Sé mak inventa uluk?
Ohin loron, sientista sira aprende buat barak husi ai-horis no animál sira. (Jó 12:7, 8) Kuandu sira hakarak atu inventa buat foun ka hadiʼa buat neʼebé iha ona atu sai diʼak liután, dala barak sira estuda no kopia tuir ai-horis no animál sira. Nuʼudar ita haree hamutuk ezemplu tuirmai neʼe, husu ba Ita-nia an: “Sé mak tenke simu gaba ba buat sira-neʼe?”
Aprende husi baleia nia liras
Ema sira neʼebé halo aviaun bele aprende saida husi baleia-korkunda? Sira bele aprende buat barak. Baleia-korkunda neʼebé boot ona, nia naruk metru 12 no nia todan maizumenus tonelada 30 (kilograma 30.000), ida-neʼe hanesan kamiaun boot neʼebé tula sasán nakonu. Baleia neʼe nia isin toos uitoan no iha liras rua neʼebé boot. Maski nuneʼe, animál neʼe nani lalais tebes iha bee laran.
Buat neʼebé halo sientista sira hakfodak mak maski animál neʼe isin toos maibé bele fila ninia diresaun ho sírkulu neʼebé kloot. Sientista sira aprende katak baleia neʼe bele halo nuneʼe tanba iha buat ruma neʼebé espesiál iha ninia liras. Liras rua neʼe nia ninin la kabeer hanesan aviaun nia liras, maibé iha kafuʼak balu.
Kuandu baleia neʼe nani, kafuʼak sira-neʼe ajuda atu hiʼit nia isin neʼebé todan no bá oin lalais. Oinsá? Livru Natural History esplika katak kafuʼak sira-neʼe halo bee atu suli ho lalais liuhusi ninia liras iha dalan neʼebé la runguranga, inklui mós kuandu baleia neʼe nani saʼe aas tebes.10
Se mak iha direitu ba natureza?
Se ema kopia tuir ida-neʼe, bele fó rezultadu diʼak saida? Kuandu halo aviaun nia liras hodi kopia tuir baleia neʼe nia liras, karik sei la presiza pesa barak hanesan agora. Liras hanesan neʼe sei seguru liu no fasil liu atu hadiʼa. Sientista ida naran John Long hatete katak loron ida “karik ita sei haree aviaun hotu ho liras neʼebé iha kafuʼak hanesan baleia nia liras.”11
Kopia tuir manu-tasi nia liras
Tuir loloos, aviaun sira-nia liras kopia tuir ona manu nia liras. Maibé foin lalais matenek-naʼin sira halo aviaun nia liras neʼebé diʼak liután. Livru New Scientist hatete: “Sientista sira iha University of Florida halo aviaun kiʼik neʼebé ema kontrola husi dook hodi uza remotu, neʼebé bele namlele deʼit iha fatin, tun no saʼe lalais hanesan manu-tasi.”12
Manu-tasi bele book an lalais hodi loke no taka ninia liras iha sikun no kabaas. Livru neʼe hatete katak, hodi kopia tuir liras neʼe, “aviaun neʼe neʼebé ho naruk sentímetru 60 iha mákina kiʼik atu kontrola nia liras hodi bele book an loke no taka”. Ho liras neʼe, aviaun bele namlele deʼit iha fatin no bele semo tun-saʼe iha uma-andár sira-nia leet. Militár nia boot balu hakarak atu halo aviaun hanesan neʼe atu uza hodi buka kilat no bomba kímiku ka biolójiku iha sidade boot sira.
Kopia tuir manu-tasi nia ain
Manu-tasi la sente malirin demais maski hamriik iha jelu leten. Tansá mak manu neʼe la sente malirin demais? Tanba manu neʼe mós iha sistema espesiál ida neʼebé hanesan ho animál sira seluk neʼebé moris iha rai malirin.
Manas nafatin iha isin,Malirin nafatin iha ain
Saida mak sistema neʼe? Atu komprende kona-ba neʼe, hanoin toʼok kona-ba kanu rua neʼebé kesi metin hamutuk. Bee manas iha kanu ida, no bee malirin iha kanu ida seluk. Se bee malirin no bee manas suli ba diresaun ida deʼit, lakleur bee iha kanu rua neʼe sei sai morna hotu. Maibé, se bee manas no bee malirin suli ba diresaun neʼebé kontra malu, bee manas sei sai fali bee malirin, no bee malirin sei sai fali bee manas.
Kuandu manu-tasi hamriik iha jelu leten, sistema ida-neʼe neʼebé iha ninia ain halo raan malirin sai manas fali. Sistema neʼe halo manu neʼe nia isin bele iha manas nafatin no mós proteje atu manas labele lakon husi nia ain. Enjeñeiru ida naran Arthur P. Fraas hatete kona-ba sistema neʼe hodi dehan: “Ida-neʼe mak hanesan sistema diʼak liu hotu iha mundu raiklaran neʼebé troka manas husi fatin ida ba fatin seluk.”13 Sistema neʼe mak diʼak tebes toʼo enjeñeiru sira kopia tuir iha sira-nia teknolojia atu enerjia labele lakon saugati deʼit.
Sé mak tenke simu gaba?
Ikan-kofre ka ikan buntal no karreta neʼebé halo hodi kopia tuir nia
Ohin loron, NASA (National Aeronautics and Space Administration) halo daudauk robot neʼebé iha ain ualu neʼebé laʼo hanesan sakunar, no mós sientista sira iha rai-Finlándia halo ona tratór ho ain neen neʼebé bele hakat liu buat naran deʼit hanesan nehek boot. Fábrika karreta nian ida halo karreta neʼebé la gasta mina barak hodi kopia tuir modelu husi ikan oin ida. No sientista seluk koko atu kopia tuir sipu tasi oin ida hodi halo hatais funu nian neʼebé bele tahan kuandu buat toos kona.
Sonár husi golfiñu mak diʼak liu fali mákina neʼebé ema halo
Sientista sira hetan ideia diʼak barak husi natureza, no halibur ideia sira-neʼe iha database ida neʼebé rai-hela informasaun oioin kona-ba estudu biolojia nian. Livru The Economist hatete katak, husi database neʼe sientista sira bele “hetan ideia ruma husi natureza kona-ba oinsá atu halo ka hadiʼa buat ruma ho matenek”. Ema ka kompañia neʼebé hatama informasaun iha database neʼe iha direitu atu fó lisensa ba ema seluk neʼebé hakarak uza nia ideia. Kona-ba direitu ba informasaun iha database neʼe, livru The Economist hatete: “Tuir loloos, natureza mak iha direitu ba ideia hotu neʼe.”14
Sientista sira koko atu kopia tuir sipu tasi neʼebé tahan buat toos
Oinsá mak natureza bele iha ideia furak sira-neʼe? Sientista barak hatete katak buat kapás sira mosu mesak deʼit hodi hadiʼa an neineik-neineik iha tinan rihun ba rihun nia laran liuhusi evolusaun. Maibé, sientista seluk iha hanoin neʼebé la hanesan. Iha jornál The New York Times, 7 Fevereiru 2005, sientista ida naran Michael J. Behe hakerek: “Matenek neʼebé ita haree iha natureza halo ita la bele nega realidade. Porezemplu se ita haree buat ida laʼo, hasai lian no haree hanesan manu-rade, no la iha buat ida neʼebé bele prova katak neʼe laʼós manu-rade, ita tenke simu katak neʼe mak manu-rade duni.” Nia mós hatete: “Se ita haree buat ruma neʼebé halo ho matenek, ita la bele nega katak iha ida neʼebé halo buat sira-neʼe ho matenek.”15
Teki bele belit metin ba fatin neʼebé kabeer
Kuandu ema ida konsege halo aviaun nia liras neʼebé seguru liu ka bele halo aviaun semo lalais liu, ema barak sei gaba nia. Nuneʼe mós, ema neʼebé halo karreta ka mákina sira neʼebé diʼak liu hetan gaba tanba ninia matenek neʼe. Tuir loloos, kopia tuir ema seluk nia matenek hodi halo produtu ruma maski la hetan lisensa husi ninia naʼin, ida-neʼe hanesan hahalok krime.
Agora, hanoin toʼok ida-neʼe: Sientista sira neʼebé matenek tebetebes buka dalan atu rezolve problema iha sira-nia teknolojia hodi kopia tuir natureza. Maski nuneʼe, sira balu hatete katak matenek iha natureza neʼe mai husi evolusaun. Ida-neʼe loos ka lae? Atu halo buat ruma hodi kopia tuir natureza mós presiza matenek, se nuneʼe oinsá ho ida neʼebé inventa uluk buat sira neʼebé iha natureza? Tan neʼe, sé mak ita presiza gaba? Ida neʼebé inventa buat hotu uluk liu, ka ida neʼebé kopia tuir deʼit?
Konkluzaun
Depois haree tiha prova barak husi natureza neʼebé halo ho matenek, ema barak sente hanesan Paulo neʼebé hakerek liafuan sira tuirmai neʼe iha Bíblia laran: “Hori mundu hahú, ema hatene ona Maromak nia kbiit rohan-laek no kmanek Maromak nian neʼebé matan la haree iha buat hotu neʼebé Nia halo.”—Roma 1:19, 20.