Hatene didiʼak kona-ba moras malária
Tuir relatóriu husi Organizasaun Saúde Mundiál nian, iha tinan ida deʼit nia laran (tinan 2013), ema naʼin millaun 198 liu mak kona moras malária no maizumenus naʼin-584.000 mak mate tanba moras neʼe. Husi vítima sira-neʼe hotu, besik porsentu 80 mak labarik sira ho tinan lima ba kraik. Iha mundu tomak, maizumenus iha nasaun hamutuk 100, moras neʼe ameasa ema naʼin biliaun 3,2 nia vida.
1 MALÁRIA MAK MORAS HANESAN SAIDA?
Malária mak moras neʼebé mai husi parazita. Ema neʼebé kona ona moras neʼe sai isin-manas ho malirin, bee-doko, isin-lolon moras, kosar sai, ulun-moras, laran-saʼe no muta. Sintoma hirak-neʼe bele mosu-lakon kada oras 48 toʼo 72, depende ba tipu parazita no ema ida-idak nia isin, liuliu se ema neʼe kona moras neʼe kleur ona ka foin mak kona.
2 OINSÁ MORAS NEʼE HADAʼET BA ITA?
Moras malária hadaʼet liuhusi susuk-malária (Anopheles). Bainhira susuk-inan neʼebé iha parazita malária nian tata ema, parazita sira-neʼe tama ba ema neʼe nia raan.
Liuhusi raan, parazita sira-neʼe toʼo ba ema nia aten, halo knuuk no sai barak iha sélula sira aten nian.
Bainhira sélula aten nian ida nakfera, parazita sira-neʼe sai no halai fali ba glóbulu mean sira iha ema nia raan, no parazita sira-neʼe sai barak ba beibeik.
Bainhira glóbulu mean ida nakfera, parazita sira halai tama fali ba glóbulu mean sira seluk..
Siklu neʼe kontinua. Bainhira glóbulu mean sira nakfera, parazita sira neʼebé halai iha ema nia raan mak halo ema sente moras ho sintoma sira neʼebé temi ona iha leten.
3 OINSÁ ITA BELE PREVENE MORAS NEʼE?
Se Ita hela iha rai neʼebé iha moras malária . . .
Bainhira toba, uza moskiteiru. Halo tuir matadalan tuirmai:
Uza moskiteiru neʼebé rega ona ho ai-moruk susuk nian.
Labele uza moskiteiru neʼebé naklees ka kuak.
Sikat didiʼak moskiteiru ninin ba kolxaun okos atu susuk labele tama.
Rega ai-moruk susuk nian iha uma laran.
Se bele, tau rede iha janela ka odamatan hodi susuk labele tama iha uma laran. Loke AC ka ventuiña.
Keta hatais roupa neʼebé kór nakukun. Hatais roupa neʼebé taka didiʼak ita-nia isin.
Se bele, keta tama iha fatin neʼebé iha susuk barak, hanesan soko-laran ka bee-lihun neʼebé susuk sira hakiak tolun.
Se Ita sente kona ona moras malária, bá konsulta kedas.
Se Ita planu atu bá rai neʼebé iha moras malária . . .
Buka-hatene didiʼak informasaun kona-ba parazita tipu saida mak iha neʼebá. Tanba parazita malária iha tipu oioin, no ai-moruk neʼebé bele hamate parazita tipu oin ida dala ruma la kona ho parazita tipu seluk. Se Ita iha moras ruma, koʼalia uluk ho doutór neʼebé hatene didiʼak Ita-nia kondisaun saúde.
Bainhira Ita toʼo ona rai neʼebé iha moras malária, halo tuir matadalan sira neʼebé temi iha leten.
Se Ita sente kona ona moras malária, bá konsulta kedas. Keta haluha, bainhira susuk tata Ita, liutiha semana ida toʼo semana haat mak sintoma moras malária nian foin mosu.