1. Le leng la mangeloi a supileng le senolela Johanne eng?

BOHALE ba Jehova bo lokileng bo tlameha ho tšolloa ho fihlela bo fela, ka likotlolo tse supileng! Ha lengeloi la botšelela le tšollela sekotlolo sa lona moo Babylona ea boholo-holo e neng e le hona teng, ka ho loketseng hoo ho ne ho tšoantšetsa ho otloa ha Babylona e Moholo ha liketsahalo li phethahala ka potlako ho leba ntoeng ea ho qetela ea Armagedone. (Tšenolo 16:1, 12, 16) Mohlomong e ntse e le lengeloi lona lena leo joale le senolang lebaka leo ka lona Jehova a phethahatsang likahlolo tsa hae tse lokileng le tsela eo a li phethahatsang ka eona. Johanne oa hlolloa ka lebaka la se latelang seo a se utloang le seo a se bonang: “Le leng la mangeloi a supileng a neng a e-na le likotlolo tse supileng la tla ’me la bua le ’na, la re: ‘Tloo, ke tla u bontša kahlolo ea seotsoa se seholo se lulang holim’a metsi a mangata, seo marena a lefatše a ileng a etsa bohlola le sona, athe ba ahileng lefatšeng ba ile ba tahoa ke veine ea bohlola ba sona.’”—Tšenolo 17:1, 2.

2. Ke bopaki bofe bo bontšang hore “seotsoa se seholo” (a) hase Roma ea boholo-holo? (b) hase khoebo e khōlō? (c) ke tsamaiso ea bolumeli?

² “Seotsoa se seholo”! Ke hobane’ng ha e le lebitso le nyarosang hakaale? Ke mang? Ba bang ba ’nile ba re seotsoa sena sa tšoantšetso ke Roma ea boholo-holo. Empa Roma e ne e le ’muso oa bopolotiki. Seotsoa sena se etsa bohlola le marena a lefatše, ’me ka ho totobetseng hona ho akarelletsa le marena a Roma. Ntle ho moo, ka mor’a hore se timetsoe, ho thoe “marena a lefatše” a llela ho shoa ha sona. Kahoo, e ke ke ea e-ba ’muso oa bopolotiki. (Tšenolo 18:9, 10) Ho phaella moo, kaha se boetse se lleloa ke bahoebi ba lefatše, se ke ke sa tšoantšetsa khoebo e khōlō. (Tšenolo 18:15, 16) Leha ho le joalo, re bala hore ‘ka ho tloaela ha sona ho sebelisana le meea lichaba kaofela li ile tsa khelosoa.’ (Tšenolo 18:23) Hona ho hlakisa hore e tlameha ebe seotsoa se seholo ke tsamaiso ea bolumeli lefatšeng ka bophara.

3. (a) Ke hobane’ng ha e tlameha ebe seotsoa se seholo se tšoantšetsa ntho e khōlō ho feta Kereke ea Roma e K’hatholike kapa le bona Bokreste-’mōtoana kaofela? (b) Ke lithuto life tsa Babylona tse fumanoang malumeling a mangata a Bochabela hammoho le lihlotšoaneng tsa bokhelohi tsa Bokreste-’mōtoana? (c) Mok’hadinale oa Roma e K’hatholike John Henry Newman o ile a lumela eng mabapi le hore na lithuto tse ngata tsa Bokreste-’mōtoana, litšebeletso tsa bona le mekhoa ea bona li simolohile hokae? (Bona mongolo o botlaaseng ba leqephe.)

³ Ke tsamaiso efe ea bolumeli? Na ke Kereke ea Roma e K’hatholike, joalokaha ba bang ba ’nile ba bolela? Kapa ke Bokreste-’mōtoana kaofela? Che, e tlameha ebe se seholo ho feta mona haeba se tla khelosa lichaba kaofela. Ha e le hantle, ke ’muso oohle oa lefatše oa bolumeli ba bohata. Se bontšang hore se simolohile liphiring tsa Babylona ke hore lithuto tse ngata tsa Babylona le mekhoa ea eona li tloaelehile malumeling ho pota lefatše. Ka mohlala, tumelo ea hore ka tlhaho moea oa motho ha o shoe, hore ho na le lihele tsa tlhokofatso, le hore ho na le melimo eo e leng boraro-bo-bong li fumanoa malumeling a mangata a Bochabela hammoho le lihlotšoaneng tsa bokhelohi tsa Bokreste-’mōtoana. Bolumeli ba bohata, bo hlahileng lilemong tse ka holimo ho 4 000 tse fetileng motseng oa boholo-holo oa Babylona, bo hōlile ka mokhoa o tšabehang kajeno, ’me ka nepo bo bitsoa Babylona e Moholo.a Leha ho le joalo, ke hobane’ng ha bo hlalosoa ka lebitso le nyatsehang hakaalo la “seotsoa se seholo”?

4. (a) Iseraele ea boholo-holo e ile ea etsa bohlola ka litsela life? (b) Babylona e Moholo e entse bohlola ka tsela efe e khethehileng?

⁴ Babylona (kapa Babele, e bolelang “Pherekano”) e ile ea fihla tlhōrōng ea boholo ba eona mehleng ea Nebukadnezare. E ne e le naha e kopantseng bolumeli le lipolotiki e nang le litempele le litempelana tse fetang sekete. Baprista ba eona ba ne ba e-na le matla a maholo. Le hoja e le khale Babylona e khaolitse ho ba teng e le ’muso oa lefatše, Babylona e Moholo ea bolumeli e ntse e phela, ’me ho tšoana le ea boholo-holo, e ntse e batla ho susumetsa litaba tsa bopolotiki le ho li laola. Empa na Molimo o amohela bolumeli bo keneng lipolotiking? Mangolong a Seheberu, ho ne ho thoe Iseraele e etsa botekatse ha e itšunya-tšunya borapeling ba bohata le ha e etsa lilekane le lichaba tse ling, ho e-na le ho tšepa Jehova. (Jeremia 3:6, 8, 9; Ezekiele 16:28-30) Babylona e Moholo le eona e etsa bohlola. Ka ho totobetseng, e entse sohle seo e boneng se loketse e le hore e ka fumana tšusumetso le matla a ho laola marena a busang a lefatše.—1 Timothea 4:1.

5. (a) Baruti ba bolumeli ba thabela ho hlahella ka tsela efe? (b) Ke hobane’ng ha ho lakatsa boemo bo hlaheletseng lefatšeng ho hanana ka ho toba le mantsoe a Jesu Kreste?

⁵ Kajeno, baeta-pele ba bolumeli ba atisa ho tsoa letšolo ba batla litulo tse phahameng ’musong, ’me linaheng tse ling, ba kopanela pusong, ba bile ba lutse litulong tsa kabinete. Ka 1988 baruti ba babeli ba tsebahalang ba Prostanta e ne e le bo-nkhetheng ba batlang ho fumana setulo sa bopresidente United States. Baeta-pele ba Babylona e Moholo ba rata ho hlahella; hangata lifoto tsa bona li bonoa likoranteng ba tsamaea le bo-ralipolotiki ba hlaheletseng. Ho fapana le bona, Jesu o ile a hana ho itšunya-tšunya lipolotiking a ba a re ha a bua ka barutuoa ba hae: “Hase karolo ea lefatše, feela joalokaha ke se karolo ea lefatše.”—Johanne 6:15; 17:16; Matheu 4:8-10; bona le Jakobo 4:4.

‘Bootsoa’ ba Kajeno

6, 7. (a) Mokha oa Hitler oa Bonazi o ile oa hloella pusong joang Jeremane? (b) Tumellano eo Vatican e ileng ea e etsa le Jeremane ea Bonazi e ile ea thusa Hitler joang boikemisetsong ba hae ba ho busa lefatše?

⁶ Ka ho itšunya-tšunya ha sona lipolotiking, seotsoa se seholo se tliselitse moloko oa batho masoabi a maholo. Ka mohlala, nahana ka mabaka a ileng a etsa hore Hitler a hloelle pusong Jeremane—e leng mabaka a mabe hoo ba bang ba neng ba ka rata ho a hlakola libukeng tsa histori. Ka May 1924 Mokha oa Bonazi o ne o e-na le litulo tse 32 ka Paramenteng ea Jeremane. Ka May 1928 li ne li theohetse ho tse 12. Leha ho le joalo, ka 1930 lefatše le ile la apareloa ke Ho oa ho Hoholo ha Moruo; mokha oa Bonazi o ile oa sebelisa boemo boo ba ho oa ha moruo ’me oa phahama ka mokhoa o tsotehang, oa fumana litulo tse 230 ho tse 608 likhethong tsa Jeremane ka July 1932. Kapele ka mor’a moo, eo e kileng ea e-ba letona la naha Franz von Papen, eo e neng e le Mookameli oa Sesole sa Mopapa, o ile a phallela Manazi. Ho latela bo-rahistori, von Papen o ile a bonela pele ’Muso o mocha o Halalelang oa Roma. Ka nako e khutšoanyane eo a e qetileng e le letona la naha o ile a hlōleha, kahoo joale o ne a tšepile ho fumana matla ka Manazi. Ka January 1933, o ne a se a fumanetse Hitler tšehetso ea batsamaisi ba mesebetsi e meholo ea khoebo, ’me ka maqheka a bomenemene o ile a tiisa hore Hitler e ba letona la naha la Jeremane ka la 30 January, 1933. Eena o ile a etsoa motlatsi oa letona la naha eaba Hitler o mo sebelisa ho hapa tšehetso ea lihlopha tsa K’hatholike tsa Jeremane. Ka mor’a likhoeli tse peli a fumane matla, Hitler o ile a felisa paramente, a leleka baeta-pele ba bohanyetsi ba likete ’me a ba isa likampong tsa mahloriso, eaba o qala phutuho e pepenene ea ho hatella Bajuda.

⁷ Ka la 20 July, 1933, ho ile ha bonahala hore Vatican e thahasella taba ea hore ebe matla a Bonazi a ntse a eketseha ha Mok’hadinale Pacelli (eo hamorao e ileng ea e-ba Mopapa Pius XII) a saena tumellano pakeng tsa Vatican le Jeremane ea Bonazi Roma. Von Papen o ile a saena tokomane eo e le moemeli oa Hitler, ’me Pacelli ha a le moo o ile a fa von Papen khau e phahameng ea bopapa ea Sefapano se Seholo sa Lebotho la Pius.b Bukeng ea hae e bitsoang Satan in Top Hat, Tibor Koeves o ngola tjena ka sena: “Tumellano eo e ne e le tlhōlo e khōlō ho Hitler. E ile ea mo fa tšehetso ea pele e tsoang lefatšeng le ka ntle, le hona e tsoa mohloling o phahameng haholo.” Tumellano eo e ne e re Vatican e khaotse ho tšehetsa Mokha o Mahareng oa K’hatholike oa Jeremane, e leng ho ileng ha lumella hore mokha o le mong oa Hitler e be oona o laolang “naha eohle.”c Ho feta moo, temana ea eona ea bo14 e ne e re: “Baarekabishopo, babishopo, le ba tšoanang le bona ba ne ba tla khethoa feela ka mor’a hore ’musisi, ea behiloeng ke ’Muso oa Jeremane, a tiise ka mokhoa o nepahetseng hore ha ho pelaelo mabapi le maemo a akaretsang a amang litaba tsa lipolotiki.” Qetellong ea selemo sa 1933 (seo Mopapa Pius XI a ileng a phatlalatsa hore ke “Selemo se Halalelang”), tšehetso ea Vatican e ne e phetha karolo e khōlō boikemisetsong ba Hitler ba ho busa lefatše.

8, 9. (a) Vatican hammoho le Kereke e K’hatholike le baruti ba eona ba ile ba etsa joang ha ba bona khatello ea Bonazi? (b) Babishopo ba Jeremane ba K’hatholike ba ile ba bua mantsoe afe ha Ntoa ea II ea Lefatše e qaleha? (c) Likamano tsa bolumeli le lipolotiki li feletse ka eng?

⁸ Le hoja baprista le baitlami ba seng bakae ba ile ba ipelaetsa ka liketso tse sehlōhō tsa Hitler—’me ba utloisoa bohloko ka lebaka la boipelaetso boo—Vatican hammoho le Kereke e K’hatholike le lebotho la eona la baruti ba ile ba tšehetsa Bonazi ka ho toba kapa ka ho se re letho ka bohatelli ba bona, boo ba neng ba bo nka e le tšireletso e matla khahlanong le ho ata ha Bokomonisi lefatšeng. A lutse a iketlile Vatican, Mopapa Pius XII o ile a tlohella Bajuda hore ba bolaoe larita! le hore Lipaki Tsa Jehova le ba bang ba tsoele pele ho hlorisoa ka sehlōhō ho se ea hanyetsang seo. Se makatsang ke hore ha Mopapa John Paul II a etetse Jeremane ka May 1987, o ile a rorisa moprista e mong ka hore ebe o ile a ema a tiile khahlanong le Bonazi. Baruti ba bang ba likete ba Jeremane ba ne ba etsa’ng nakong ea puso e sehlōhō ea Hitler? Lengolo la baruti le ntšitsoeng ke babishopo ba K’hatholike ba Jeremane ka September 1939 ha ho qhoma Ntoa ea II ea Lefatše le fana ka leseli ntlheng ena. Karolo e ’ngoe ea lona e baleha tjena: “Horeng ena ea makhaola-khang re eletsa masole a rōna a Mak’hatholike hore a etse mosebetsi oa ’ona a mamele Moeta-pele le hore a itokisetse ho itela ka ho feletseng. Re ipiletsa ho Ba Tšepahalang hore ba kopanele lithapelong tse tiileng tsa hore Tataiso ea Molimo e ke e tsamaise ntoa ena ho fihlela e hlohonolofatsoa ka katleho.”

⁹ Botsebi bo joalo ba K’hatholike ba ho tšoara lipuisano le lichaba bo bontša mofuta oa bootsoa boo bolumeli bo keneletseng ho bona ka lilemo tse ka holimo ho 4 000 tse fetileng ka ho hokahoka Mebuso ea lipolotiki e le hore bo ka fumana matla le monyetla. Likamano tse joalo tsa bolumeli le lipolotiki li bakile ntoa, mahloriso, le masoabi a maholo har’a batho. Batho ba ka thaba hakaakang ha e le moo kahlolo ea Jehova holim’a seotsoa se seholo e le haufi! E se eka e ka phethahatsoa kapele!

Ho Lula Holim’a Metsi a Mangata

10. “Metsi a mangata” ao Babylona e Moholo e talimileng hore a tla e sireletsa ke afe, hona ho etsahala’ng ka ’ona?

¹⁰ Babylona ea boholo-holo e ne e lutse holim’a metsi a mangata—a Nōka ea Eufrate le liforo tse ngata. Li ne li e sirelelitse ebile e le mohloli oa khoebo o hlahisang leruo, ho fihlela ha li psha ka bosiu bo le bong. (Jeremia 50:38; 51:9, 12, 13) Babylona e Moholo le eona e talima “metsi a mangata” e le ’ona a tla e sireletsa le ho e ruisa. Metsi ana a tšoantšetso ke “batho le matšoele le lichaba le maleme,” ke hore, ke batho bohle ba limilione tse likete bao e ’nileng ea ba busa le ba ’nileng ba e tšehetsa ka lintho tse bonahalang. Empa le ’ona metsi ana aa psha, kapa a khaotsa ho e tšehetsa.—Tšenolo 17:15; bapisa le Pesaleme ea 18:4; Esaia 8:7.

11. (a) Babylona ea boholo-holo e ile ea ‘tahisa lefatše lohle’ joang? (b) Babylona e Moholo ‘e tahisitse lefatše lohle’ joang?

¹¹ Ho feta moo, Babylona ea khale e ne e hlalosoa e le “senoelo sa khauta letsohong la Jehova, [se ileng] sa tahisa lefatše lohle.” (Jeremia 51:7) Babylona ea boholo-holo e ile ea qobella lichaba tseo e ahisaneng le tsona hore li koenye lipolelo tsa bohale ba Jehova ha e li hapa ka sesole, e li fokolisa joaloka batho ba tahiloeng. Ntlheng eo, e ne e sebelisoa ke Jehova. Babylona e Moholo le eona, e hapile hoo joale e fetohileng ’muso oa lefatše lohle. Empa ka sebele ha e sebelisoe ke Molimo. Ho e-na le hoo, e sebelelitse “marena a lefatše” ao e etsang bohlola ba bolumeli le ’ona. E khotsofalitse marena ana ka ho sebelisa lithuto tsa eona tsa bohata le mekhoa ea eona e etsang batho makhoba hore e boloke matšoele a batho, “ba ahileng lefatšeng,” ba fokola joaloka batho ba tahiloeng, ba latelang babusi ba bona ka hohle.

12. (a) Karolo e ’ngoe ea Babylona e Moholo e Japane e ne e le eona e ikarabellang joang bakeng sa tšollo e khōlō ea mali nakong ea Ntoa ea II ea Lefatše? (b) “Metsi” a neng a tšehelitse Babylona e Moholo a ile a fokotseha joang Japane, hona hoo ho ile ha fella ka eng?

¹² Japane, Boshinto ke mohlala o totobetseng oa sena. Lesole la Lejapane le rutiloeng le ne le ho nka e le tlotla e phahameng ho tela bophelo ba lona ka lebaka la moemphera—eo e neng e le molimo ea phahameng ka ho fetisisa oa Boshinto. Ntoeng ea II ea Lefatše, masole a Majapane a ka bang 1 500 000 a ile a shoela ntoeng; hoo e ka bang le leng le le leng le ne le talima ho inehela e le ntho e tlotlollang. Empa ka lebaka la ho hlōloa ha Japane, Moemphera Hirohito o ile a tlameha ho latola polelo ea hae ea hore ke molimo. Hona ho ile ha fella ka hore “metsi” a tšehelitseng karolo ea Boshinto ea Babylona e Moholo a fokotsehe haholo—ka bomalimabe, e le ka mor’a hore Boshinto bo lumelle tšollo e khōlō ea mali lebaleng la ntoa ea Pacific! Lilemong tsa morao tjena ho fokola hona ha tšusumetso ea Boshinto ho ile ha boela ha bula tsela ea hore Majapane a fetang 200 000, ao karolo e khōlōhali ea ’ona e neng e le Mashinto le Mabuddha, e be basebeletsi ba inehetseng, ba kolobelitsoeng ba ’Musi Morena Jehova.

Ho e-na le ho halaletsa borapeli bo joalo ba litšoantšo, “Jehova ea Matla ’Ohle” o eletsa Bakreste ka ho re: “Tsoang har’a bona, ’me le ikarole, . . . le khaotse ho ama ntho e sa hloekang.”—2 Bakorinthe 6:14-18.

[Lebokose le leqepheng la 237]

Churchill o Pepesa ‘Bootsoa’

Bukeng ea hae e bitsoang The Gathering Storm (1948), Winston Churchill o tlaleha hore Hitler o ile a khetha Franz von Papen e le letona la Jeremane hore a ee Vienna ka morero oa “ho tsoa tlaase kapa ho hapa batho ba ka pele-pele lipolotiking tsa Austria.” Churchill o qotsa letona la United States le neng le le Vienna le re ka von Papen: “Ka sebete le ka mokhoa o nyatsa-nyatsang ka ho fetisisa . . . Papen o ile a mpolella hore . . . o rerile ho sebelisa botumo ba hae e le Mok’hatholike ea molemo ho hapa tšusumetso ea Maaustria joaloka Mok’hadinale Innitzer.”

Ka mor’a hore Austria e inehele ’me mabotho a Hitler a kene a hatela holimo Vienna, mok’hadinale oa K’hatholike Innitzer o ile a laela hore likereke tsohle tsa Austria li fanyehe folakha ea swastika, li letse litšepe tsa tsona, li be li rapelle Adolf Hitler ho hlompha letsatsi la tsoalo ea hae.

[Lebokose le leqepheng la 238]

‘THAPELO EA NTOA’ BAKENG SA ’MUSO OA JEREMANE

Tlas’a sehlooho sena, taba e latelang e ile ea hlaha khatisong ea pele ea The New York Times ea la 7 December, 1941:

“Babishopo ba K’hatholike ba Fulda ba Kōpa Tlhohonolofatso le Tlhōlo . . . Seboka sa Babishopo ba K’hatholike ba Majeremane ba neng ba kopane Fulda se bueletse hore ho qalisoe ‘thapelo [e khethehileng] ea ntoa’ e lokelang ho baloa qalong le qetellong ea litšebeletso tsohle tse halalelang. Thapelo eo e kōpa hore Tataiso ea Molimo e hlohonolofatse lihlomo tsa Majeremane ka tlhōlo le hore e sireletse bophelo ba masole ’ohle. Babishopo ba ile ba tsoela pele ho laela baruti ba K’hatholike hore ba hopole masole a Jeremane ‘a fatše, a leoatleng le a moeeng’ a be a a tšoarele tšebeletso e khethehileng ea Sontaha bonyane hanngoe ka khoeli.”

Taba eo e ile ea huloa hore e se hlole e hlaha likhatisong tse latelang tsa koranta eo. La 7 December, 1941, ke letsatsi leo ka lona Japane, eo e neng e le motsoalle oa Jeremane ea Bonazi, e ileng ea hlasela lebotho la United States le neng le le Pearl Harbor.

[Lebokose le leqepheng la 244]

“Mabitso a Nyefolang”

Ha sebata se linaka li peli se buella Selekane sa Lichaba ka mor’a Ntoa ea I ea Lefatše, hang-hang linyatsi tsa sona tse ngata tsa bolumeli li ile tsa qala ho tšehetsa khato ena ka tsela ea bolumeli. Ka lebaka leo, mokhatlo o mocha oa khotso o ile oa fetoha o ‘tletseng mabitso a nyefolang.’