ARTÍCULO RÍ MUʼNIGAJMAA 19
AJMÚÚ 6 Dí rígá mekhuíí nasngájma xóo nindxu̱u̱ Dios
Guʼyaridúún ángeles bi̱ naguájun jmbu
“Guni mba̱a̱ Jeobá, xúgíinʼ ángeles ndrígóo” (SAL. 103:20).
EDXU̱U̱
Ndiéjunʼ ejmañulúʼ náa xkridún ángeles bi̱ naguáju̱n jmbu rá.
1, 2. a) Ndiéjunʼ eʼni manindxu̱lú mixtiʼkuáánʼ náa ángeles rá. b) Ndiéjunʼ nindxu̱u̱ rí naʼni mbríguáanʼ gajmiúlú ángeles rá.
ÍNDO̱ Jeobá ni̱ʼkha̱ kañáán náa gajkhun, ni̱dxu̱ʼnú niraxtaa náa xuajñuu náa nandún kuyamijná ga̱jma̱a̱ náa kúwá mbaʼin bi̱ nduyamajkuíí, numuu dí raʼkháa i̱ndó a̱ngiu̱lú kúwá náa xúgíʼ numbaaʼ, ma̱ngaa kúwá mbaʼin wéñuuʼ ángeles (Dan. 7:9, 10). Índo̱ nundxaʼwamíjna̱ ga̱jma̱a̱ numún ángeles na̱jkua̱nú nduʼyáá dí ikháanʼ nindxu̱lú mixtiʼkuáanʼ náa ikhiin. Mbá xkri̱da, ikhiin nigumiin nákha xóó tségumiin xa̱bu̱ numbaaʼ (Job 38:4, 7). Itháan mixkujiinʼ ma̱ngaa nindxu̱ún mikaʼwiin ga̱jma̱a̱ jmbiin, raʼkháa xóo ikháánʼ dí nindxu̱lú xa̱bu̱ aʼkhá (Luc. 9:26).
2 Maski ajndu nindxu̱lú mixtiʼkuáanʼ náa ángeles, mú rígá tikhuu dí naʼni mbríguáanʼ gajmiúlú ikhiin. Tikhuu dí ikhaa nindxu̱u̱ dí ma̱ndoo mbuʼyaridáá xóo nindxu̱u̱ Jeobá, ma̱ndoo muraʼwíí dí mu̱ʼni̱, kuáʼdáá mbiʼyulú, mixtiʼkuáánʼ ga̱jma̱a̱ kuáʼdáá mbaʼa ñajunʼ rí nu̱ʼni̱ náa xuajñuu Jeobá. Ga̱jma̱a̱ ikha̱á má xóo ángeles nandulúʼ mbuʼyamajkuíí bi̱ Niʼniáánʼlú (1 Ped. 1:12).
3. Ndiéjunʼ gándoo gájmañulú náa ángeles bi̱ naguáju̱n jmbu rá.
3 Numuu dí rígá mbaʼa dí naʼni mbríguáanʼ gajmiúlú ángeles, xkri̱da ndrígu̱ún naxnúlú tsiaki̱i̱ ga̱jma̱a̱ naʼsngúlú mbaʼa dí gíʼdoo wéñuuʼ numuu. Náa artículo rígi̱ mbuʼyáá xú káʼnii gándoo gúʼyaridáá xóo ikhiin tséni mbaʼumíjna̱, rí nandún kuñún xa̱bu̱, rí naʼngu̱u̱n ga̱jma̱a̱ rí nuni̱ tsiakimi̱jna̱ muni̱ kaʼwi̱i̱ congregación.
ÁNGELES TSÉNI MBAʼUMÍJNA̱
4. a) Xú káʼnii esngajma ángeles rí tséni mbaʼumíjna̱ rá. b) Náá numuu dí tséni mbaʼumíjna̱ ángeles rá. (Salmo 89:7.)
4 Ángeles bi̱ naguájun jmbu tséni mbaʼumíjna̱, nunimbu̱ún ikha ndrígóo Jeobá maski ajndu najmañún wéñuuʼ, mba̱yu̱u̱ʼ má kúwíin ga̱jma̱a̱ ra̱ʼkhá tháan guáʼdáá tsiaki̱i̱ (Sal. 103:20). Nunimbaníí ñajunʼ dí Jeobá naxnún, mú tséni mbaʼumíjna̱ ga̱jma̱a̱ numuu tsiaki̱i̱ rí guáʼdáá. Nakúwá gagi índo̱ nuni̱ ñajuunʼ Dios, maski ajndu eʼwíinʼ tséʼninuuʼ mbiʼñún (Gén. 32:24, 29; 2 Rey. 19:35).a Tséndrigú gamajkhu dí kaʼyoo Jeobá. Tséni mbaʼumíjna̱, numuu rí nandún kuyáá Jeobá ga̱jma̱a̱ ra̱ʼkhá tháan eyamajkuíí (atraxnuu Salmo 89:7).b
5. Xú káʼnii nisngájma dí táʼnimbamínáʼ mbáa ángel índo̱ nixprígúu apóstol Juan rá. (Atayáá ma̱ngaa xtiʼkhuu.)
5 Guʼyáá mbá dí nasngájma rí ángeles tséni mbaʼumíjna̱. Mijngii tsiguʼ 96, mbáa ángel bi̱ tséʼyáá dí mbiʼyuu, nisngájmuu apóstol Juan mbá visión dí ra̱ʼkhá tháán nagui̱i̱ (Apoc. 1:1). Ndiéjunʼ niʼni Juan índo̱ ndiʼyoo visión rígi̱ rá. Nigiʼnduti̱ga̱ mu mbaʼyamajkuu ángel, mú mbá nacha̱ ángel niʼthúu̱n: “¡Tsumálá! ¡Xátani̱ rúʼko̱! Ikhúún mangúún nindxu̱ʼ mbáa ñumbáá xó má ikháán ga̱jma̱a̱ a̱ngia̱a̱nʼ [...] ¡Atayamajkuíí Dios!” (Apoc. 19:10). ¡Dí xóo niʼthí nisngájma dí táʼnimbamínáʼ! Ángel bugi̱ tándoo magruígú gamajkhu. Mbá nacha̱ niʼthúu̱n Juan rí mbaʼyamajkuu Jeobá. Ma̱ngaa táʼnimbamínáʼ náa Juan, maski ajndu ikhaa mba̱yu̱u̱ʼ má xtáa raʼni ñajuunʼ Jeobá, ga̱jma̱a̱ itháan gíʼdoo tsiaki̱i̱ ki xóo apóstol, mú niʼthúu̱n: “Ikhúún mangúún nindxu̱ʼ mbáa ñumbáá xó má ikháán”. Ma̱ngaa niʼthúu̱n Juan dí raʼkhí niʼni, mú niʼthúu̱n ga̱jma̱a̱ ajngáa wabaʼ. Mbáa nikro̱ʼo̱o̱ xóo Juan nikumu̱u̱ ga̱jma̱a̱ numuu rí ndiʼyoo.
Ángel táʼnimbamínáʼ índo̱ niʼtáminaʼ ga̱jma̱a̱ Juan ma̱ngaa índo̱ nixprígúu. (Atayáá kutriga̱ 5).
6. Xú káʼnii gándoo gúʼyaridúún ángeles bi̱ tséni mbaʼumíjna̱ rá.
6 Xú káʼnii gándoo gúʼyaridúún ángeles bi̱ tséni mbaʼumíjna̱ rá. Índo̱ guʼnimbáníí ñajunʼ dí nakánulú, xúʼni̱ mbaʼumijnalú ga̱jma̱a̱ xúsngajmá rí ikháánʼ itháan ejmañulúʼ (1 Cor. 4:7). Ma̱ngaa xákumulú dí ikháánʼ itháan kuáʼdáá numulú ki xóo eʼwíinʼ, maski ajndu mba̱yu̱u̱ʼ má tsiguʼ kuwáánʼ ru̱ʼni̱ ñajuunʼ Jeobá o kuaʼdáá mbá ñajunʼ dí eʼwíinʼ na̱nguá guáʼdáá. Á mu nundrígú itháan ñajunʼ, itháan má gíʼmaa manindxu̱lú xa̱bu̱ guabaaʼ (Luc. 9:48). Gu̱ʼni̱ xó má eni̱ ángeles, gúmbáñún eʼwíinʼ ga̱jma̱a̱ gusngajmún a̱ngiu̱lú mbuyáá dí ikhiin itháan má guáʼdáá numún ki xóo ikháánʼlú.
7. Xú káʼnii gúsngajmá rí tséʼni mbaʼumíjna̱ índo̱ gúxná consejo o gúxpríguíí mbáa rá.
7 Ma̱ngaa ma̱ndoo musngájma dí tséʼni mbaʼumíjna̱ índo̱ gúxpríguíí o índo̱ gúxnáá consejo mbáa, tséʼniuu á mu a̱ngiu̱lú o e̱jñu̱lúʼ. Mbáa nguáná mbaʼyóoʼ muxná mbá consejo mbájmbu xó má niʼni ángel bi̱ nixprígúu Juan, mú índo̱ gúxpríguíí mbáa gajmulú ajngáa wabaaʼ mu xúʼni̱ gawíínʼ. Á mu tséʼni mbaʼumíjna̱, majmulú Biblia índo̱ gúxná consejo ma̱ngaa mu̱ʼni̱ ga̱jma̱a̱ gamajkhu (Col. 4:6).
ÁNGELES NANDÚN KUÑÚN XA̱BU̱
8. a) Xó má eʼthí náa Lucas 15:10, xú káʼnii esngajma ángeles dí nandún kuñúún xa̱bu̱ rá. b) Xú káʼnii eyambáá ángeles náa najuiʼtáraʼa rá. (Atayáá xtiʼkhuu rí na̱ʼkha̱.)
8 Ángeles nduyáá xúgíʼ rí nagíʼnún xa̱bu̱, ma̱ngaa nandún kuñún. Nadxún índo̱ mbáa bi̱ nikudaminaʼ aʼkhá natanga̱a̱ a̱jkiu̱u̱n, xóo muʼthá, índo̱ mbáa a̱ʼdá múgiúu Jeobá natanga̱a̱ o índo̱ mbáa xa̱bu̱ naʼninuuʼ dí gajkhun ga̱jma̱a̱ nariʼkumina̱a̱ʼ mu mbaʼyamajkuu Jeobá (atraxnuu Lucas 15:10). Ángeles ma̱ngaa nuyambáá náa najuiʼtáraʼa (Apoc. 14:6). Maski ajndu ikhiin tsétaruʼúún xa̱bu̱, mú mbáa ma̱ndoo magún kudáánʼ náa mbáa xa̱bu̱ bi̱ nandoo majmañuu ga̱jma̱a̱ numuu Jeobá. Gajkhun má xándoo muʼthá mbájmbu dí mbáa ángel ni̱jkha̱ kaguáánʼ náa mbáa xa̱bu̱. Mú rígá i̱ʼwáʼ dí Jeobá ma̱ndoo majmuu mu muxkamiin xa̱bu̱, xóo xi̱ʼ kaʼwu ndrígóo mu mambáñún xa̱bu̱ o mu maxnún ikha xa̱bi̱i̱ (Hech. 16:6, 7). Mbaʼa náa ikhaa najmiuu ángeles. Ikha jngóo, índo̱ nuʼtáraʼa ma̱ndoo mbuʼyáá gajkhun dí ikhiin kúwá rumbayúlúʼ (atayáá kúgumaʼá “Nixtiʼña̱a̱ dí nitajkháan”).c
Xa̱bu̱ gajmii bi̱ niguámbu̱u̱n nitaraʼa ga̱jma̱a̱ carrito nagúun náa guʼwún. Ikhú ndxájulú a̱ʼgu̱ ndaʼyoo mbáa dxáʼgú bi̱ nakujmaa rí xtáa ngíná. Ndxájulú ndaʼyoo dí ángeles ma̱ndoo magún kudáanʼ náa xa̱bu̱ bi̱ nandún mixtambáñún mu muniʼniiʼ Dios. Ndxájulú na̱jkha̱ gáʼtámíjná ga̱jma̱a̱, ma̱ngaa naʼni̱i̱ a̱jkiu̱u̱n (atayáá kutriga̱ 8).
9. Xú káʼnii gándoo gúʼyaridúún ángeles dí xóo nandún kuñúún xa̱bu̱ rá.
9 Xú káʼnii gándoo gúʼyaridúún ángeles dí xóo nandún kuñúún xa̱bu̱ rá. Índo̱ najuiʼthá dí mbáa ndxájulú bi̱ niriya̱a̱ʼ náa congregación natanga̱a̱ nanindxu̱u̱ xa̱bi̱i̱ Jeobá, ma̱ndoo maʼdxulu xó má eni̱ ángeles. Gundríguíi májánʼ ndxájulú ga̱jma̱a̱ gusngajmáá dí nandulúʼ kuʼyáá (Luc. 15:4-7; 2 Cor. 2:6-8). I̱mba̱ dí xóo ma̱ndoo mbuʼyaridúún ángeles nindxu̱u̱ dí muʼtáraʼa asndu xó má eʼngulú (Ecl. 11:6). Xó má ángeles numbayúlúʼ ikháanʼ náa nuʼtáraʼa, mangáanʼ ma̱ndoo mbuʼyáʼ xóo ma̱ndoo mumbáñún a̱ngiu̱lú náa nuʼtáraʼa. Mbáa ma̱ndoo magajnúlu gúʼtaraʼa gajmiúlú mbáa publicador nuxi̱i̱ʼ, o ma̱ndoo muʼthán mu̱ʼgua̱ gajmiúlú mbáa ndxájulú nikhi̱i̱ o bi̱ naʼniuu nandii.
10. Ndiéjunʼ eʼsngúlú dí nigíʼnuu ndxájulú Sara rá.
10 Mú ndiéjunʼ gúʼni̱ á mu nánguá eʼngo̱o̱ gúʼni̱ ñajuunʼ Jeobá xó má nákha ginii rá. Maski ajndu xúʼko̱, ma̱ndoo muxkamaa i̱ʼwáʼ xóo ma̱ndoo muñambáá mbóó gajmiúlú ángeles náa nuʼtáraʼa. Guʼyáá dí nigíʼnuu mbáa ndxájulú bi̱ xtáa náa India bi̱ mbiʼyuu Sara.d Ikhaa ninindxu̱u̱ precursora mbá 20 tsiguʼ, mú nda̱wa̱á niʼniuu nandii, nánguá nindoo gátujxu̱u̱. Ikhaa nixtáa ngíná wéñuuʼ. Mú ga̱jma̱a̱ numuu rí nimbayíí a̱ngiu̱lú ga̱jma̱a̱ dí niguxnuu Biblia, mañu mañu̱ú ndiyáa tsiaki̱i̱, ga̱jma̱a̱ ndiyáʼ xóo maʼtáraʼa. Numuu rí tséʼngo̱o̱ gági̱ʼi̱ mu maʼnirámáʼ cartas, ikha jngóo i̱ndó naʼtáraʼa ga̱jma̱a̱ teléfono. Niʼtárúʼún xa̱bu̱ bi̱ ni̱jkha̱ raʼñún nákha ginii, ga̱jma̱a̱ ikhiin nutháán dí kúwíin eʼwíinʼ bi̱ nandún munigajma̱a̱ Biblia. Ndiéjunʼ nirígá rá. Náa kááʼ mbá nguáthá igu̱nʼ, Sara nigiʼdiin mbá 70 bi̱ niʼsngúún. ¡Ra̱ʼkhá tháán mbaʼin rí asndu tséʼngo̱o̱ gáʼsngún mbá xúgíinʼ! Ikha jngóo niʼthúún tikhuun a̱ngiu̱lú dí mumbayíí. Mbaʼin bi̱ nuniga̱jma̱a̱ Biblia nagún reunión. Mbáa ángeles ra̱ʼkhá tháán kúwá gagi dí nuyambáá gajmiún a̱ngiu̱lú bi̱ xó má Sara, nuni̱ asndu xó má eʼngo̱o̱ mu mutaraʼa.
ÁNGELES NAʼNGO̱O̱ A̱JKIU̱ÚN
11. Xú káʼnii esngajma ángeles dí naʼngo̱o̱ a̱jkiu̱ún rá.
11 Ángeles bi̱ naguájun jmbu nugíʼ mbá májánʼ xkri̱da. Numuu rí mba̱yu̱u̱ʼ má tsiguʼ kúwá raʼngo̱o̱ a̱jkiu̱ún ga̱jma̱a̱ numuu dí ra̱ʼkhá tháán xkawiʼ dí xtáa rarígá. Ikhiin ndiyáá xú káʼnii Gixa̱a̱ ga̱jma̱a̱ eʼwíinʼ ángeles bi̱ nákha ginii nini̱ gajmiún ñajuunʼ Dios niniña̱a̱nʼ runimbu̱ún kuyáá Jeobá (Gén. 3:1; 6:1, 2; Jud. 6). Náa Biblia naʼthí ga̱jma̱a̱ numuu mbáa ángel bi̱ ndiyóoʼ magi̱ʼdu̱u̱ ga̱jma̱a̱ mbáa xa̱bu̱ wéñiiʼ (Dan. 10:13). Ma̱ngaa náa xúgíʼ tsiguʼ, ángeles nduyáá dí kááʼ nguéjmi̱i̱n xa̱bu̱ nuraʼwi̱i̱ muni̱ ñajuunʼ Jeobá. Maski ajndu xúʼko̱, ikhiin naguájun jmbu, ma̱ngaa nuni̱ ñajuunʼ Jeobá ga̱jma̱a̱ gagi. Nduyáá má dí maʼga̱nú mbiʼi rí Dios maʼni gámbóo xúgíʼ dí ra̱májánʼ.
12. Ndiéjunʼ gámbáyulú maʼngulú índo̱ gúni̱ gínáanʼ xá.
12 Xú káʼnii gándoo gúʼyaridáá dí naʼngo̱o̱ a̱jkiu̱ún ángeles rá. Mangáánʼ nduʼyáá dí narígá dí ra̱májánʼ o nuni̱ gínáánʼlú, mú xó má ángeles, nduʼyáá gajkhun dí Dios maʼni gámbáa xúgíʼ dí ra̱májánʼ. Ikha jngóo “xuniʼñáá ru̱ʼni̱ rí májánʼ xó má ángeles bi̱ naguájun jmbu” (Gál. 6:9). Ga̱jma̱a̱ Jeobá nakudaminaʼ mambáyulú (1 Cor. 10:13). Ma̱ndoo munda̱ʼa̱a̱ rí mambáyulú mu maʼngo̱o̱ a̱jkiu̱lú ga̱jma̱a̱ mu makuwáánʼ gagi (Gál. 5:22; Col. 1:11). Ndiéjunʼ gátani̱ ikháán á mu tséniña̱a̱ʼ matani̱ ñajuunʼ Jeobá xá. Gakuma̱a̱ʼ xtayáá Jeobá ga̱jma̱a̱ xúgíʼ a̱jkia̱a̱nʼ ma̱ngaa xámíñáaʼ. Numuu dí Jeobá nditháan xániñaaʼ ga̱jma̱a̱ maxnáʼ tsiaki̱i̱ (Heb. 13:6).
ÁNGELES NUYAMBÁÁ MU MAGUMA KAʼWI̱I̱ CONGREGACIÓN
13. Ndiéjunʼ ñajunʼ kiejuunʼ guáʼdáá ángeles náa iwáá mbiʼi rígi̱ rá. (Mateo 13:47-49.)
13 Náa iwáá mbiʼi rígi̱, Jeobá nixnún ángeles mbá ñajunʼ kiejuunʼ (atraxnuu Mateo 13:47-49). Ra̱ʼkhá tháán mbaʼin xa̱bu̱ bi̱ kúwá náa xúgíʼ numbaaʼ nanigu̱u̱nʼ mudxawíín ajngáa rí májánʼ. Tikhuun dí ikhiin naguánú nanindxu̱ún cristianos, mú eʼwíinʼ na̱nguá. Ángeles kaʼñúún “muni̱ wajíinʼ bi̱ ra̱míjíinʼ náa bi̱ míjíinʼ”. Xígi̱ kaʼnii eruguambáá mu marigá kaʼwu congregación. Mú, raʼkháa rígi̱ eyoo gáʼthúu̱n dí á mu mbáa naniñuuʼ raʼni ñajuunʼ Jeobá nditháan ni xándoo matanga̱a̱, ni má nditháan xárígá xkujndu náa congregación. Mú, ma̱ndoo mbuʼyáá gajkhun dí ángeles nuñajunʼ gakhi̱i̱ mu maguma kaʼwi̱i̱ congregación.
14, 15. Xú káʼnii gúʼyaridúún ángeles ga̱jma̱a̱ musngajmá dí nandulúʼ marigá dí kaʼwu náa congregación rá. (Atayáá ma̱ngaa xtiʼkhuu.)
14 Ángeles nandún dí náa congregación mani̱ndxu̱u̱ kaʼwu, xú káʼnii gúʼyaridúún xá. Ndayóoʼ mu̱ʼni̱ tsiakimíjna̱ muñewa̱a̱n dí nambájxulú gajmiúlú Jeobá. Nu̱ʼni̱ rígi̱ índo̱ nuraʼwíin mambájxulú gajmiúlú bi̱ nandún kuyáá ikhaa, ga̱jma̱a̱ tséʼni̱ nimbá rí gamíi maʼni gachúu dí nambájxulú gajmiúlú. Xígi̱ kaʼnii eruguambáá mu marigá kaʼwu congregación (Sal. 101:3). Ma̱ngaa ma̱ndoo mumbáñún a̱ngiu̱lú mu muguajún jmbu náa Jeobá. Mbá xkri̱da, ndiéjunʼ gúʼni̱ á mu niʼdxawíín dí mbáa ndxájulú nikudaminaʼ mbá aʼkhá mbiiʼ rá. Numuu rí nandulúʼ kuʼyáá, muʼthán dí maʼthúún bi̱ kuya̱ edxu̱u̱, á mu ikhaa tsíyoo gáʼthí, mbaʼyóoʼ dí ikháanʼ muʼthúún bi̱ kuya̱ edxu̱u̱. Nandulúʼ dí mixtambáyíí ndxájulú bi̱ nikáwabaaʼ (Sant. 5:14, 15).
15 Ra̱ʼkhá tháán ngíná dí mbaʼin nuxudamíjna̱ aʼkhá mbiiʼ ga̱jma̱a̱ ndayóoʼ murawíin náa congregación. Índo̱ narígá xígi̱ nuniʼñáánʼ rambájxulú gajmiúlú bi̱ nigájni̱ín náa congregación (1 Cor. 5:9-13).e Rígi̱ naʼni dí marigá kaʼwu congregación. Índo̱ nuniʼñáánʼ rambájxulú gajmiúlú nusngajmá dí nandulúʼ mumbáñún. Dí naguajún jmbu náa Jeobá ma̱ndoo mambáñún matanga̱a̱ a̱jkiu̱ún. Á mu natangiín maʼdxulu wéñuuʼ xó má Jeobá ga̱jma̱a̱ ángeles (Luc. 15:7).
Ndiéjunʼ gúʼni á mu nduʼyáá rí mbáa ndxájulú nikudaminaʼ mbá aʼkhá mbiiʼ rá. (Atayáá kutriga̱ 14).f
16. Xú káʼnii gátani̱ tsiakimínáʼ matayaridúún ángeles rá.
16 Ra̱ʼkhá tháán mitsaanʼ dí Jeobá naniñuuʼ majmañulú ga̱jma̱a̱ numún ángeles, ma̱ngaa naniñuuʼ muñajunʼ mbóó gajmiúlú ikhiin. Gu̱ʼni̱ tsiakimíjna̱ mbuʼyaridáá dí tséni̱ mbaʼumíjna̱, rí nandún kuñúún xa̱bu̱, rí naʼngo̱o̱ a̱jkiu̱ún ga̱jma̱a̱ rí nandún marigá dí kaʼwu náa congregación. Á mu nduʼyaridúún ángeles bi̱ naguájun jmbu, mangáánʼ ma̱ndoo makuwáánʼ mbóó gajmiúlú bi̱ nduyamajkuíí Jeobá asndu kámuu.
AJMÚÚ 123 Guguajún jmbu ga̱jma̱a̱ guʼnimbulú’
a Maski ajndu ra̱ʼkhá tháán mbaʼin ángeles kúwá, mú náa Biblia kááʼ naʼthí ga̱jma̱a̱ numún a̱jmi̱i̱n: Miguel ga̱jma̱a̱ Gabriel (Dan. 12:1; Luc. 1:19).
b Salmo 89:7: “Ra̱ʼkhá tháán eyamajkuíí Dios náa kúwá bi̱ nindxu̱ún kaʼwiin, ikhaa ra̱ʼkhá tháán mba̱a̱ ga̱jma̱a̱ gamíi náa mbá xúgíinʼ bi̱ kúwá náa níjniúu”.
c Mu ma̱ta̱ya̱a̱ itháan ga̱jma̱a̱ numún ikhiin, atayáá video dí rígá náa jw.org: Rí itháán nuxi̱ʼ rí naríyáʼ Cuerpo Gobernante tsiguʼ 2021, número 1.
d Nixtiʼkhuu mbiʼñún tikhuun.
e Xó má nijuiʼtá náa Rí itháán nuxi̱ʼ rí naríyáʼ Cuerpo Gobernante tsiguʼ 2024, número 2, á mu mbáa xa̱bu̱ bi̱ niriya̱a̱ʼ náa congregación na̱jkha̱ reunión, ma̱ndoo murajxi̱i̱lú ga̱jma̱a̱ muʼthán rí májánʼ dí nijkha, á mu dí ku̱ma̱ ndrígúlú dí nigumaratáá ga̱jma̱a̱ Biblia naniñulú.
f NAʼTHÍ NUMUU XTIʼKHUU.: Mbáa ndxájulú a̱ʼgu̱ naʼthúu̱n bi̱ nambájxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ rí maʼtámíjná gajmíi̱n bi̱ kuya̱ edxu̱u̱. Nda̱wa̱á, numuu dí bi̱ nambájxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ na̱nguá nindoo gáʼthúún, ndxájulú naraʼwíí maʼtámíjná gajmíi̱nʼ bi̱ kuya̱ edxu̱u̱ ga̱jma̱a̱ numuu dí nirígá.