Informasaun atu uza hamutuk livru Moris Kristaun no Haklaken
1-7 OUTUBRU
RIKUSOIN HUSI BÍBLIA | JOÃO 9-10
“Jesus tau matan ninia bibi sira”
(João 10:1-3) “Tebes haʼu hatete loloos ba imi katak ema neʼebé tama ba bibi luhan la liuhusi odamatan, maibé saʼe husi fatin seluk, ema neʼe mak naʼok-teen ida no hadau sasán. 2 Maibé ema neʼebé tama liuhusi odamatan mak bibi-atan. 3 Ema neʼebé hein odamatan sei loke ba nia, no bibi-malae sira rona nia lian no nia bolu ninia bibi sira ho sira-nia naran ida-idak no nia lori sira sai.
(João 10:11) Haʼu mak bibi-atan diʼak; bibi-atan diʼak fó nia moris ba ninia bibi-malae sira.
(João 10:14) Haʼu mak bibi-atan diʼak; haʼu hatene haʼu-nia bibi-malae sira no haʼu-nia bibi sira hatene haʼu
nwtsty média
Bibi luhan
Neʼe mak fatin neʼebé haleʼu ho lutu no neʼe bele proteje bibi sira husi naʼok-teen no animál fuik sira. Bibi-atan hatama bibi ba bibi luhan durante kalan. Iha Bíblia nia tempu, bibi luhan iha modelu no medida oioin, dala barak sira harii ho fatuk no iha odamatan ida deʼit atu tama. (Núm 32:16; 1Sa 24:3; Sof 2:6) João esplika kona-ba atu tama ba bibi luhan “liuhusi odamatan”, no iha “ema neʼebé hein odamatan”. (Jo 10:1, 3) Dala ruma, bibi-lubun balu sei hatama iha luhan ida deʼit iha kalan no ema neʼebé hein odamatan mak sei tau matan no proteje sira. Iha dadeer-saan, ema neʼebé hein sei loke odamatan no bibi-atan ida-idak sei bolu sira-nia bibi, no bibi sira hatene bibi-atan nia lian no laʼo tuir. (Jo 10:3-5) Jesus temi toman neʼe atu hatudu katak nia hanoin no tau matan ba ninia dixípulu sira.—Jo 10:7-14.
Família kristaun, nafatin matan-moris bá
5 Mai ita koʼalia kona-ba saida mak família nia ulun bele aprende husi Kristu nia ezemplu. Ita bele dehan katak bibi-atan no ninia bibi sira iha relasaun neʼebé diʼak tanba bibi-atan hatene buat hotu kona-ba nia bibi sira, no bibi sira hatene no fiar ba bibi-atan. Bibi sira hatene no halo tuir nia lian. Jesus hatete: “Haʼu hatene haʼu-nia bibi sira, no haʼu-nia bibi sira hatene haʼu.” Nuʼudar ulun ba kongregasaun, Jesus la haree buat neʼebé matan bele haree deʼit. Liafuan gregu neʼebé tradús nuʼudar “hatene” iha arti “hatene buat kleʼan kona-ba ema ida”. Sin, Bibi-Atan Diʼak hatene ninia bibi ida-idak. Nia hatene sira ida-idak nia presiza no fraku, no hatene sira-nia kbiit no buat neʼebé sira bele halo. Ita hakarak banati-tuir ita-nia Bibi-Atan neʼebé hatene buat hotu kona-ba nia bibi sira. No ita hakarak sai nuʼudar ninia bibi sira neʼebé hatene didiʼak no tau fiar ba bibi-atan.
(João 10:4, 5) Kuandu nia hasai hotu tiha ninia bibi sira, nia sei laʼo iha sira-nia oin, no bibi sira laʼo tuir nia tanba sira hatene nia lian. 5 Bibi sira sei la laʼo tuir ema fuik maibé sei halai husi nia, tanba sira la hatene ema neʼe nia lian.”
“La ho ai-knanoik mak nia la koʼalia ba sira”
17 Hakerek-naʼin ida naran George A. Smith konta kona-ba ninia esperiénsia rasik iha ninia livru (The Historical Geography of the Holy Land) hodi dehan: “Dala ruma ami uza ami-nia tempu meiudia hodi deskansa besik bee-matan sira iha rai-Judeia, no baibain ami haree bibi-atan naʼin-tolu ka haat lori sira-nia bibi-lubun mai atu hemu bee. Bibi sira-neʼe laʼo kahur malu, no ami hanoin oinsá mak bibi-atan ida-idak bele halibur fali ninia bibi sira. Maibé, depois hemu no halimar tiha, bibi-atan sira haketak malu hodi laʼo ba fatin neʼebé la hanesan, no sira ida-idak bolu sira-nia bibi, no bibi sira fahe malu hodi ba hamutuk fali ho sira-nia bibi-atan.” Klaru katak Jesus hili ai-knanoik neʼebé diʼak tebes atu hanorin lisaun ida neʼebé importante, lisaun neʼe mak ita-nia “bibi-atan diʼak” sei tau matan ba ita se ita hatene no halo tuir ninia hanorin no ninia ezemplu.
(João 10:16) “No haʼu iha bibi seluk tan neʼebé seidauk tama iha luhan neʼe, sira mós haʼu tenke lori, no sira sei rona haʼu-nia lian, no sira sei sai luhan ida deʼit, no iha bibi-atan ida deʼit.
nwtsty nota estudu ba Jo 10:16
lori: Ka “dirije”. Verbu gregu ágo neʼebé uza iha eskritura neʼe bele signifika “atu lori (tama)” ka “atu dirije”, depende ba kontestu. Manuskritu lia-gregu ida neʼebé hakerek maizumenus tinan 200 liutiha Kristu, uza liafuan gregu synágo neʼebé baibain signifika “atu halibur hamutuk”. Nuʼudar Bibi-Atan Diʼak, Jesus halibur, dirije, proteje no tau matan ba ninia bibi sira neʼebé iha ninia luhan (neʼe mós koʼalia kona-ba “bibi-lubun kiʼik” iha Lc 12:32) no ninia bibi seluk. No sira sei sai luhan ida deʼit no iha bibi-atan ida deʼit. Liafuan sira-neʼe hatudu sai unidade entre Jesus nia dixípulu sira.
Keʼe no hetan buat murak husi Bíblia
(João 9:38) Tuirmai nia hatete: “Naʼi, haʼu tau fiar duni ba nia.” Ho ida-neʼe, nia hakruʼuk an iha Jesus nia oin.
nwtsty nota estudu ba Jo 9:38
hakruʼuk an iha Jesus nia oin: Ka “hakneʼak ba nia; hakneʼak no hakruʼuk ho oin ba rai; hatudu respeitu”. Bainhira verbu gregu proskyneo koʼalia kona-ba maromak ida, baibain tradús nuʼudar “atu adora”. (Mt 4:10; Lc 4:8) Maibé iha situasaun neʼe, mane neʼebé moris mai matan-delek ona no hetan kura, rekoñese katak Jesus mak reprezentante husi Maromak no nia hakruʼuk an ba Jesus. Nia la haree Jesus nuʼudar Maromak ida, maibé nuʼudar “Oan-Mane husi ema” neʼebé fó sai nanis ona, no Mesias neʼebé simu kbiit husi Maromak. (Jo 9:35) Kuandu nia hakruʼuk an ba Jesus, nia halo buat neʼebé hanesan ho ema sira neʼebé temi iha Eskritura Lia-Ebraiku. Sira mós hakruʼuk an bainhira hasoru profeta, liurai ka Maromak nia reprezentante. (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Rs 1:16; 2Rs 4:36, 37) Iha situasaun barak, bainhira ema hakruʼuk an ba Jesus, neʼe hatudu katak sira agradese tanba simu ona laran-diʼak.
(João 10:22) Iha tempu neʼe, Festa Dedikasaun nian halaʼo hela iha Jeruzalein. Neʼe mak tempu malirin,
nwtsty nota estudu ba Jo 10:22
Festa Dedikasaun nian: Naran ebreu ba selebrasaun neʼe mak Hanukkah (chanukkah), katak “Inaugurasaun; dedikasaun”. Baibain neʼe halaʼo durante loron ualu, hahú husi loron 25 fulan-Kislev, besik fulan-Dezembru nia rohan (Haree sgd, parte 19), atu komemora loron neʼebé sira dedika fali Jeruzalein nia templu iha tinan 165 molok Kristu. Liurai Síria ida naran Antíoco Epifânio IV estraga Jeová nia templu hodi hatudu katak nia hakribi tebes ema judeu nia Maromak. Porezemplu, nia harii altár ida iha altár boot nia leten, uluk fatin neʼe uza atu hasaʼe sakrifísiu sunu nian ba Jeová. Iha loron 25 fulan-Kislev, tinan 168 molok Kristu, Antíoco hafoʼer Jeová nia templu neʼebé santu, nia hasaʼe fahi sira nuʼudar sakrifísiu sunu nian iha altár no nia fakar kaldu sira iha templu tomak. Nia sunu templu nia portaun sira, nia sobu amlulik nia kuartu sira, no nia hadau altár osan-mean, meza neʼebé tau paun santu no ahi-oan fatin neʼebé halo husi osan-mean. Tuirmai nia dedika fali Jeová nia templu ba maromak falsu Zeus. Tinan rua liutiha, Judas Macabeu hadau fali sidade Jeruzalein no templu. Depois hamoos tiha templu, nia dedika fali fatin neʼe iha loron 25 fulan-Kislev tinan 165 molok Kristu, neʼe katak tinan tolu liutiha husi tempu neʼebé Antíoco hasaʼe sakrifísiu iha altár ba maromak Zeus. Ikusmai amlulik sira bele hasaʼe fali sakrifísiu sunu nian ba Jeová loron-loron. Bíblia la fó sai katak Jeová mak book Macabeu atu hadau fali templu. Maski nuneʼe Jeová uza duni ema husi nasaun seluk hanesan Ciro husi rai-Pérsia atu kumpre ninia hakarak kona-ba adorasaun loos. (Isa 45:1) Tan neʼe, ita bele fiar katak Jeová bele uza mane ida husi ninia povu atu kumpre ninia hakarak sira. Eskritura hatudu katak templu neʼe sei hamriik metin no ema sei uza nafatin toʼo Jesus nia tempu, atu nuneʼe profesia sira kona-ba Mesias, ninia serbisu haklaken no ninia sakrifísiu bele sai loos. Laʼós neʼe deʼit, amlulik no ema levita sira kontinua hasaʼe sakrifísiu toʼo tempu neʼebé Jesus fó ninia moris nuʼudar sakrifísiu neʼebé boot liu hotu ba ema nia diʼak. (Dan 9:27; Jo 2:17; Ebr 9:11-14) La iha ukun-fuan neʼebé haruka Jesus nia dixípulu sira atu selebra Festa Dedikasaun nian. (Kol 2:16, 17) Maski nuneʼe, Bíblia la fó sai katak Jesus no ninia dixípulu sira bandu ema atu la selebra festa neʼe.
8-14 OUTUBRU
RIKUSOIN HUSI BÍBLIA | JOÃO 11-12
“Banati-tuir Jesus nia laran-sadiʼa”
(João 11:23-26) Jesus hatete ba nia: “Ó-nia alin sei moris fali.” 24 Marta hatete ba Jesus: “Haʼu hatene katak nia sei moris fali iha tempu moris-hiʼas nian iha loron ikus.” 25 Jesus hatete ba nia: “Haʼu mak moris-hiʼas no moris. Ema neʼebé hatudu fiar mai haʼu, maski nia mate, nia sei moris fali; 26 no ema naran deʼit neʼebé moris no hatudu fiar mai haʼu, nia sei nunka mate. Ó fiar ida-neʼe ka lae?”
nwtsty nota estudu ba Jo 11:24, 25
Haʼu hatene katak nia sei moris fali: Marta hanoin katak Jesus koʼalia hela kona-ba moris-hiʼas iha futuru, iha loron ikus. Marta fiar metin ba hanorin kona-ba moris-hiʼas. Iha tempu neʼebá, ulun-naʼin relijiaun balu husi grupu Saduseu la fiar katak sei iha moris-hiʼas, maski Eskritura sira hatudu ho klaru kona-ba neʼe. (Dan 12:13; Mc 12:18) No ema farizeu sira fiar katak ema nia klamar sei moris hela kuandu sira mate. Marta hatene katak Jesus hanorin esperansa kona-ba moris-hiʼas no mós halo ona ema moris hiʼas. Maibé Jesus seidauk fó moris-hiʼas ba ema neʼebé mate ba tempu kleur hanesan Lázaro.
Haʼu mak moris-hiʼas no moris: Jesus nia mate no moris-hiʼas loke dalan ba ema mate atu moris fila fali. Depois Jesus moris-hiʼas, Jeová fó ba nia kbiit atu fó moris-hiʼas ba ema no mós atu fó moris neʼebé rohan-laek. Iha Apokalipse 1:18, Jesus bolu ninia an nuʼudar “ida neʼebé moris” no “iha xave ba mate no ba rate”. Tan neʼe, Jesus mak esperansa ba ema moris no mate. Nia promete atu loke rate sira no fó moris ba ema mate, neʼebé sei ukun hamutuk ho Jesus iha lalehan ka ema neʼebé sei moris iha mundu iha ninia ukun okos.—Jo 5:28, 29; 2Pe 3:13.
(João 11:33-35) No kuandu Jesus haree nia tanis no haree ema judeu neʼebé mai hamutuk nia tanis, Jesus sai laran-triste tebes no neon-susar; 34 no nia dehan: “Imi tau nia iha neʼebé?” Sira hatete: “Naʼi, mai no haree.” 35 Jesus tanis.
nwtsty nota estudu ba Jo 11:33-35
tanis: Liafuan gregu “tanis” baibain refere ba tanis ho lian ka halerik, hanesan temi iha João 11:33. Jesus mós uza verbu neʼe kuandu nia fó sai profesia kona-ba Jeruzalein sei naksobu. (Lc 19:41) Maski nuneʼe iha João 11:35, temi liafuan seluk ba tanis (dakryo), no refere liuliu ba tanis ho matan-been neʼebé suli. Liafuan dakryo uza iha eskritura hanesan Lucas 7:38; Apóstolu 20:19, 31; Ebreu 5:7; Apokalipse 7:17; 21:4. Iha Eskritura Lia-Gregu, liafuan dakryo neʼebé temi iha João 11:35 la hanesan duni ho liafuan neʼebé uza iha João 11:33 atu esplika kona-ba Maria no ema judeu neʼebé tanis. Jesus hatene katak nia sei halo Lázaro moris-hiʼas, maibé bainhira nia haree ninia belun sira tanis, nia mós sai laran-triste tebes. Ninia domin no laran-sadiʼa ba sira halo ninia matan-been suli. Eskritura neʼe hatudu ho klaru katak Jesus hanoin tebes ema neʼebé lakon sira-nia belun ka família neʼebé sira hadomi tanba Adão nia sala.
laran-triste tebes no neon-susar: Hodi temi hamutuk liafuan rua neʼe hatudu katak Jesus fó sai ninia sentimentu neʼebé makaʼas tebes iha situasaun neʼe. Verbu gregu embrimaomai baibain iha signifika sentimentu neʼebé makaʼas, maibé iha situasaun neʼe hatudu katak Jesus sente laran-triste tebetebes toʼo nia hasai lian halerik. Liafuan gregu “neon susar” (tarasso) refere ba laran-susar, hanoin resin. Matenek-naʼin ida hatete katak iha situasaun neʼe, liafuan neʼe bele signifika “atu book tebes ninia laran; atu sente laran kanek no triste”. João 13:21 mós uza verbu neʼebé hanesan atu esplika Jesus nia sentimentu kuandu nia hanoin kona-ba Judas neʼebé sei entrega nia ba inimigu nia liman.
(João 11:43, 44) No koʼalia tiha buat sira-neʼe, nia bolu ho lian makaʼas: “Lázaro, sai mai liʼur!” 44 Mane neʼebé mate ona sai mai liʼur ho hena bobar hela iha nia liman no ain, no ninia oin falun ho hena. Jesus hatete ba sira: “Kore hena neʼe no husik nia laʼo bá.”
Keʼe no hetan buat murak husi Bíblia
(João 11:49) Maibé sira ida naran Caifás, neʼebé nuʼudar amlulik boot iha tempu neʼebá, hatete ba sira: “Imi la hatene buat ida.
nwtsty nota estudu ba Jo 11:49
amlulik boot: Kuandu Izraél ukun an, amlulik boot halaʼo ninia knaar toʼo nia mate. (Núm 35:25) Maibé, durante Roma mak ukun nasaun Izraél, Roma nia ulun-naʼin sira mak iha direitu atu hili ka hasai amlulik boot sira. (Haree “Amlulik boot” iha disionáriu husi Bíblia Sagrada Tradusaun Mundu Foun.) Amlulik boot ida neʼebé Roma nia ulun-naʼin hili mak Caifás neʼebé matenek atu koʼalia kuandu problema ruma mosu no nia mós kaer ninia pozisaun nuʼudar amlulik boot ba tempu neʼebé kleur liu fali ema neʼebé antes no depois nia. Nia sai amlulik boot maizumenus iha tinan 18 Era Comum no nia kontinua sai amlulik boot maizumenus toʼo tinan 36 Era Comum. Neʼe katak Caifás mak amlulik boot iha tempu neʼebá ka tinan 33 Era Comum, bainhira Jesus mate.—Haree sgd, parte 16A atu haree maizumenus Caifás nia uma iha neʼebé.
(João 12:42) Maski nuneʼe ema barak, inklui mós ukun-naʼin sira, tau fiar ba nia, maibé tanba sira taʼuk ema farizeu, sira la fó sai sira-nia fiar kona-ba nia, atu nuneʼe ema labele hasai sira husi sinagoga;
nwtsty nota estudu ba Jo 12:42
ukun-naʼin sira: Liafuan gregu “ukun-naʼin sira” neʼebé temi iha neʼe refere ba membru Sinédriu (ema judeu nia tribunál aas). João 3:1 mós uza liafuan neʼe bainhira koʼalia kona-ba Nicodemos, membru ida husi Sinédriu.
hasai sira husi sinagoga: Ka “la bele hola parte tan iha sinagoga”. Liafuan gregu aposynagogos uza deʼit iha João 9:22; 12:42 no 16:2. Se ema ida hasai tiha husi sinagoga, ema judeu sira sei hadook an husi nia, no la liga tan nia. Nia no ninia família mós sei hasoru situasaun ekonomia neʼebé susar. Baibain, sinagoga mak fatin atu hetan edukasaun, dala ruma mós sai nuʼudar tribunál atu fó kastigu ba ema, hanesan baku ho xikote no deside atu hasai ema husi sinagoga.
15-21 OUTUBRU
RIKUSOIN HUSI BÍBLIA | JOÃO 13-14
“Haʼu fó ezemplu ba imi”
(João 13:5) No depois tau tiha bee iha basia laran, nia hahú fase dixípulu sira-nia ain no hamaran ho toalla neʼebé kesi hela iha nia knotak.
nwtsty nota estudu ba Jo 13:5
fase dixípulu sira-nia ain: Iha tempu Izraél antigu, ema barak toman atu uza sandálias. Baibain sandálias mak simples deʼit ho talin neʼebé bele kesi, fasil ba ema laʼo-rai sira-nia ain atu sai foʼer tanba rai-rahun no tahu. Tan neʼe, ema judeu sira iha toman atu hasai sira-nia sandálias antes tama ba uma ida, no uma-naʼin neʼebé laran-diʼak sei fase bainaka sira-nia ain. Dala barak Bíblia temi kona-ba toman neʼe. (Gên 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Lc 7:37, 38, 44) Bainhira Jesus fase ninia dixípulu sira-nia ain, nia uza kostume neʼe atu hanorin kona-ba hahalok haraik-an no serbí ema seluk.
(João 13:12-14) No kuandu nia fase hotu tiha sira-nia ain no tau fali ninia unuk no tuur iha meza, nia dehan: “Imi hatene saida mak haʼu foin halo ba imi? 13 Imi bolu haʼu nuʼudar ‘Mestre’ no ‘Naʼi’, no ida-neʼe loos, tanba haʼu hanesan neʼe duni. 14 Entaun, maski haʼu mak Naʼi no Mestre, maibé haʼu fase imi-nia ain, se nuneʼe imi mós tenke fase imi-nia maluk nia ain.
nwtsty nota estudu ba Jo 13:12-14
tenke: Ka “imi mós iha obrigasaun atu”. Verbu gregu ida-neʼe uza bainhira koʼalia kona-ba finansia, ka baibain neʼe signifika “ita-nia tusan, debe neʼebé ita presiza selu”. (Mt 18:28, 30, 34; Lc 16:5, 7) Iha situasaun ida-neʼe no situasaun seluk, liafuan neʼe bele signifika obrigasaun atu halo buat ruma.—1Jo 3:16; 4:11; 3Jo 8.
(João 13:15) Haʼu fó ezemplu ba imi, hodi nuneʼe imi mós tenke banati-tuir buat neʼebé haʼu halo.
w99 1/3 p. 31 par. 1
Mane neʼebé importante liu hotu halo atan nia knaar
Hodi fase ninia dixípulu sira-nia ain, Jesus hanorin sira lisaun furak kona-ba haraik-an. Ema kristaun la bele hanoin katak sira-nia an mak importante liu toʼo ema seluk tenke serbí sira, ema kristaun mós la bele buka pozisaun neʼebé importante ka boot. Duké halo hanesan neʼe, diʼak ba ema kristaun atu banati-tuir Jesus nia ezemplu neʼebé “mai, laʼós atu ema serbí nia, maibé atu serbí no atu fó nia moris hodi sosa fali ema barak.” (Mt 20:28) Entaun, ema neʼebé laʼo tuir Jesus tenke prontu atu halo serbisu ka knaar ruma neʼebé kiʼik ba ema seluk.
Keʼe no hetan buat murak husi Bíblia
(João 14:6) Jesus hatete ba nia: “Haʼu mak dalan no lia-loos no moris. Ema ida la bele hakbesik Aman se nia la liu husi haʼu.
nwtsty nota estudu ba Jo 14:6
Haʼu mak dalan no lia-loos no moris: Jesus mak dalan tanba liuhusi nia deʼit mak ita bele hakbesik ba Maromak liuhusi orasaun. No nia mós “dalan” ba ema atu hadame malu fali ho Maromak. (Jo 16:23; Rom 5:8) Jesus mak lia-loos tanba nia sempre koʼalia lia-loos no moris tuir lia-loos. Nia mós kumpre profesia barak neʼebé hatudu katak nia iha knaar importante atu halo Maromak nia hakarak sai loos. (Jo 1:14; Apk 19:10) Profesia sira-neʼe “sai loos liuhusi nia”. (2Ko 1:20) Jesus mak moris tanba liuhusi ninia sakrifísiu mak ema bele hetan “moris neʼebé loloos” katak “moris rohan-laek”. (1Ti 6:12, 19; Éf 1:7; 1Jo 1:7) No nia mak “moris” tanba nia bele fó moris-hiʼas ba ema atu moris ba nafatin iha Paraízu.—Jo 5:28, 29.
(João 14:12) Tebes haʼu hatete loloos ba imi: Ema neʼebé hatudu fiar mai haʼu, ema neʼe sei halo serbisu neʼebé haʼu halo; no nia sei halo serbisu neʼebé boot liu fali sira-neʼe, tanba haʼu atu laʼo ba Aman.
nwtsty nota estudu ba Jo 14:12
serbisu neʼebé boot liu fali sira-neʼe: Jesus la dehan katak ninia dixípulu sira sei halo milagre neʼebé boot liu fali ninian. Maibé ho haraik-an, Jesus rekoñese katak serbisu haklaken neʼebé ninia dixípulu sira halo sei boot liu fali ninian. Ninia dixípulu sira sei haklaken iha fatin barak liu, ba ema barak liu no ba tempu neʼebé kleur liu. Jesus nia liafuan hatudu ho klaru katak nia hakarak ninia dixípulu sira kontinua halaʼo ninia serbisu neʼe.
22-28 OUTUBRU
RIKUSOIN HUSI BÍBLIA | JOÃO 15-17
“Imi laʼós mundu neʼe nian”
(João 15:19) Se imi mundu neʼe nian, mundu sei haksolok ho buat neʼebé ninian. Maibé agora, imi laʼós mundu neʼe nian tanba haʼu hili ona imi husi mundu neʼe. Tan neʼe mak mundu odi imi.
nwtsty nota estudu ba Jo 15:19
mundu: Iha eskritura neʼe, liafuan gregu kosmos refere ba ema neʼebé laʼós Maromak nia atan, ema neʼebé dook husi Maromak. Só livru João deʼit mak hakerek Jesus nia liafuan ba ninia dixípulu sira neʼebé dehan katak sira laʼós mundu neʼe nian ka sira ketak husi mundu neʼe. Jesus temi tan liafuan hanesan neʼe dala rua iha ninia orasaun ikus hamutuk ho ninia apóstolu sira neʼebé laran-metin.—Jo 17:14, 16.
(João 15:21) Maibé sira sei halo buat hotu neʼe ba imi tanba haʼu-nia naran, basá sira la hatene ida neʼebé haruka haʼu mai.
nwtsty nota estudu ba Jo 15:21
tanba haʼu-nia naran: Iha Bíblia, liafuan “naran” bele refere ba ema neʼebé iha naran neʼe, ninia naran diʼak, no buat seluk tan. Jesus nia naran hatudu sai ninia podér no mós ninia pozisaun neʼebé ninia Aman fó ba nia. (Mt 28:18; Flp 2:9, 10; Ebr 1:3, 4) Iha neʼe Jesus esplika tanbasá ema iha mundu sei halo buat oioin hodi kontra ninia dixípulu sira: basá sira la hatene ida neʼebé haruka [nia] mai. Hodi hatene kona-ba Maromak sei ajuda sira atu komprende no rekoñese signifika husi Jesus nia naran. (Aps 4:12) Neʼe inklui Jesus nia pozisaun nuʼudar Ukun-naʼin neʼebé Maromak hili ona, Liurai liurai sira-nian, neʼebé ema hotu presiza hakruʼuk an hodi bele hetan moris.—Jo 17:3; Apk 19:11-16; kompara ho Sal 2:7-12.
(João 16:33) Haʼu dehan ona buat sira-neʼe ba imi atu liuhusi haʼu imi bele hetan dame. Iha mundu imi hasoru susar, maibé aten-brani bá! Basá haʼu manán tiha ona mundu.”
it-1 p. 516
Aten-brani
Ema kristaun presiza iha hahalok aten-brani atu nuneʼe mundu nia hahalok sira neʼebé Maromak odi la hafoʼer ita, no laran-metin nafatin maski mundu odi ita. Jesus hatete ba ninia dixípulu sira: “Iha mundu imi hasoru susar, maibé aten-brani bá! Basá haʼu manán tiha ona mundu.” (Jo 16:33) Maromak nia Oan-Mane nunka rende an ba mundu nia influénsia, maibé nia manán mundu hodi la adota mundu nia hanoin iha ninia moris. Jesus nia ezemplu diʼak nuʼudar ida neʼebé manán ona mundu no kontinua hatudu hahalok loos, bele ajuda ita atu aumenta liután ita-nia aten-brani atu banati-tuir nia hodi ketak husi mundu neʼe.—Jo 17:16.
Keʼe no hetan buat murak husi Bíblia
(João 17:21-23) atu nuneʼe sira hotu bele sai ida deʼit, hanesan Ita, Aman, Ita ida deʼit ho haʼu no haʼu ida deʼit ho Ita, atu sira mós bele sai ida deʼit ho ita naʼin-rua, hodi nuneʼe mundu bele fiar katak Ita mak haruka haʼu mai. 22 No mós, haʼu fó tiha ona ba sira glória neʼebé Ita fó mai haʼu, atu nuneʼe sira bele sai ida deʼit hanesan Ita no haʼu ida deʼit. 23 Haʼu ida deʼit ho sira no Ita ida deʼit ho haʼu, atu nuneʼe sira bele sai kompletu nuʼudar ida deʼit, hodi mundu neʼe bele hatene katak Ita mak haruka haʼu mai no katak Ita hadomi sira hanesan Ita hadomi ona haʼu.
nwtsty nota estudu ba Jo 17:21-23
ida deʼit: Ka “iha unidade”. Jesus halo orasaun katak ninia dixípulu sira neʼebé loos sei sai “ida deʼit” ka serbisu hamutuk ho unidade ho hakarak ida deʼit. Jesus no ninia Aman mak “ida deʼit”, neʼe hatudu katak sira serbisu hamutuk no iha hanoin ida deʼit. (Jo 17:22) Iha 1 Korinto 3:6-9, Paulo esplika kona-ba ema kristaun nia unidade nuʼudar sira serbisu hamutuk no mós ho Maromak.—Haree 1Ko 3:8.
sai kompletu nuʼudar ida deʼit: Ka “unidade neʼebé kompletu”. Iha versíkulu neʼe, Jesus liga unidade neʼebé ida deʼit ho domin neʼebé Maromak hatudu ba nia. Neʼe apoia malu ho Koloso 3:14, neʼebé hatete: “Domin mak kesi ita hamutuk iha dalan neʼebé kompletu.” Unidade hanesan neʼe iha limitadu no depende ba situasaun. Unidade la dehan katak ema kristaun hotu tenke iha hahalok, matenek, toman no konxiénsia neʼebé hanesan. Maibé neʼe hatudu katak Jesus nia dixípulu sira tenke hatudu fiar no iha hanorin neʼebé hanesan.—Rom 15:5, 6; 1Ko 1:10; Éf 4:3; Flp 1:27.
(João 17:24) Aman, haʼu hakarak atu sira neʼebé Ita fó ona mai haʼu mós hamutuk ho haʼu iha fatin neʼebé haʼu hela, atu nuneʼe sira bele haree haʼu-nia glória neʼebé Ita fó ona mai haʼu, tanba Ita hadomi haʼu antes mundu neʼe hahú.
nwtsty nota estudu ba Jo 17:24
mundu neʼe hahú: Liafuan gregu ba “hahú” tradús nuʼudar “sai isin-rua” iha Ebreu 11:11. Liafuan “mundu neʼe hahú” koʼalia kona-ba tempu neʼebé Adão no Eva iha oan. Jesus liga liafuan “mundu neʼe hahú” ho Abel, nia mak ema primeiru neʼebé merese atu ninia naran “hakerek iha livru moris nian husi tempu neʼebé mundu hahú”. (Lc 11:50, 51; Apk 17:8) Liafuan neʼebé Jesus temi iha ninia orasaun ba ninia Aman hatudu katak kleur antes Adão no Eva iha oan, Maromak hadomi ona ninia Oan-Mane mesak.
29 OUTUBRU–4 NOVEMBRU
RIKUSOIN HUSI BÍBLIA | JOÃO 18-19
“Jesus fó sasin kona-ba lia-loos”
(João 18:36) Jesus hatán: “Haʼu-nia ukun laʼós parte husi mundu neʼe. Se haʼu-nia ukun mak parte husi mundu neʼe, haʼu-nia atan sira sei halo funu atu nuneʼe ema judeu sira labele kaer haʼu. Maibé loloos, haʼu-nia ukun laʼós husi mundu neʼe.”
(João 18:37) Tan neʼe Pilatos dehan ba nia: “Se nuneʼe, ó mak liurai ida ka?” Jesus hatán: “Ita rasik mak dehan katak haʼu liurai ida. Tan ida-neʼe mak haʼu moris mai, no tan ida-neʼe mak haʼu mai iha mundu, atu haʼu fó sasin kona-ba lia-loos. Ema hotu neʼebé halo tuir lia-loos rona haʼu-nia lian.”
nwtsty nota estudu ba Jo 18:37
fó sasin: Liafuan gregu “fó sasin” (martyreo) no “sasin” (martyria; martys) neʼebé uza iha Eskritura Lia-Gregu iha arti oioin. Liafuan rua neʼe uza atu koʼalia kona-ba prova ka evidénsia sira husi sasin-naʼin, maibé karik liafuan rua neʼe mós signifika “fó sai; konfirma; koʼalia didiʼak kona-ba”. Jesus laʼós deʼit fó sasin no fó sai lia-loos neʼebé nia fiar, nia mós moris tuir ida-neʼe ka kaer metin ba ninia Aman nia liafuan no promesa sira. (2Ko 1:20) Maromak nia hakarak neʼebé liga ho ninia Ukun no Liurai Mesias fó sai nanis ona ho kompletu. Jesus nia moris iha mundu toʼo nia mate nuʼudar sakrifísiu, kumpre profesia hotu kona-ba nia, neʼe inklui ilas ka ezemplu neʼebé hakerek nanis iha aliansa Ukun-Fuan nian. (Kol 2:16, 17; Ebr 10:1) Liuhusi liafuan no hahalok, Jesus “fó sasin kona-ba lia-loos”.
lia-loos: Jesus la koʼalia kona-ba lia-loos neʼebé jerál, maibé lia-loos kona-ba Maromak nia hakarak. Jesus, “David nia oan-mane” mak xave importante ba Maromak nia hakarak, tanba nia serbí nuʼudar Amlulik Boot no Ukun-Naʼin ba Maromak nia Ukun. (Mt 1:1) Jesus esplika razaun importante tanbasá nia mai iha mundu nuʼudar ema, neʼe mak atu fó sai lia-loos kona-ba Maromak nia Ukun. Anju sira mós fó sai mensajen neʼe kuandu Jesus moris iha Belein iha rai-Judá, David nia moris fatin.—Lc 1:32, 33; 2:10-14.
(João 18:38a) Pilatos husu ba nia: “Saida mak lia-loos?”
nwtsty nota estudu ba Jo 18:38a
Saida mak lia-loos?: Pilatos husu kona-ba lia-loos neʼebé jerál, laʼós lia-loos espesífiku neʼebé Jesus foin temi. (Jo 18:37) Pilatos husu pergunta laʼós tanba nia hakarak atu hatene, tan neʼe Jesus lakohi hatán ba nia. Tuir loloos, Pilatos husu pergunta neʼe atu goza tanba nia la fiar Jesus, neʼe hanesan nia hatete: “Lia-loos? Saida mak neʼe? Buat hanesan neʼe la iha!” Pilatos mós la hein ba resposta tanba nia sai kedas ba hasoru ema judeu sira.
Keʼe no hetan buat murak husi Bíblia
(João 19:30) No kuandu Jesus koko tiha tua-uvas siin neʼe, nia dehan: “Buat hotu kumpre ona!” no nia hakruʼuk nia ulun no iis kotu.
nwtsty nota estudu ba Jo 19:30
iis kotu: Ka “nia mate; rende an atu kontinua moris”. Ema balu dehan katak liafuan gregu neʼebé uza iha eskritura neʼe iha signifika “rende an” hodi hatudu katak ho neon Jesus la hakaʼas an ona atu kontinua moris, tanba haree katak buat hotu kumpre ona. Tan neʼe, ho hakarak rasik nia “fó ninia moris toʼo mate”.—Isa 53:12; Jo 10:11.
(João 19:31) Loron neʼe mak loron Prepara nian, no loron Sábadu neʼe mak loron-boot ida. Tan neʼe, ema judeu sira husu Pilatos atu halo tohar ema sira-neʼe nia ain no hasai tiha sira-nia mate-isin, atu nuneʼe sira-nia mate-isin labele hela nafatin iha ai-riin terus nian iha loron Sábadu.
nwtsty nota estudu ba Jo 19:31
loron Sábadu neʼe mak loron-boot ida: Loron 15 Nisan mak loron ida depois Festa Salvasaun nian, no sira sempre selebra ida-neʼe nuʼudar loron Sábadu, maski neʼe monu iha loron naran deʼit. (Lev 23:5-7) Bainhira loron 15 Nisan monu iha loron hitu tuir ema judeu nia kalendáriu (komesa loro-matan tun iha sesta toʼo loro-matan tun iha sábadu), sira bolu ida-neʼe loron Sábadu neʼebé “boot”. Neʼe akontese iha tinan neʼebé Jesus mate, nia mate iha loron-sesta 14 Nisan, no bainhira loro-matan tun, loron Sábadu neʼebé boot komesa. Husi tinan 29 toʼo 35 liutiha Kristu, só iha tinan 33 deʼit mak loron 14 Nisan monu iha loron-sesta. Neʼe mak evidénsia katak Jesus mate duni iha loron 14 Nisan tinan 33.