ไตของคุณ—เครื่องกรองที่ค้ำจุนชีวิต
โดยผู้สื่อข่าว ตื่นเถิด! ในไอร์แลนด์
แผ่นดินโลกและร่างกายมนุษย์มีสิ่งที่เหมือนกัน นั่นคือเพื่อสามารถค้ำจุนชีวิตไว้ ต่างต้องอาศัยเครื่องกรอง. แผ่นดินโลกจำต้องรับการปกป้องจากรังสีที่เป็นอันตรายจากดวงอาทิตย์ที่โหมกระหน่ำตลอดเวลา. ชั้นโอโซนในบรรยากาศทำหน้าที่กรองรังสีเหล่านี้ โดยให้แสงซึ่งเป็นประโยชน์ต่อชีวิตผ่านลงไปถึงพื้นโลก. แล้วร่างกายคุณล่ะ? ขบวนการทางเคมีหลายอย่างที่เกิดขึ้นในร่างกายยังผลให้มีการปล่อยสารพิษและของเสียเข้าสู่กระแสเลือด. ถ้าปล่อยให้สารเหล่านี้ค้างอยู่ จะก่อให้เกิดปัญหาร้ายแรงกับตัวคุณ กระทั่งเสียชีวิต. ของเสียเหล่านี้ต้องได้รับการกรองอย่างต่อเนื่องและขจัดออกไป.
การกรองเป็นหน้าที่หลักอย่างหนึ่งของไต. แต่โดยวิธีใดที่อวัยวะขนาดเล็กคู่นี้ทำการตรวจจับ แยกแยะ และขจัดสารพิษ กระนั้น ในขณะเดียวกันสามารถสงวนสารต่าง ๆ ที่จำเป็นเพื่อเป็นอาหารหล่อเลี้ยงร่างกายได้? และโดยวิธีใดที่คุณเองจะสามารถดูแลไตของคุณให้อยู่ในสภาพที่ดีได้?
ไตของคุณมีโครงสร้างเช่นไร?
ปกติแล้วคนเรามีไตอยู่หนึ่งคู่—ไตแต่ละข้างจะอยู่คนละด้านของกระดูกสันหลังในส่วนล่างของหลัง. ไตแต่ละข้างยาวประมาณ 10 เซนติเมตร กว้าง 5 เซนติเมตร และหนาประมาณ 2.5 เซนติเมตร หนักประมาณร้อยสิบถึงร้อยเจ็ดสิบกรัม. ถ้าผ่าไตออกเป็นสองซีกจากบนลงล่างจะเห็นโครงสร้างต่าง ๆ อย่างชัดเจนดังที่แสดงในแผนภาพ.
เพื่อเห็นภาพวิธีที่ไตทำงาน ลองนึกภาพสนามกีฬาซึ่งคนดูจำนวนนับหมื่นคนกำลังจะเข้ามาชมการแข่งขัน. แรกทีเดียวฝูงชนจะต้องถูกแบ่งเป็นแถวเล็ก ๆ จำนวนหลายแถว. แล้วผู้คนในแต่ละแถวจะต้องเดินผ่านประตูรักษาความปลอดภัยทีละคน ๆ ซึ่งคนที่ไม่มีบัตรผ่านประตูจะถูกกันออกไป. คนดูที่มีบัตรจะผ่านเข้าไปยังที่นั่งที่กำหนดไว้ของแต่ละคน.
ในทำนองคล้ายกัน สารประกอบต่าง ๆ ในเลือดของคุณจะต้องไหลเวียนไปทั่วร่างกาย. แต่ในการไหลเวียนนี้จะต้องมีการไหลเวียนผ่านไตซ้ำแล้วซ้ำอีกโดยทางเส้นเลือดใหญ่ที่เรียกว่า เส้นเลือดแดงใหญ่ของไต ซึ่งมีอยู่ข้างละเส้น. (ดูภาพประกอบที่หน้า 24.) เมื่อผ่านเข้าสู่ไต เส้นเลือดแดงของไตจะแผ่ขยายเป็นรูปพัดกลายเป็นเส้นเลือดเล็ก ๆ ในเนื้อไตทั้งส่วนลึกและส่วนตื้น. โดยวิธีนี้ สารประกอบต่าง ๆ ในเลือดจึงถูกจัดเป็น “แถว” เล็ก ๆ ซึ่งจัดการได้ง่ายขึ้น.
ในที่สุด เลือดจะมาถึงโครงสร้างซึ่งประกอบด้วยเส้นเลือดเล็ก ๆ ประมาณ 40 เส้นขดกันเป็นกระจุก. แต่ละกระจุกเรียกว่าโกลเมอรูลัส (glomerulus) ซึ่งถูกล้อมรอบด้วยแคปซูลของโบว์แมน (Bowman’s capsule) ซึ่งประกอบด้วยเนื้อเยื่อสองชั้น.a ทั้งโกลเมอรูลัสและแคปซูลของโบว์แมนประกอบกันขึ้นเป็นส่วนแรกของ ‘ประตูรักษาความปลอดภัย’ ของไตที่เรียกว่า หน่วยไต (nephron)—ซึ่งเป็นหน่วยกรองหลักของไต. มีหน่วยไตมากกว่าหนึ่งล้านหน่วยในไตแต่ละข้าง. มันเล็กมากจนต้องใช้กล้องจุลทรรศน์จึงจะเห็นโครงสร้างได้ชัด!—โปรดดูภาพขยายใหญ่ของหน่วยไตในหน้า 25.
สองขั้นตอนของการกรองเลือด
เม็ดเลือดและโปรตีนต่าง ๆ ในกระแสเลือดเป็นสิ่งจำเป็นอย่างยิ่งต่อร่างกาย เนื่องจากทำหน้าที่สำคัญ ๆ เช่น ส่งออกซิเจน, สร้างภูมิต้านทาน, และซ่อมแซมส่วนที่เสียหาย. เพื่อป้องกันการสูญเสียเม็ดเลือดและโปรตีนไป การกรองขั้นแรกจึงต้องแยกสองสิ่งนี้จากสารประกอบอื่น ๆ. แคปซูลของโบว์แมนรับหน้าที่พิเศษนี้. อย่างไร?
เส้นเลือดต่าง ๆ ที่เข้าสู่โกลเมอรูลัสจะแตกตัวเป็นเส้นเลือดฝอยเล็ก ๆ ซึ่งมีผนังบางมาก. ดังนั้น ความดันในเลือดสามารถบังคับให้น้ำและโมเลกุลขนาดเล็กอื่น ๆ ผ่านเยื่อบุที่บางในผนังเส้นเลือดฝอยนี้, ออกไปจากระบบไหลเวียนโลหิต, และเข้าไปสู่แคปซูลของโบว์แมนและท่อขดซึ่งเชื่อมต่อกับแคปซูลนี้. ท่อต่อนี้เรียกว่า ท่อต่อคดเคี้ยว (convoluted tubule). โมเลกุลโปรตีนซึ่งมีขนาดใหญ่กว่าและเซลล์เม็ดเลือดทั้งหมดยังคงอยู่ในกระแสไหลเวียนผ่านเส้นเลือดฝอยต่อไป.
จากจุดนี้การกรองจะละเอียดขึ้น. ไตของคุณจะต้องทำให้แน่ใจเต็มที่ว่าไม่มีการสูญเสียสิ่งใด ๆ ที่มีคุณค่าต่อร่างกายไป! ของเหลวที่ไหลผ่านท่อต่อที่จุดนี้จะเป็นส่วนผสมของน้ำกับโมเลกุลที่เป็นประโยชน์ซึ่งละลายอยู่ รวมทั้งของเสียและสารที่ร่างกายไม่ต้องการใช้. เซลล์พิเศษซึ่งมีอยู่ตามผนังด้านในของท่อต่อนี้จะรู้จักเลือกโมเลกุลที่เป็นประโยชน์ต่าง ๆ เช่น น้ำ, เกลือ, น้ำตาล, แร่ธาตุ, วิตามิน, ฮอร์โมน, และกรดอะมิโน. สิ่งเหล่านี้จะถูกดึงออกมาอย่างมีประสิทธิภาพโดยถูกดูดซึมกลับเข้าไปในผนังของท่อต่อและผ่านเข้าสู่เครือข่ายของเส้นเลือดฝอยรอบ ๆ กลับเข้าสู่กระแสไหลเวียนโลหิตอีกครั้งหนึ่ง. เส้นเลือดฝอยจะมารวมกันเป็นเส้นเลือดดำขนาดเล็กซึ่งในที่สุดจะมารวมกันเป็นเส้นเลือดที่เรียกว่า เส้นเลือดดำใหญ่ของไต. โดยทางเส้นเลือดนี้ เลือดของคุณซึ่งขณะนี้ได้รับการกรองและชำระแล้วจะออกจากไตไหลเวียนไปเลี้ยงร่างกายต่อไป.
การขจัดของเสีย
จะว่าอย่างไรเกี่ยวกับของเหลวที่ยังค้างอยู่ในท่อต่อ? เห็นได้ชัดว่า ของเหลวนั้นประกอบด้วยสารต่าง ๆ ที่ร่างกายไม่ต้องการ. ขณะที่ของเหลวไหลไปตามท่อต่อสู่ท่อขนาดใหญ่กว่าที่เรียกว่าท่อต่อรวม (collecting tubule) หรือท่อรวม (collecting duct) เซลล์ต่าง ๆ ในผนังท่อจะปล่อยบางอย่างเพิ่มเข้าไปด้วย ซึ่งรวมทั้งแอมโมเนีย, โพแทสเซียม, ยูเรีย, กรดยูริก, และน้ำส่วนเกิน. ผลสุดท้ายนี้คือปัสสาวะ.
ท่อต่อรวมจากหน่วยไตจะเชื่อมเข้าด้วยกันและปล่อยปัสสาวะให้ไหลออกทางรูเปิดที่ยอดของพีระมิด. ปัสสาวะจะไหลเข้าสู่กรวยไตและไหลออกจากไตผ่านทางท่อไต (ureter) ซึ่งเชื่อมระหว่างไตกับกระเพาะปัสสาวะ. ปัสสาวะจะถูกพักไว้ที่กระเพาะปัสสาวะก่อนถูกขับออกจากร่างกาย.
แม้หน่วยไตจะมีขนาดเล็กจนมองด้วยตาเปล่าไม่เห็น หน่วยไตจำนวนกว่าสองล้านหน่วยในไตของคุณทำงานที่น่าทึ่งมาก. สารานุกรมเดอะ นิว เอ็นไซโคลพีเดีย บริแทนนิกากล่าวไว้ว่า “หน่วยไต . . . กรองส่วนที่เป็นน้ำทั้งหมดของเลือดจำนวนห้าลิตรในทุก 45 นาที.” เมื่อถึงตอนที่สารต่าง ๆ ถูกดูดกลับและขบวนการต่าง ๆ เสร็จสิ้นลง ร่างกายที่แข็งแรงปกติสามารถจะขับของเสียในรูปปัสสาวะถึงสองลิตรทุก ๆ 24 ชั่วโมง. ช่างเป็นระบบกรองที่ทำงานอย่างขันแข็งและมีประสิทธิภาพอะไรเช่นนั้น!
จงดูแลไตของคุณ!
ไตของคุณเป็นอวัยวะที่ทำความสะอาดตนเองและซ่อมบำรุงตัวเองได้ สามารถทำหน้าที่ได้ยาวนาน. อย่างไรก็ตาม คุณสามารถมีส่วนช่วยให้ไตทำงานได้ดีด้วย. เพื่อคงไว้ซึ่งสุขภาพที่ดี จะต้องมีน้ำผ่านไตเป็นจำนวนมาก. ที่จริง การดื่มน้ำเพียงพอเป็นวิธีหลักในการป้องกันนิ่วและการติดเชื้อในไต.b นายแพทย์ ซี. โกเดก หัวหน้าแผนกวิทยาปัสสาวะ โรงพยาบาลมหาวิทยาลัยลองไอแลนด์ รัฐนิวยอร์ก ชี้ว่าการดื่มน้ำยังช่วยระบบย่อยอาหารและระบบหัวใจหลอดเลือดด้วย.
ควรดื่มน้ำมากเท่าใด? นายแพทย์โกเดกและแพทย์อีกหลายคนแนะนำว่า นอกเหนือจากการได้น้ำจากอาหารและเครื่องดื่มแล้ว ทุกคนควรดื่มน้ำอย่างน้อยอีกสองลิตรในแต่ละวัน. นายแพทย์โกเดกกล่าวกับตื่นเถิด! ว่า “คนส่วนใหญ่อยู่ในสภาพขาดน้ำ.” เขาให้ข้อสังเกตว่าตราบใดที่ไตและหัวใจของคุณเป็นปกติ การดื่มน้ำจะเป็นประโยชน์ต่ออวัยวะทั้งสอง. เขากล่าวต่อว่า “แต่คุณต้องดื่มน้ำในปริมาณที่เพียงพอ. คนส่วนใหญ่มักดื่มไม่พอ.”
บางคนรู้สึกว่าน้ำจะน่าดื่มยิ่งขึ้นหากเพิ่มรสชาติลงไปบ้าง เช่น มะนาว. คนอื่นอาจชอบรสชาติของน้ำจากบ่อธรรมชาติ หรือน้ำที่กรองผ่านเครื่องกรองถ่านเคมี. ไม่ว่าจะชอบแบบไหนก็ตาม จะเป็นน้ำเปล่าหรือน้ำที่เติมรสบ้างเล็กน้อยก็ยังเป็นประโยชน์ต่อไตมากกว่าเครื่องดื่มอื่นใด. ที่จริง น้ำตาลในน้ำผลไม้หรือเครื่องดื่มประเภทน้ำหวานต่าง ๆ จะทำให้ร่างกายต้องการน้ำยิ่งขึ้น. เครื่องดื่มที่มีแอลกอฮอล์หรือกาเฟอีนจะทำให้ร่างกายสูญเสียน้ำ.
การฝึกให้มีนิสัยดื่มน้ำสองลิตรต่อวันเป็นเรื่องท้าทายทีเดียว. ประการหนึ่งคือ หลายคนรู้สึกว่าไม่สะดวกหรือน่าอายที่ต้องเข้าห้องน้ำบ่อยขึ้น. แต่ร่างกายคุณจะหยั่งรู้ค่าถ้าคุณพยายามเป็นพิเศษ. นอกจากจะช่วยให้คุณมีสุขภาพที่ดีแล้ว การดื่มน้ำที่เพียงพอยังอาจทำให้หน้าตาคุณดูดีด้วย. แพทย์หลายคนชี้ว่า การรับประทานอาหารที่มีคุณค่าทางโภชนาการและการดื่มน้ำมาก ๆ เป็นวิธีที่ทำให้ผิวหนังของคุณดูดีมากกว่าการใช้เครื่องสำอางใด ๆ.
น่าเสียดายที่กลไกบอกความกระหายน้ำมักจะทำงานบกพร่องและไวไม่เท่าเดิมเมื่อคนเราแก่ตัวลง. ดังนั้น เราไม่อาจอาศัยความรู้สึกกระหายน้ำอย่างเดียวเป็นเครื่องชี้ว่าเราควรดื่มน้ำมากเท่าใด. คุณจะแน่ใจอย่างไรว่าดื่มน้ำมากพอ? บางคนเริ่มต้นวันโดยการดื่มน้ำสองแก้ว และหลังจากนั้นในช่วงเวลาสม่ำเสมอ ดื่มเพิ่มอีกทีละแก้ว. ส่วนคนอื่นวางขวดน้ำใสในที่ซึ่งมองเห็นและหยิบได้ง่าย—เป็นเครื่องเตือนใจให้จิบน้ำเป็นครั้งคราวตลอดวัน. ไม่ว่าจะใช้วิธีใด การดื่มน้ำบริสุทธิ์ สะอาด ปริมาณมากพอเป็นวิธีที่คุณแสดงความหยั่งรู้ค่าต่อไตของคุณ—ซึ่งเป็นเครื่องกรองวิเศษสุดที่ทำให้คุณมีชีวิตอยู่ได้.
[เชิงอรรถ]
a ในต้นทศวรรษปี 1840 วิลเลียม โบว์แมน ศัลยแพทย์และนักพิสูจน์เนื้อเยื่อชาวอังกฤษได้อธิบายถึงลักษณะและหน้าที่ของแคปซูลเล็ก ๆ นี้ และมีการเรียกตามชื่อของเขา.
b โปรดดู ตื่นเถิด! ฉบับ 8 กันยายน 1993 หน้า 26-28 และฉบับ 8 มีนาคม 1986 หน้า 29.
[กรอบหน้า 25]
หน่วยไต—หน่วยกรองหลัก
มีหน่วยไตมากกว่าหนึ่งล้านหน่วยในไตแต่ละข้าง. ระบบท่อต่อซึ่งพบในหน่วยไตแต่ละหน่วยมีความยาวเฉลี่ยประมาณ 3 เซนติเมตร และกว้างเพียง 0.05 มิลลิเมตร. แต่กระนั้นถ้าเราสามารถยืดท่อต่อทั้งหมดของไตข้างหนึ่ง จะยาวถึง 30 กิโลเมตร!
แคปซูลของโบว์แมน ที่จริงก็คือส่วนปลายที่บุ๋มของท่อต่อคดเคี้ยว ของหน่วยไตนั่นเอง. ท่อต่อนี้จะมีเส้นเลือดขนาดเล็กมากที่เรียกว่าเส้นเลือดฝอย ลักษณะเป็นโครงข่ายหุ้มรอบ. ท่อต่อจะเปิดเข้าสู่ท่อรวม ซึ่งมีขนาดใหญ่กว่า ซึ่งจะนำสารพิษและของเสียที่หน่วยไตกรองทิ้งไป.
[แผนภูมิหน้า 24, 25]
เส้นเลือดดำใหญ่ของไตนำเลือดที่กรองแล้วออกจากไตสู่ร่างกาย
เส้นเลือดแดงใหญ่ของไตนำเลือดที่ยังไม่ได้กรองผ่านเข้าสู่ไต
พีระมิดของไตเป็นโครงสร้างทรงกรวยซึ่งนำปัสสาวะเข้าสู่กรวยไต
ชั้นคอร์เทกซ์ (cortex) ของไตประกอบด้วยโกลเมอรูลัสของหน่วยไตแต่ละหน่วย
กรวยไตเป็น กรวยที่รวบรวมปัสสาวะส่งต่อไปที่ท่อไต
ท่อไตนำปัสสาวะจากไตไปยังกระเพาะปัสสาวะ
[แผนภูมิหน้า 25]
หน่วยไตซึ่งเปรียบเสมือนเครื่องกรองประมาณสองล้านหน่วยที่มีลักษณะเป็นท่อต่อซึ่งมองด้วยตาเปล่าไม่เห็น ทำความสะอาดเลือด
แคปซูลของโบว์แมน
โกลเมอรูลัส
ปัสสาวะที่รวบรวมโดยท่อต่อคดเคี้ยวไหลต่อไปยังกระเพาะ ปัสสาวะ
หลอดเลือดฝอย