ECLESIASTES
1 Tuirmai neʼe mak liafuan husi mestre,*+ David nia oan-mane, liurai iha Jeruzalein.+
3 Ema ida bele manán saida husi ninia serbisu makaʼas hotu
Neʼebé nia hakaʼas an atu halo iha loro-matan okos?+
5 Loro-matan saʼe,* no loro-matan tun;
Depois nia muda lalais* hodi fila fali ba fatin neʼebé nia sei saʼe fali.+
6 Anin huu ba parte súl no haleʼu ba parte norte;
Anin kontinua haleʼu no nunka para.
7 Mota hotu* suli ba tasi, maibé tasi nunka nakonu.+
Bee fila fali ba fatin neʼebé mota sira hahú suli sai, atu nuneʼe bele suli fali.+
8 Buat hotu mak halo kole deʼit;
La iha ema ida mak bele koʼalia kona-ba neʼe.
Ema nia matan la kontente bainhira haree ida-neʼe;
No ema nia tilun sai baruk ona atu rona ida-neʼe.
9 Buat neʼebé akontese ona sei akontese fali,
No buat neʼebé halo ona sei halo fali;
La iha buat ida mak foun iha loro-matan okos.+
10 Iha ka lae buat ida neʼebé book ema atu dehan: “Haree toʼok, ida-neʼe mak buat foun”?
Neʼe iha ona husi tempu uluk kedas;
Neʼe iha ona antes ita-nia tempu.
11 La iha ema ida mak hanoin-hetan ema husi tempu uluk;
La iha ema ida mak sei hanoin-hetan sira neʼebé atu mai;
No ema neʼebé moris tuirmai sei la hanoin-hetan sira.+
12 Haʼu sai ona liurai ba Izraél iha Jeruzalein, no haʼu mak mestre neʼe.+ 13 Haʼu fó laran tomak hodi estuda, ho matenek haʼu buka-hatene+ kona-ba buat hotu neʼebé ema halo ona iha mundu,*+ kona-ba serbisu neʼebé halo ema neon-susar, neʼebé Maromak fó ona ba ema hodi halo sira okupadu.
14 Haʼu haree ona serbisu hotu neʼebé ema halo iha loro-matan okos,
No haʼu haree katak buat hotu mak saugati deʼit, neʼe hanesan duni tuir anin.+
15 Buat neʼebé kleʼuk ona labele halo loos,
No ema labele sura buat neʼebé la iha.
16 Tuirmai haʼu hanoin iha haʼu-nia laran: “Haʼu hetan ona matenek boot, liu fali ema seluk hotu neʼebé moris antes haʼu iha Jeruzalein,+ no haʼu* hetan matenek no koñesimentu barak tebes.”+ 17 Haʼu fó haʼu-nia laran tomak atu hatene matenek, buat bulak* no buat beik,+ no neʼe mós hanesan duni tuir anin.
18 Tanba matenek barak liu mós lori laran-susar barak liu,
Nuneʼe, ema neʼebé aumenta koñesimentu aumenta mós ninia laran-susar.+
2 Tuirmai haʼu hanoin iha haʼu-nia laran: “Haʼu sei koko atu buka ksolok* no haree toʼok neʼe sei lori buat diʼak saida.” Maibé neʼe mós saugati deʼit.
2 Kona-ba hamnasa, haʼu dehan: “Neʼe buat bulak!”
Kona-ba ksolok,* haʼu dehan: “Neʼe iha folin saida?”
3 Ho laran tomak haʼu buka-hatene kona-ba hemu tua-uvas barak sei lori buat diʼak saida,+ no iha tempu hanesan haʼu kaer metin ba haʼu-nia matenek. Haʼu mós simu buat beik atu bele hatene saida mak diʼak liu ba ema atu halo durante sira-nia moris neʼebé badak iha mundu.* 4 Haʼu halo serbisu boot oioin.+ Haʼu harii uma barak ba haʼu-nia an rasik;+ haʼu kuda uvas iha toʼos sira ba haʼu-nia an rasik.+ 5 Haʼu halo jardín boot barak ba haʼu-nia an rasik, no haʼu kuda ai-hun oioin neʼebé fó fuan iha jardín sira-neʼe. 6 Haʼu halo kolan sira ba haʼu-nia an rasik, atu rega ai-hun sira neʼebé buras.* 7 Haʼu aumenta haʼu-nia atan-mane no atan-feto,+ no haʼu iha atan sira neʼebé moris iha haʼu-nia uma.* Haʼu mós sosa animál-hakiak barak, karau no bibi sira,+ no neʼe barak liu fali ema seluk neʼebé moris antes haʼu iha Jeruzalein. 8 Haʼu halibur osan-mutin no osan-mean ba haʼu-nia an rasik,+ rikusoin* husi liurai sira no husi provínsia sira.+ Haʼu halibur kantadór mane no feto sira ba haʼu-nia an rasik, no mós halibur buat neʼebé lori ksolok boot ba ema nia oan-mane sira, neʼe mak feto, sin, feto barak. 9 Nuneʼe haʼu iha rikusoin barak tebes no haʼu riku liu fali sira hotu neʼebé moris antes haʼu iha Jeruzalein.+ No haʼu nafatin iha matenek.
10 Haʼu halo buat hotu neʼebé haʼu hakarak halo.*+ Haʼu la hanetik buat naran deʼit neʼebé fó ksolok mai haʼu. Haʼu-nia laran mós haksolok tanba haʼu-nia serbisu makaʼas hotu, no neʼe mak haʼu-nia kolen* ba haʼu-nia serbisu makaʼas hotu.+ 11 Maibé kuandu haʼu hanoin kona-ba serbisu hotu neʼebé haʼu halo ho haʼu-nia liman no kona-ba serbisu makaʼas hotu neʼebé haʼu hakaʼas an atu halo,+ haʼu haree katak buat hotu mak saugati deʼit, hanesan duni tuir anin.+ Tuir loloos, la iha buat ida neʼebé iha folin duni* iha loro-matan okos.+
12 Depois neʼe, haʼu tau atensaun ba matenek no buat bulak no buat beik.+ Ema neʼebé moris depois liurai nia tempu bele halo saida? Nia bele halo deʼit buat sira neʼebé ema halo tiha ona. 13 No haʼu haree katak matenek iha folin liu fali buat beik,+ hanesan mós naroman iha folin liu fali nakukun.
14 Ema matenek haree buat hotu ho momoos,*+ maibé ema beik laʼo iha nakukun laran.+ Haʼu mós hatene ona katak toʼo ikus sira naʼin-rua nia moris mak hanesan deʼit.+ 15 Tuirmai haʼu hanoin iha haʼu-nia laran: “Buat neʼebé akontese ba ema beik mós sei akontese ba haʼu.”+ Entaun, haʼu hetan saida hodi sai matenek liu? Nuneʼe haʼu hanoin: “Neʼe mós saugati deʼit.” 16 Tanba ema sei la hanoin-hetan nafatin ema matenek no mós ema beik.+ Iha tempu neʼebé atu mai, ema sei haluha tiha sira hotu neʼebé mate ona. No oinsá mak ema matenek sei mate? Nia mate hamutuk ho ema beik.+
17 Nuneʼe haʼu odi moris,+ tanba buat hotu neʼebé ema halo iha loro-matan okos mak lori deʼit neon-susar ba haʼu, tanba buat hotu mak saugati deʼit,+ hanesan duni tuir anin.+ 18 Haʼu odi buat hotu neʼebé haʼu hetan husi haʼu-nia serbisu makaʼas iha loro-matan okos,+ tanba haʼu tenke husik buat sira-neʼe ba ema seluk neʼebé troka haʼu.+ 19 No sé mak hatene se ema neʼe sei sai matenek ka beik?+ Maski nuneʼe, nia mak sei kontrola buat hotu neʼebé haʼu hetan iha loro-matan okos ho haʼu-nia hakaʼas an no matenek. Neʼe mós saugati deʼit. 20 Entaun haʼu komesa laran-susar kona-ba serbisu hotu neʼebé haʼu hakaʼas an atu halo iha loro-matan okos. 21 Tanba ema ida bele serbisu makaʼas hodi uza matenek, koñesimentu no abilidade, maibé nia tenke entrega ninia kolen* tomak ba ema neʼebé la serbisu ba ida-neʼe.+ Neʼe mós saugati deʼit no lori triste* boot.
22 Saida loos mak ema ida manán husi ninia serbisu makaʼas no husi ninia hakarak* neʼebé book nia atu serbisu makaʼas iha loro-matan okos?+ 23 Tanba durante ninia moris tomak, ninia serbisu lori laran-moras no neon-susar,+ no iha kalan mós ninia laran la hakmatek.+ Neʼe mós saugati deʼit.
24 Entaun, diʼak liu ba ema ida atu han, hemu no hetan ksolok husi ninia serbisu makaʼas,+ tanba la iha buat ida mak diʼak liu fali ida-neʼe. Haʼu mós hatene ona katak ida-neʼe husi Maromak loos nia liman,+ 25 tanba sé mak han-hemu diʼak liu fali haʼu?+
26 Ba ema neʼebé halo Maromak loos kontente, Maromak sei haraik matenek, koñesimentu no ksolok,+ maibé ba ema sala-naʼin, nia fó serbisu atu halibur rikusoin, no rikusoin neʼe atu fó ba ema neʼebé halo Maromak kontente.+ Neʼe mós saugati deʼit, hanesan duni tuir anin.
3 Iha tempu neʼebé loos ba buat hotu,
Tempu ba atividade hotu neʼebé ema halo iha mundu:*
2 Tempu atu moris mai* no tempu atu mate;
Tempu atu kuda no tempu atu fokit sai buat neʼebé kuda tiha ona;
3 Tempu atu oho no tempu atu kura;
Tempu atu sobu no tempu atu harii;
4 Tempu atu tanis no tempu atu hamnasa;
Tempu atu lelir no tempu atu dansa;*
5 Tempu atu soe fatuk sira no tempu atu halibur fatuk sira hamutuk;
Tempu atu hakoʼak no tempu atu la hakoʼak;
6 Tempu atu buka buat neʼebé lakon no tempu atu rende an;
Tempu atu rai didiʼak no tempu atu soe;
7 Tempu atu lees+ no tempu atu suku hamutuk;
Tempu atu nonook+ no tempu atu koʼalia;+
8 Tempu atu hadomi no tempu atu odi;+
Tempu atu halo funu no tempu atu iha dame.
9 Serbisu-naʼin bele manán saida husi ninia hakaʼas an hotu?+ 10 Haʼu haree ona serbisu neʼebé Maromak fó ba ema hodi halo sira okupadu. 11 Buat hotu neʼebé Maromak halo mak furak* tebes no tuir tempu.+ Nia mós tau ona tempu neʼebé la iha rohan iha ema sira-nia laran; maski nuneʼe, ema sei nunka hatene Maromak loos nia serbisu neʼebé nia halo ona husi primeiru toʼo ikus.
12 Haʼu hatene ona katak la iha buat ida mak diʼak liu ba sira duké haksolok no halo buat diʼak durante sira-nia moris,+ 13 no mós haʼu hatene katak ema hotu tenke han-hemu no haksolok ho rezultadu hotu husi sira-nia serbisu makaʼas. Neʼe mak prezente husi Maromak.+
14 Haʼu hatene ona katak buat hotu neʼebé Maromak loos halo sei dura ba nafatin. Ema labele aumenta ka hamenus buat ida husi ida-neʼe. Maromak loos halo ona iha dalan hanesan neʼe, atu nuneʼe ema bele hamtaʼuk nia.+
15 Buat neʼebé akontese, neʼe akontese ona iha tempu uluk, no buat neʼebé atu mai, neʼe mai ona iha tempu uluk.+ Maibé Maromak loos buka buat neʼebé ema buka ona.*
16 Haʼu mós haree ona buat tuirmai neʼe iha loro-matan okos: Hahalok aat troka fali justisa, no hahalok aat troka fali hahalok loos.+ 17 Entaun, haʼu hanoin iha haʼu-nia laran: “Maromak loos sei tesi-lia ba ema laran-loos no ema aat,+ tanba iha tempu neʼebé loos ba atividade hotu no hahalok hotu.”
18 Haʼu mós hanoin iha haʼu-nia laran kona-ba ema, katak Maromak loos sei koko sira no hatudu ba sira katak sira mak hanesan ho animál, 19 tanba toʼo ikus ema no animál nia moris mak hanesan deʼit. Sira hotu nia rohan hanesan deʼit.+ Animál mate, nuneʼe mós ema mate; no sira hotu iha forsa moris nian* ida deʼit.+ Nuneʼe ema la folin boot liu fali animál, tanba buat hotu mak saugati deʼit. 20 Sira hotu sei bá fatin neʼebé hanesan.+ Sira hotu mai husi rai-rahun,+ no sira hotu fila fali ba rai-rahun.+ 21 Sé mak bele hatene se ema nia forsa moris nian saʼe ba leten, no se animál nia forsa moris nian tun ba rai?+ 22 No haʼu haree katak diʼak liu ba ema ida atu hetan ksolok ho ninia serbisu, la iha buat ida mak diʼak liu fali ida-neʼe,+ tanba neʼe mak ninia kolen.* Sé mak bele halo nia haree buat neʼebé sei akontese bainhira nia mate ona?+
4 Dala ida tan, haʼu tau atensaun ba ema nia hahalok hotu neʼebé hanehan ema seluk iha loro-matan okos. Haʼu haree ema nia matan-been tanba ema hanehan sira, no la iha ema ida mak fó kmaan ba sira.+ Ema neʼebé hanehan sira mak iha kbiit, no la iha ema ida mak fó kmaan ba sira. 2 No haʼu fó parabéns ba ema neʼebé mate ona duké ba ema neʼebé sei moris hela.+ 3 Maibé ema neʼebé seidauk moris mai+ mak diʼak liu fali sira naʼin-rua, tanba ema neʼe seidauk haree hahalok aat neʼebé lori deʼit neon-susar iha loro-matan okos.+
4 No haʼu haree ona oinsá ema hakaʼas an* no halo serbisu ho matenek tanba hakarak sai diʼak liu fali ema seluk,+ neʼe mós saugati deʼit, hanesan duni tuir anin.
5 Ema beik hikar liman, tan neʼe nia hamlaha toʼo mate.*+
6 Diʼak liu deskansa uitoan duké serbisu makaʼas demais, tanba neʼe hanesan duni tuir anin.+
7 Haʼu tau atensaun ba buat ida tan husi buat hotu neʼebé saugati deʼit iha loro-matan okos: 8 Iha mane ida neʼebé mesak deʼit, no la iha maluk ida. Nia la iha oan-mane ka maun-alin, maibé ninia serbisu makaʼas nunka hotu. Ninia matan nunka sai baruk ho rikusoin.+ Maibé nia husu ona ba ninia an ka lae, hodi dehan: ‘Haʼu serbisu makaʼas ba sé? Tanbasá mak haʼu la goza buat diʼak sira-neʼe?’+ Neʼe mós saugati deʼit no serbisu neʼebé lori neon-susar.+
9 Ema naʼin-rua diʼak liu fali naʼin-ida+ tanba sira simu kolen diʼak* ba sira-nia serbisu makaʼas. 10 Tanba se sira ida monu, ida seluk bele ajuda ninia pár atu hamriik. Maibé saida mak sei akontese ba ema neʼebé mesak deʼit bainhira nia monu no la iha ema ida atu ajuda nia hamriik?
11 Liután neʼe, se ema naʼin-rua toba hamutuk, sira sei sente manas nafatin, maibé oinsá mak ema neʼebé mesak deʼit bele sente manas nafatin? 12 No ema bele manán ema neʼebé mesak deʼit, maibé ema naʼin-rua hamutuk bele kontra nia. No tali tolu neʼebé bobar hamutuk la fasil atu kotu.*
13 Labarik ida neʼebé kiak maibé matenek mak diʼak liu duké liurai neʼebé katuas maibé beik,+ no neʼebé la hanoin tan atu halo tuir avizu.+ 14 Tanba nia* sai ona husi komarka hodi sai liurai,+ maski uluk nia moris mai kiak bainhira liurai katuas neʼe ukun.+ 15 Haʼu hanoin didiʼak ona kona-ba sira hotu neʼebé moris no laʼo iha loro-matan okos, no mós oinsá mak joven ida sai liurai hodi troka liurai seluk nia fatin. 16 Maski ema neʼebé apoia nia mak barak loos, maibé ikusmai ema seluk neʼebé mai sei la kontente ho nia.+ Neʼe mós saugati deʼit, hanesan duni tuir anin.
5 Kuidadu didiʼak ó-nia an se ó laʼo ba Maromak loos nia uma.+ Bainhira ó iha neʼebá, ó tenke rona+ duké hasaʼe deʼit sakrifísiu ida hanesan ema beik sira halo,+ tanba sira la hatene katak buat neʼebé sira halo mak aat.
2 Iha Maromak loos nia oin, keta ansi atu koʼalia no keta husik ó-nia laran hatoʼo liafuan hodi la hanoin uluk,+ tanba Maromak loos mak iha lalehan maibé ó iha rai. Tan neʼe mak ó-nia liafuan labele barak demais.+ 3 Hanoin barak* halo ema mehi,+ no bainhira ema beik koʼalia, ninia liafuan barak liu.+ 4 Kuandu ó jura ba Maromak, keta demora atu kumpre ida-neʼe,+ tanba nia la gosta ema beik sira.+ Buat neʼebé ó jura, ó tenke kumpre ida-neʼe.+ 5 Diʼak liu ó la jura duké ó jura tiha maibé la kumpre ida-neʼe.+ 6 Keta husik ó-nia ibun lori ó* atu halo sala,+ no keta koʼalia iha anju* nia oin katak ó-nia juramentu neʼe mak sala.+ Tanbasá mak ó halo Maromak loos hirus ho buat neʼebé ó hatete, hodi nuneʼe nia tenke harahun tiha serbisu neʼebé ó halo ho ó-nia liman?+ 7 Hanoin barak halo ema mehi,+ nuneʼe mós, liafuan barak lori ema ba buat neʼebé saugati deʼit. Maibé ó tenke hamtaʼuk Maromak loos.+
8 Se ó haree ema-boot hanehan sira neʼebé kiak no la hatudu justisa no hahalok loos iha ó-nia distritu, keta hakfodak kona-ba neʼe.+ Tanba iha ema seluk neʼebé boot liu fali ema-boot neʼe mak haree ba nia, no iha mós sira seluk neʼebé boot liután ema sira-neʼe.
9 No mós, rezultadu husi rai sei fahe ba sira hotu, no liurai rasik mós hetan buat neʼebé nia presiza husi toʼos neʼe.+
10 Ema neʼebé hadomi osan-mutin sei nunka sai kontente ho osan-mutin, nuneʼe mós, ema neʼebé hadomi rikusoin sei nunka sai kontente ho rikusoin neʼebé nia hetan ona.+ Neʼe mós saugati deʼit.+
11 Bainhira buat diʼak aumenta, ema neʼebé uza buat sira-neʼe mós aumenta.+ No naʼin ba buat diʼak sira-neʼe sei manán saida? Nia hateke deʼit ba buat sira-neʼe ho ninia matan.+
12 Atan ida sei toba-dukur loos maski nia han uitoan ka barak. Maibé ema riku nia rikusoin sei halo nia labele toba-dukur.
13 Haʼu haree ona buat neʼebé lori triste* boot iha loro-matan okos: rikusoin barak neʼebé ema ida halibur, neʼe halo terus fali ba nia an rasik. 14 Rikusoin sira-neʼe lakon hotu tanba ninia negósiu* la hetan susesu, no bainhira nia iha oan,* nia la iha tan rikusoin ida atu fó ba ninia oan neʼe.+
15 Hanesan ema ida moris mai ho molik husi ninia inan nia kabun, nuneʼe mós bainhira nia mate.+ Nia labele lori buat ida husi ninia serbisu makaʼas hotu.+
16 Tuirmai neʼe mak buat ida tan neʼebé lori triste* boot: Hanesan ho dalan neʼebé nia moris mai, nuneʼe mós ho dalan neʼebé nia sei mate. Entaun ema ida sei manán saida hodi kontinua serbisu makaʼas neʼebé hanesan duni tuir anin?+ 17 No mós, loroloron nia han iha nakukun laran ho neon-susar tebes, ho moras oioin no ho hirus.+
18 Haʼu haree ona katak buat tuirmai neʼe mak diʼak no loos: diʼak liu ba ema ida atu han, hemu no haksolok ho rezultadu hotu husi ninia serbisu makaʼas+ neʼebé nia hakaʼas an atu halo iha loro-matan okos, durante ninia moris badak neʼebé Maromak loos fó ba nia, tanba neʼe mak ninia kolen.*+ 19 No mós, bainhira Maromak loos fó rikusoin no sasán ba ema ida+ hamutuk ho kbiit atu goza buat sira-neʼe, nia tenke simu ninia kolen* neʼe no haksolok ho ninia serbisu makaʼas. Neʼe mak prezente husi Maromak.+ 20 Nia sei la hatene* katak loron sira liu daudaun iha ninia moris, tanba Maromak loos halo nia okupadu nafatin ho laran neʼebé haksolok.+
6 Haʼu haree ona katak iha buat ida tan neʼebé lori triste* iha loro-matan nia okos, no akontese beibeik iha ema nia leet: 2 Maromak loos fó rikusoin, sasán no glória ba ema ida, atu nuneʼe nia la falta buat neʼebé nia hakarak; maibé Maromak loos la husik nia atu goza buat sira-neʼe, no ema neʼebé nia la koñese mak sei goza fali buat sira-neʼe. Neʼe saugati deʼit no lori terus boot. 3 Se mane ida iha oan naʼin-atus ida no nia moris ba tinan barak toʼo katuas liu maibé nia la goza buat diʼak sira neʼebé nia hetan antes nia tama ba rate,* haʼu bele dehan katak bebé ida neʼebé mate ona bainhira moris mai mak diʼak liu fali mane neʼe.+ 4 Tanba bebé neʼe moris mai saugati deʼit no mate iha nakukun laran, no ninia naran falun metin ho nakukun. 5 Maski bebé neʼe nunka haree loro-matan no la hatene buat ida, nia diʼak liu* fali mane neʼe.+ 6 Se ema ida bele moris toʼo tinan rihun rua maibé la sente haksolok, neʼe lori diʼak saida ba nia? Ema hotu sei bá fatin neʼebé hanesan, loos ka lae?+
7 Ema nia serbisu makaʼas hotu mak atu halo nakonu ninia kabun,*+ maibé nia nunka sente bosu. 8 Ema matenek nia moris hanesan deʼit ho ema beik nian,+ loos ka lae? Se ema kiak hatene oinsá atu buka moris,* neʼe lori diʼak saida ba nia? 9 Diʼak liu haksolok ho buat neʼebé ó-nia matan haree duké buka tuir ó-nia hakarak. Neʼe mós saugati deʼit, hanesan duni tuir anin.
10 Maromak tau naran ona ba buat hotu neʼebé mosu, no nia hatene ema mak hanesan saida. Ema labele haksesuk malu* ho ida neʼebé forte liu fali nia. 11 Liafuan barak liu* sei sai saugati liután. Buat sira-neʼe lori diʼak saida ba ema? 12 Sé mak hatene saida mak diʼak liu ba ema ida atu halo, durante ninia moris neʼebé badak deʼit no saugati deʼit, neʼebé sei lakon hanesan lalatak ida?+ No sé mak bele fó-hatene ba ema ida kona-ba buat neʼebé sei akontese iha loro-matan okos bainhira ema neʼe mate ona?
7 Naran diʼak* mak diʼak liu fali mina neʼebé diʼak,+ no loron mate nian mak diʼak liu fali loron moris nian. 2 Diʼak liu bá mate-uma duké bá festa-fatin,+ tanba mate mak ema hotu nia rohan, no ema neʼebé moris tenke hanoin ida-neʼe iha ninia laran. 3 Diʼak liu neon-susar duké hamnasa,+ tanba oin neʼebé triste halo laran sente diʼak liu.+ 4 Ema matenek nia laran mak iha mate-uma, maibé ema beik nia laran mak iha fatin haksolok nian.*+
5 Diʼak liu rona konsellu husi ema matenek+ duké rona ema beik nia knananuk. 6 Tanba hanesan lian husi ai-tarak neʼebé lakan iha sanan okos, nuneʼe mós lian husi ema beik nia hamnasa,+ neʼe mós saugati deʼit. 7 Maibé ema matenek mós bele sai bulak tanba ema haterus nia, no simu prezente atu bobar lia-loos bele halo ema sai laran-aat.+
8 Buat ida nia rohan mak diʼak liu duké foin hahú. Diʼak liu pasiénsia duké sai loko an.+ 9 Keta sente an* lalais,+ tanba hahalok sente an lalais mak hela iha ema beik nia laran.*+
10 Keta dehan: “Tanbasá mak loron uluk nian diʼak liu fali agora?” Ó la hatudu matenek bainhira husu ida-neʼe.+
11 Matenek hamutuk ho liman-rohan mak buat neʼebé diʼak, no neʼe lori diʼak ba sira neʼebé haree loron nia naroman.* 12 Tanba matenek bele fó protesaun+ hanesan osan bele fó protesaun,+ maibé koñesimentu mak diʼak liu tanba matenek bele salva ninia naʼin nia moris.+
13 Hanoin didiʼak Maromak loos nia serbisu: sé mak bele halo loos fali buat neʼebé nia halo kleʼuk ona?+ 14 Iha loron neʼebé diʼak haleno hahalok diʼak,+ maibé iha loron neʼebé susar,* hanoin didiʼak katak Maromak mak halo loron susar neʼe no mós loron diʼak,+ atu nuneʼe ema labele hatene ho loloos buat hotu neʼebé sei akontese ba sira iha futuru.+
15 Durante haʼu-nia moris neʼebé saugati deʼit,+ haʼu haree ona buat hotu. Haʼu haree ona ema laran-loos mate maski nia halo hahalok loos,+ no ema aat moris naruk maski nia halo hahalok aat.+
16 Keta hatudu an katak ó mak ema neʼebé laran-loos liu+ ka matenek liu.+ Tanbasá mak ó tenke lori susar ba ó-nia an rasik?+ 17 Keta sai ema neʼebé aat tebes, no keta sai beik.+ Tanbasá mak ó tenke mate sedu?+ 18 Diʼak liu ó kaer metin ba avizu ida-neʼe no la husik avizu ida seluk;+ tanba ema neʼebé hamtaʼuk Maromak sei halo tuir avizu rua neʼe hotu.
19 Matenek sei halo ema matenek ida forte liu fali mane naʼin-sanulu neʼebé iha forsa boot iha sidade ida.+ 20 Tanba la iha ema laran-loos ida iha rai neʼebé sempre halo deʼit buat diʼak no nunka halo sala.+
21 No mós, keta rai iha ó-nia laran liafuan hotu neʼebé ema koʼalia,+ se lae karik ó sei rona ó-nia atan koʼalia aat* ó. 22 Ó hatene didiʼak iha ó-nia laran katak ó rasik mós koʼalia aat ema seluk dala barak ona.+
23 Haʼu koko buat hotu neʼe ho matenek, no haʼu dehan: “Haʼu sei hetan matenek.” Maibé haʼu labele hetan ida-neʼe. 24 Buat hotu neʼebé akontese ona mak dook liu no kleʼan liu. Sé mak bele komprende ida-neʼe?+ 25 Haʼu fó haʼu-nia laran tomak atu hatene, atu buka-hatene, atu buka matenek no buka razaun tanbasá buat ruma akontese, no atu komprende katak hahalok beik mak aat no hahalok bulak mak beik.+ 26 No haʼu foin hatene ida-neʼe: Feto neʼebé hanesan kasadór nia rede mak aat* liu fali mate, feto neʼe nia laran mak hanesan peskadór nia rede sira, no ninia liman mak hanesan korrente dadur nian. Ema neʼebé halo kontente Maromak loos sei halai sees husi feto neʼe,+ maibé feto neʼe sei kaer ema sala-naʼin.+
27 Mestre*+ neʼe dehan: “Haree bá, neʼe mak buat neʼebé haʼu foin hatene. Haʼu buka-hatene buat hotu tuituir malu atu haʼu bele hatene ho loloos, 28 maibé buat neʼebé haʼu kontinua buka, haʼu la hetan. Haʼu hetan mane laran-loos ida husi mane naʼin-rihun ida, maibé haʼu la hetan feto laran-loos ida iha sira-nia leet. 29 Haʼu hatene deʼit buat tuirmai neʼe: Maromak loos halo ema ho laran-loos,+ maibé sira rasik mak halo planu barak.”+
8 Sé mak hanesan ema matenek? Sé mak hatene oinsá atu rezolve problema ruma?* Ema nia matenek halo nia oin-hamnasa, no halo ninia oin-toos sai fali oin-midar.
2 Haʼu dehan bá ó: “Halo tuir liurai nia mandamentu+ tanba ó jura ona ba Maromak.+ 3 Keta ansi atu sai husi liurai nia oin.+ Keta halo buat neʼebé aat.+ Nia bele halo buat naran deʼit neʼebé nia hakarak, 4 tanba liurai nia liafuan mak iha kbiit.+ Sé mak bele hatete ba nia: ‘Ita-Boot halo saida?’”
5 Ema neʼebé halo tuir ninia mandamentu sei la hetan buat aat,+ no ema neʼebé matenek iha laran sei hatene tempu neʼebé loos no hatene dalan* atu halo tuir ida-neʼe.+ 6 Iha tempu no dalan* neʼebé loos ba buat hotu+ tanba ema nia problema mak barak tebes. 7 No la iha ema ida mak hatene buat neʼebé sei akontese, tan neʼe, sé mak bele fó-hatene nia oinsá ida-neʼe sei akontese?
8 La iha ema ida mak bele hanetik ka kontrola forsa moris nian,* nuneʼe mós la iha ema ida mak bele kontrola loron mate nian.+ Durante tempu funu, la iha tropa ida mak livre atu fila ba uma, nuneʼe mós hahalok aat sei la husik livre ema neʼebé halo hahalok aat.*
9 Haʼu haree ona buat hotu neʼe, no haʼu fó laran tomak hodi hanoin kona-ba serbisu hotu neʼebé ema halo iha loro-matan okos. Durante tempu hotu neʼe, ema mak domina ema seluk, no neʼe lori deʼit susar.*+ 10 No haʼu haree ona ema hakoi ema aat sira no haʼu mós haree ona oinsá iha tempu uluk sira tama-sai fatin santu no halo hahalok aat iha sidade laran, maibé lakleur deʼit ema iha sidade neʼe haluha tiha sira.+ Neʼe mós saugati deʼit.
11 Tanba la fó kastigu lalais ba ema nia hahalok aat,+ ema nia laran sai brani atu halo aat.+ 12 Maski ema sala-naʼin ida bele halo hahalok aat dala atus ida no moris ba tempu naruk, maibé haʼu hatene didiʼak katak ema neʼebé hamtaʼuk Maromak loos, ikusmai sei hetan buat diʼak, tanba sira hamtaʼuk nia.+ 13 Maibé ema aat, ikusmai sei la hetan buat diʼak,+ no nia mós labele hanaruk ninia moris neʼebé sei lakon hanesan lalatak,+ tanba nia la hamtaʼuk Maromak.
14 Iha buat ida neʼebé saugati deʼit* neʼebé akontese iha rai: Ema haree ema neʼebé laran-loos hanesan sira halo ona hahalok aat,+ no ema haree ema aat hanesan sira halo ona hahalok loos.+ Haʼu dehan katak neʼe mós saugati deʼit.
15 Entaun haʼu dehan katak diʼak liu ba ema ida atu kontente,+ tanba ema ida bele han, hemu no haksolok, la iha buat ida mak diʼak liu fali ida-neʼe iha loro-matan okos. Nia tenke halo buat sira-neʼe nuʼudar nia serbisu makaʼas durante ninia moris,+ neʼebé Maromak loos fó ba nia iha loro-matan okos.
16 Haʼu fó haʼu-nia laran tomak atu hetan matenek no atu haree serbisu hotu neʼebé ema halo iha rai,+ toʼo haʼu la toba iha loron no kalan.* 17 Tuirmai haʼu hanoin didiʼak kona-ba Maromak loos nia serbisu hotu, no haʼu foin hatene katak ema labele komprende buat neʼebé akontese iha loro-matan okos.+ Maski sira koko makaʼas atu komprende, sira labele komprende. No maski sira dehan katak sira matenek ona atu hatene ida-neʼe, maibé loloos sira la komprende ida-neʼe.+
9 Haʼu hanoin didiʼak kona-ba buat hotu neʼe no haʼu hatene ona katak ema laran-loos no ema matenek, inklui mós buat hotu neʼebé sira halo, mak iha Maromak loos nia liman.+ Ema la hatene kona-ba domin no odi neʼebé akontese antes sira-nia tempu. 2 Ema hotu nia rohan mak hanesan deʼit,+ ema laran-loos no ema aat,+ ema diʼak, ema neʼebé moos no ema neʼebé la moos, ema neʼebé hasaʼe sakrifísiu no ema neʼebé la hasaʼe sakrifísiu. Ema diʼak hanesan deʼit ho ema sala-naʼin, no ema neʼebé halo juramentu hanesan deʼit ho ema neʼebé dada an* atu halo juramentu. 3 Tuirmai neʼe mak buat neʼebé lori neon-susar neʼebé akontese iha loro-matan okos: Ema hotu nia rohan mak hanesan deʼit,+ tan neʼe, ema nia laran mós nakonu ho buat aat. Sira hanoin buat neʼebé la iha folin* durante sira-nia moris tomak, no tuirmai sira mate!*
4 Ema hotu neʼebé moris hela sei iha esperansa, tanba asu neʼebé moris mak diʼak liu fali leaun neʼebé mate ona.+ 5 Tanba ema neʼebé moris hela hatene katak sira sei mate,+ maibé ema neʼebé mate ona la hatene buat ida,+ no sira la simu tan kolen,* tanba ema haluha ona buat hotu kona-ba sira.+ 6 No sira-nia domin, sira-nia odi no sira-nia laran-moras mós lakon mohu ona, no sira la hola parte tan iha buat neʼebé ema halo iha loro-matan okos.+
7 Bá, han ó-nia ai-han ho haksolok, no hemu ó-nia tua-uvas ho laran-kontente,+ tanba Maromak loos kontente ona ho ó-nia serbisu sira.+ 8 Haʼu hein katak ó-nia roupa mutin* nafatin, no keta haluha atu tau mina iha ó-nia ulun.+ 9 Goza moris hamutuk ho ó-nia feen neʼebé ó hadomi,+ durante ó-nia moris neʼebé saugati deʼit, neʼebé Nia fó ona ba ó iha loro-matan okos, durante ó-nia loron sira hotu neʼebé saugati deʼit, tanba neʼe mak ó-nia kolen* iha ó-nia moris no kolen husi ó-nia serbisu makaʼas neʼebé ó hakaʼas an atu halo iha loro-matan okos.+ 10 Buat hotu neʼebé ó-nia liman bele halo, halo bá ho ó-nia forsa tomak, tanba la iha serbisu ka planu ka koñesimentu ka matenek iha rate,*+ fatin neʼebé ó sei bá.
11 Haʼu haree ona buat seluk tan iha loro-matan okos, katak laʼós ema neʼebé halai lalais mak sempre manán halai-taru, no laʼós asuwaʼin mak sempre manán funu,+ no laʼós ema matenek mak sempre iha ai-han, no laʼós ema neʼebé iha kbiit atu hanoin mak sempre iha rikusoin,+ no laʼós ema neʼebé iha koñesimentu mak sempre hetan susesu,+ tanba tempu susar no situasaun neʼebé mosu derrepente deʼit kona sira hotu. 12 Tanba ema la hatene ninia tempu.+ Hanesan ikan tama ba rede neʼebé halo sira mate no hanesan manu tama ba lasu, nuneʼe mós ema hetan susar* derrepente deʼit hanesan tama ba lasu.
13 Haʼu mós haree ona buat tuirmai neʼe kona-ba matenek iha loro-matan okos, no haʼu hanoin katak neʼe mak buat kmanek: 14 Iha sidade kiʼik ida no ema uitoan deʼit mak hela iha laran, no liurai forsa boot ida mai halo funu hasoru sidade neʼe. Nia haleʼu sidade neʼe no harii moru hodi serku sidade neʼe. 15 Iha sidade neʼe nia laran iha mane kiak ida, maibé nia matenek, no nia salva sidade neʼe ho ninia matenek. Maibé la iha ema ida mak hanoin-hetan mane kiak neʼe.+ 16 No haʼu dehan ba haʼu-nia an: ‘Matenek mak diʼak liu fali kbiit;+ maski nuneʼe, ema hakribi ema kiak nia matenek, no la halo tuir ninia liafuan.’+
17 Diʼak liu halo tuir liafuan husi ema matenek neʼebé hatoʼo ho kalma duké liafuan hakilar husi ema neʼebé ukun ema beik.
18 Matenek mak diʼak liu fali armas funu nian, maibé ema sala-naʼin ida deʼit bele harahun buat diʼak barak.+
10 Lalar neʼebé mate ona iha mina-morin laran halo mina-morin sai dois no nafurin, nuneʼe mós hahalok beik uitoan deʼit sei estraga ema nia matenek no glória.+
2 Ema matenek nia laran lori nia atu laʼo iha dalan loos,* maibé ema beik nia laran lori nia atu laʼo sala dalan.*+ 3 Iha dalan hotu neʼebé ema beik laʼo bá, nia hatudu hahalok beik,*+ no nia halo ema hotu hatene katak nia beik.+
4 Se ukun-naʼin sai hirus hasoru ó, keta husik ó-nia fatin,+ tanba hahalok kalma bele hamenus sala boot sira.+
5 Haʼu haree ona buat ida neʼebé lori neon-susar iha loro-matan okos, hanesan sala neʼebé ukun-naʼin sira halo:+ 6 Ema beik sira mak tuur iha pozisaun aas oioin, maibé ema matenek* sira mak kontinua tuur iha pozisaun kiʼik.
7 Haʼu haree ona atan sira saʼe kuda maibé ulun-naʼin sira laʼo ain hanesan atan sira.+
8 Ema neʼebé keʼe rai-kuak karik bele monu iha laran,+ no ema neʼebé harahun moru fatuk, karik samea ida bele tata nia.
9 Ema neʼebé fera fatuk karik bele hetan kanek tanba fatuk sira-neʼe, no ema neʼebé fera ai karik bele hetan perigu tanba ai sira-neʼe.*
10 Se baliu ida la kroʼat no ema la kadi, ema neʼe tenke uza forsa barak. Maibé matenek bele ajuda nia atu hetan susesu.
11 Se samea tata ona antes ema tau maninga, entaun ema neʼe nia matenek atu tau maninga* mak saugati deʼit.
12 Liafuan husi ema matenek nia ibun halo ema kontente,+ maibé ema beik nia ibun mak halakon nia an rasik.+ 13 Liafuan primeiru husi ema beik nia ibun mak buat beik,+ no ninia liafuan ikus mak buat bulak neʼebé lori susar. 14 Maibé ema beik neʼe kontinua koʼalia.+
Ema ida mós la hatene saida mak sei akontese. Sé mak bele fó-hatene ba nia kona-ba saida mak sei akontese depois nia mate?+
15 Ema beik nia serbisu makaʼas halo nia kole, tanba dalan atu bá sidade deʼit mós nia la hatene.
16 Rai ida sei hetan susar barak kuandu ninia liurai mak labarik ida,+ no ninia ulun-naʼin sira komesa halo festa husi dadeer-saan! 17 Rai ida sei kontente tebes kuandu ninia liurai mak ema-boot nia oan-mane, no ninia ulun-naʼin sira han-hemu tuir tempu neʼebé loos atu hetan forsa, laʼós atu sai lanu!+
18 Se ema sai baruk tebes, ai sira iha uma-kakuluk sei monu, no se ema nia liman la halo buat ida, bee sei tama husi uma-kakuluk.+
19 Paun* halo ema hamnasa, no tua-uvas halo ema nia moris kontente,+ maibé ho osan mak ema bele hetan buat hotu neʼebé sira presiza.+
20 Keta koʼalia aat* liurai, maski iha ó-nia hanoin deʼit,*+ no keta fó-malisan ba ema riku iha ó-nia kuartu, tanba karik manu ida* bele fó sai ó-nia lian,* ka kriatura neʼebé iha liras bele fó sai fali buat neʼebé ó hatete.
11 Soe ó-nia paun iha bee leten,+ tanba liutiha loron barak ó sei hetan fali ida-neʼe.+ 2 Fahe ó-nia sasán ba ema naʼin-hitu ka ualu,+ tanba ó la hatene susar* saida mak sei akontese iha rai.
3 Se kalohan nakonu ho bee, entaun bee sira-neʼe sei tun nuʼudar udan ba rai. Se ai-hun ida monu ba parte súl ka ba parte norte, entaun fatin neʼebé ai-hun neʼe monu, nia sei kontinua latan iha neʼebá.
4 Ema neʼebé hateke deʼit ba anin sei la kari fini, no ema neʼebé hateke deʼit ba kalohan sei la koʼa buat ida.+
5 Ó la hatene oinsá forsa moris nian* book an iha bebé nia ruin sira iha ninia inan nia kabun,+ nuneʼe mós ó la hatene Maromak loos nia serbisu, Ida neʼebé halo buat hotu.+
6 Kari ó-nia fini iha dadeer no keta husik ó-nia liman deskansa toʼo kalan,+ tanba ó la hatene ida-neʼebé mak sei moris, karik fini ida-neʼe ka ida neʼebá, ka karik rua-rua moris hotu.
7 Naroman mak furak, no diʼak ba ema nia matan atu haree loro-matan. 8 Tanba se ema ida bele moris ba tinan barak, husik nia goza tinan hotu neʼe.+ Maibé nia tenke hanoin-hetan katak loron susar nian* karik sei sai barak. Buat hotu neʼebé atu mai mak saugati deʼit.+
9 Oh joven,* haksolok bá bainhira ó sei joven, no husik ó-nia laran sente kontente durante ó-nia tempu joven. Halo tuir buat neʼebé ó-nia laran hakarak no laʼo ba fatin neʼebé ó-nia matan lori ó bá. Maibé hatene bá katak Maromak loos sei tesi-lia ba ó* kona-ba buat hotu neʼe.+ 10 Tan neʼe, hasai tiha husi ó-nia laran buat sira neʼebé lori susar, no hadook tiha buat aat husi ó-nia isin, tanba tempu joven no forsa mak saugati deʼit.+
12 Entaun, hanoin-hetan ó-nia Kriadór Boot durante ó-nia tempu joven,+ antes loron susar* toʼo mai+ no tinan sira toʼo mai bainhira ó sei dehan: “Haʼu-nia moris la kontente”; 2 antes naroman husi loro-matan, fulan no fitun sira hotu sai nakukun,+ no kalohan sira fila fali depois* udan boot; 3 iha loron neʼebé guarda sira hein uma sai nakdedar, no mane sira neʼebé forte sai bonko ona, no feto sira la dulas tan trigu tanba sira uitoan deʼit ona, no feto sira neʼebé hateke husi janela haree nakukun deʼit;+ 4 portaun sira neʼebé hateke ba dalan taka tiha ona, lian deʼut trigu nian sai kiʼik liu, nia hadeer tan deʼit manu ida nia lian, no oan-feto sira kanta ho lian neineik.+ 5 No mós, nia taʼuk fatin aas, no nia sai taʼuk iha dalan. No ai-amendueira funan sai buras,+ no gafañotu dada ninia an neineik loos, no nia la iha vontade atu han,* tanba nia laʼo daudaun ba ninia uma neʼebé nia sei hela ba tempu kleur,+ no ema sira neʼebé lelir laʼo bá-mai iha dalan.+ 6 Hanoin-hetan Nia antes tali osan-mutin hasai tiha, no manko osan-mean rahun tiha, no buli iha bee-matan rahun ona, no katrol neʼebé uza atu dada sai bee husi bee-posu* sai aat ona. 7 Tuirmai, rai-rahun fila fali ba rai,+ hanesan uluk, no forsa moris nian* fila fali ba Maromak loos neʼebé fó ida-neʼe.+
8 Mestre* neʼe+ dehan: “Saugati deʼit!* Buat hotu mak saugati deʼit.”+
9 Mestre neʼe sai matenek, maibé laʼós neʼe deʼit, nia mós kontinua hanorin povu kona-ba buat neʼebé nia hatene,+ no nia hanoin kleʼan no buka-hatene ho didiʼak atu bele halibur* lia-dadolin* barak.+ 10 Mestre neʼe hakaʼas an atu buka-hetan liafuan furak sira+ no hakerek ho didiʼak liafuan neʼebé loos.
11 Liafuan husi ema matenek mak hanesan ai neʼebé meik,*+ no sira-nia liafuan neʼebé halibur ona mak hanesan pregu neʼebé prega metin. Bibi-atan ida mak fó ona liafuan sira-neʼe. 12 Nuneʼe haʼu-nia oan,* kona-ba buat seluk, rona ba avizu neʼe: Ema sei kontinua hakerek livru barak, maibé uza tempu no forsa barak liu atu lee livru sira-neʼe mak halo ema isin-kole.+
13 Pontu importante husi buat hotu neʼebé fó sai tiha ona mak neʼe: Hamtaʼuk Maromak loos+ no halo tuir ninia mandamentu bá,+ tanba neʼe mak ema nia obrigasaun.+ 14 Tanba Maromak loos sei tesi-lia ba ema nia hahalok hotu, inklui mós hahalok sira neʼebé halo subasubar, atu deside se hahalok neʼe diʼak ka aat.+
Ka “ema neʼebé halibur povu”.
Ka “La iha folin!”
Orj., “hamriik”.
Ka “fó naroman”.
Ka “nia dada iis makaʼas”.
Ka “Mota hotu iha tempu malirin”.
Orj., “iha lalehan okos”.
Orj., “haʼu-nia laran”.
Ka “buat neʼebé beik liu”.
Ka “atu goza moris”.
Ka “goza moris”.
Orj., “iha lalehan okos”.
Ka “ai-hun buras sira iha ai-laran”.
Orj., “oan-mane sira husi uma-laran”.
Ka “rikusoin neʼebé espesiál”.
Orj., “neʼebé haʼu-nia matan hakarak”.
Ka “parte”.
Ka “neʼebé lori diʼak”.
Orj., “nia matan iha ninia ulun”.
Ka “parte”.
Ka “terus”.
Orj., “laran”.
Orj., “iha lalehan okos”.
Ka “atu tuur-ahi”.
Orj., “atu haksoit bá-mai”.
Ka “halo ho diʼak”.
Ka karik “buat neʼebé liu ona”.
Haree “Ruah” iha Glosáriu.
Ka “parte”.
Ka “serbisu makaʼas”.
Orj., “nia han ninia isin rasik”.
Ka “kolen neʼebé boot liu”.
Ka “la kotu lalais”.
Karik neʼe refere ba labarik neʼebé matenek.
Ka “Preokupa barak liu”.
Orj., “ó-nia isin”.
Ka “ida neʼebé lori lia-menon”.
Ka “terus”.
Ka “serbisu”.
Orj., “oan-mane”.
Ka “terus”.
Ka “parte”.
Ka “parte”.
Ka “la hanoin-hetan”.
Ka “terus”.
Ka “toʼo rate mós la sai ninian”.
Orj., “deskansa barak liu”.
Orj., “ibun”.
Orj., “atu laʼo iha ema moris nia oin”.
Ka “defende ninia kazu”.
Ka karik “Iha sasán barak liu”.
Ka “reputasaun diʼak”.
Ka “halimar nian”.
Haree “Ruah” iha Glosáriu.
Ka karik “ema beik nia hahalok”.
Neʼe katak ema sira neʼebé moris hela.
Ka “terus”.
Ka “fó-malisan ba”.
Orj., “moruk”.
Ka “Ema neʼebé halibur povu”.
Ka “Sé mak hatene buat ruma katak sá?”
Ka “desizaun”.
Ka “desizaun”.
Ka “iis; anin”. Haree “Ruah” iha Glosáriu.
Ka karik “ema aat nia hahalok aat labele salva sira”.
Ka “buat aat”.
Ka “lori neon-susar”.
Ka karik “toʼo sira la toba iha loron ka kalan”.
Ka “la ansi”.
Ka “buat neʼebé bulak”.
Ka “tuirmai tama ba mate sira-nia fatin”.
Ka “saláriu”.
Neʼe katak roupa nabilan neʼebé hatudu ema sente haksolok, laʼós roupa triste nian.
Ka “parte”.
Haree “Siol” iha Glosáriu.
Ka “terus”.
Orj., “mak iha ninia liman-loos”.
Orj., “mak iha ninia liman-karuk”.
Orj., “nia la iha laran”.
Orj., “riku”.
Ka karik “tenke kuidadu an ho ai sira-neʼe”.
Ka “atu uza ninia nanál”.
Ka “Ai-han”.
Ka “fó-malisan”.
Ka karik “iha ó-nia kama”.
Orj., “kriatura neʼebé semo iha lalehan”.
Ka “lia-menon”.
Ka “terus”.
Neʼe mós bele refere ba Maromak nia espíritu santu. Haree “Ruah” iha Glosáriu.
Ka “loron nakukun nian”.
Orj., “mane joven”.
Ka “sei husu ó atu hatán”.
Ka “terus”.
Ka karik “ho”.
Orj., “ai-alkapara fuan nakfera ona”.
Ka “tanke”.
Haree “Ruah” iha Glosáriu.
Ka “Ema neʼebé halibur povu”.
Ka “La iha folin!”
Ka “tau didiʼak”.
Ka “provérbios”.
Orj., “oan-mane”.