Watchtower BIBLIOTEKA ONLINE
Watchtower
BIBLIOTEKA ONLINE
Tetun Dili
Á
  • Á
  • á
  • É
  • é
  • Í
  • í
  • Ó
  • ó
  • Ú
  • ú
  • Ã
  • ã
  • Ç
  • ç
  • Ñ
  • ñ
  • ʼ
  • BÍBLIA
  • LIVRU SIRA
  • REUNIAUN SIRA
  • mrt lisaun 32
  • Proteje Ita-nia an husi informasaun falsu

La iha video neʼebé bele loke.

Deskulpa, la bele loke vídeo.

  • Proteje Ita-nia an husi informasaun falsu
  • Tópiku seluk tan
  • Informasaun seluk neʼebé hanesan
  • Ita-nia oan no média sosiál—Parte 1: Haʼu-nia oan presiza uza média sosiál ka lae?
    Ajuda ba família
  • Oinsá mak média sosiál fó impaktu ba haʼu?
    Pergunta husi joven sira
  • Kuidadu ho informasaun falsu
    Moris Kristaun no Haklaken—Programa no nota—2023
  • Média sosiál perigu ba Ita-nia oan ka lae?—Oinsá mak Bíblia bele ajuda inan-aman
    Tópiku seluk tan
Haree barak liután
Tópiku seluk tan
mrt lisaun 32
Mane ida tetu didiʼak informasaun husi fatin oioin.

Proteje Ita-nia an husi informasaun falsu

Ohin loron, fasil atu asesu informasaun barak liu se kompara ho tempu uluk, inklui mós informasaun kona-ba oinsá atu tau matan ba ita-nia saúde no oinsá atu bele moris ho seguru. Maibé bainhira buka informasaun, ita tenke kuidadu ho informasaun falsu, hanesan:

  • Notísias neʼebé halo ema hanoin sala

  • Relatóriu falsu sira

  • Teoria konspirasaun

Porezemplu, durante pandemia COVID-19, sekretáriu-jerál husi Nasoins Unidas fó avizu kona-ba perigu husi informasaun falsu neʼebé mosu beibeik. Nia dehan: “Matadalan sala kona-ba saúde neʼebé lori rezultadu aat ba ema no mós ai-moruk no tratamentu falsu oioin neʼebé ema halo atu hamatak ema, aumenta barak liután. Informasaun barak neʼebé ita haree husi televizaun ka rona iha rádiu la tuir faktu sira. Internét nakonu ho lia-anin ka hoax oioin neʼebé ema inventa. Ema mós habelar lia-bosok liuhusi internét kona-ba ema ka grupu ruma neʼebé sira odi atu nuneʼe bele hafoʼer ema sira-neʼe nia reputasaun.”

Klaru katak informasaun falsu laʼós buat neʼebé foun. Maibé, Bíblia fó sai nanis ona katak ohin loron “ema aat no bosok-teen sira sei sai aat liután, hodi bosok ema seluk, no mós ema seluk bosok sira”. (2 Timóteo 3:1, 13) Internét loke dalan ba ema atu simu informasaun, maibé se la kuidadu, fasil mós ba ita atu fahe lalais informasaun falsu. Rezultadu mak ita-nia e-mail, média sosiál, no notísias neʼebé ita simu bele nakonu ho informasaun la loos ka istória sira neʼebé la fó sai faktu neʼebé kompletu.

Oinsá mak Ita bele proteje Ita-nia an husi informasaun sala no lia-anin ka teoria konspirasaun? Hanoin toʼok kona-ba Bíblia nia prinsípiu balu neʼebé bele ajuda Ita.

  • Mane ida hanoin kona-ba buat oioin neʼebé nia haree no rona.

    Keta fiar kedas buat hotu neʼebé Ita rona ka haree

    Saida mak Bíblia hanorin: “Ema neʼebé la iha esperiénsia tau fiar ba liafuan hotu. Maibé ema neʼebé matenek hanoin didiʼak kona-ba ninia hakat ida-idak.”—Provérbios 14:15.

    Se ita la kuidadu, fasil deʼit ba ema atu lohi ita. Porezemplu, hanoin toʼok kona-ba foto ho liafuan badak ka vídeo badak neʼebé ema bolu nuʼudar meme. Ema uza meme atu halo komik. No baibain ema habelar meme liuhusi internét, liuliu iha média sosiál. Fasil deʼit ba ema atu edit ka aumenta foto ka vídeo no uza ida-neʼe atu habelar ideia neʼebé sala. Ema bele edit vídeo ka foto ruma toʼo halo ema fiar katak ema ida koʼalia daudaun liafuan ruma ka halo buat ruma, maski tuir loloos la hanesan neʼe.

    “Maioria informasaun falsu neʼebé peskizadór sira hetan iha média sosiál mosu iha foto ka vídeo badak hanesan meme.”—Axios Media.

    Husu ba Ita-nia an: ‘Notisias ka informasaun neʼebé haʼu simu mak buat neʼebé loos ka neʼe mak meme ida?’

  • Lupa ida.

    Tetu didiʼak informasaun neʼe mai husi neʼebé no kona-ba saida

    Saida mak Bíblia hanorin: “Buka-hatene uluk buat hotu se neʼe mak loos ka lae.”—1 Tesalónika 5:21.

    Maski informasaun ruma temi ona iha notísias ka ema barak mak koʼalia kona-ba neʼe, importante atu konfirma uluk informasaun neʼe loos ka lae antes tau fiar ba ida-neʼe ka fahe tutan ba ema seluk. Oinsá atu halo nuneʼe?

    Hanoin didiʼak informasaun neʼe mai husi neʼebé. Dala ruma, ajénsia ka organizasaun sira neʼebé fó sai notísias, la fó sai informasaun ho loloos tanba sira hakarak konta tuir dalan neʼebé lori benefísiu ba sira-nia an ka tuir sira-nia hanoin kona-ba polítiku. Tan neʼe, kompara informasaun neʼebé ita simu husi fatin ida ho informasaun husi organizasaun ka fatin seluk. Dala ruma, kolega sira la ho neon habelar informasaun falsu liuhusi e-mail ka média sosiál. Tan neʼe, keta tau fiar ba notísias ida, se ita la hatene neʼe mai husi neʼebé.

    Haree didiʼak katak informasaun neʼe mak loos no ita bele tau fiar. Buka-hatene data saida mak informasaun neʼe fó sai. Buka-hatene mós informasaun neʼe bazeia ba faktu sira ka lae no iha ka lae evidénsia atu apoia informasaun neʼe. Ita presiza kuidadu liután se informasaun kleʼan ida fó sai iha dalan neʼebé simples demais toʼo lakon informasaun neʼebé importante. Kuidadu mós ho notísias sira neʼebé ema halo atu sunu ita-nia emosaun.

    “Ohin loron ita bele kompara buka-hatene faktu sira husi informasaun neʼebé ita simu hanesan ho fase liman, neʼe importante tebes no presiza halo beibeik.”—Sridhar Dharmapuri, Xefe ba Seguransa Ai-han no Nutrisaun husi Organizasaun Nasoins Unidas.

    Husu ba Ita-nia an: ‘Notísias neʼe mak ema ruma nia opiniaun deʼit no laʼós faktu ida ka lae? Ka neʼe fó sai informasaun neʼebé la kompletu?’

  • Lista sira.

    Tau fiar ba faktu sira, laʼós tuir deʼit Ita-nia hanoin rasik

    Saida mak Bíblia hanorin: “Ema neʼebé tau fiar ba ninia laran rasik mak beik.”—Provérbios 28:26.

    Fasil ba ema atu tau fiar ba informasaun neʼebé apoia sira-nia hanoin ka sentimentu rasik. No dala barak, kompañia online sira kontrola informasaun neʼebé sei mosu iha ita-nia notísias ka média sosiál hodi tuir tópiku ka sítiu neʼebé ita gosta loke beibeik. Maibé, laʼós informasaun hotu neʼebé ita gosta mak loos.

    “Maski ema iha kapasidade atu hanoin didiʼak ho lójiku, maibé ita-nia hakarak, esperansa, buat neʼebé ita taʼuk ka ita-nia motivu bele book ita atu fiar katak informasaun ruma mak loos tanba neʼe hanesan ho buat neʼebé ita rasik hakarak fiar.”—Peter Ditto, psikólogu sosiál.

    Husu ba Ita-nia an: ‘Haʼu fiar informasaun neʼe, tanba deʼit neʼe tuir duni buat neʼebé haʼu hakarak fiar?’

  • Informasaun falsu neʼebé soe iha foʼer fatin.

    Keta habelar informasaun falsu ba ema seluk

    Saida mak Bíblia hanorin: “Imi labele habelar istória neʼebé la loos.”—Éxodo 23:1.

    Hanoin-hetan katak informasaun neʼebé ita fahe ba ema seluk bele afeta sira-nia hanoin no hahalok. Maski ita la ho neon fahe informasaun neʼebé falsu, maibé neʼe bele lori konsekuénsia neʼebé aat tebes.

    “Buat importante neʼebé ita presiza halo antes fahe istória ruma ba ema seluk mak ita tenke hein lai, kalma lai, no tuirmai husu ba ita-nia an: ‘Haʼu hatene duni katak istória neʼe mak loos no diʼak atu fahe ba ema seluk ka lae?’ Se ema hotu halo ida-neʼe, informasaun falsu iha internét sei menus lalais.”—Peter Adams, vise-prezidente husi News Literacy Project.

    Husu ba Ita-nia an: ‘Haʼu fahe informasaun neʼe tanba haʼu hatene duni katak neʼe mak informasaun loos ka lae?’

Realidade kona-ba teoria konspirasaun

Psikólogu ida naran Shauna Bowes hatete: “Kompara ho tempu uluk, ohin loron lia-anin oioin ka ideia neʼebé la iha evidénsia fó influénsia makaʼas liu ba ema barak nia hanoin no hahalok.” Mai ita haree pontu balu neʼebé ita tenke hatene kona-ba lia-anin sira-neʼe.

Saida mak teoria konspirasaun? Teoria konspirasaun mak lia-anin ka istória neʼebé ema inventa no habelar katak iha grupu sira ka organizasaun aat ruma neʼebé halo planu atu hamosu akontesimentu aat ka dezastre ruma.

Tanbasá teoria konspirasaun perigozu? Lia-anin hanesan neʼe bele halakon ema nia fiar ba autoridade sira no dala ruma bele book ema atu kontra matadalan kona-ba saúde no mós seguransa nian. Ida-neʼe mós bele hamosu hahalok diskriminasaun no violénsia hasoru ema seluk ka grupu ruma.

Tanbasá ema barak gosta teoria konspirasaun? Livru ida (Encyclopaedia Britannica) esplika katak baibain lia-anin oioin neʼebé ema inventa aumenta barak durante “tempu susar no bainhira ema sente taʼuk no hanoin barak kona-ba futuru”, hanesan “tempu funu nian, problema ekonomia ka depois akontese dezastre naturais hanesan tsunami, rai-nakdoko ka pandemia”. Durante tempu susar sira-neʼe, ema simu lia-anin sira-neʼe nuʼudar istória neʼebé loos, tanba sira rasik fiar ida-neʼe ka sira sente katak ida-neʼe bele ajuda sira komprende tanbasá buat aat akontese.

Oinsá Bíblia bele ajuda ita atu proteje ita-nia an husi teoria konspirasaun? Bíblia fó sai matadalan diʼak neʼebé bele ajuda ita atu la hanoin barak demais durante tempu susar. Bíblia mós fó sai kona-ba tanbasá problema sira mosu no saida mak solusaun ba problema sira-neʼe. Atu buka-hatene liután, haree vídeo Tanbasá Estuda Bíblia?

    Livru sira iha lian Tetun Dili (1993-2025)
    Log Out
    Log In
    • Tetun Dili
    • Fahe
    • Organiza tuir Ita-nia hakarak
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Kondisaun atu Uza
    • Informasaun Privadu
    • Setting kona-ba privasidade
    • JW.ORG
    • Log In
    Fahe