Dibuku Dia Ɔlɔlɔ W’anto Tshɛ
“[Nzambi] kema la shonodi y’antu. Keli ndi mbetawoka wa lu wedja tshe, wane wawuka woma la watsha akambu w’ololo.”—ETSHA 10:34, 35.
LA DIKƆLƆ dia lushi lɔmɔtshi la Lomingu, prɔfɛsɛrɛ kɛmɔtshi aki laa ngelo, nde konongamɛka ɔnɛ kana anto amɔtshi wayoya dia ndjowênda. Koko lam’akatshu kadiyɛso kɛmɔtshi lakande lushi lɔsɔ, nde akôhokamɛ. Kadiyɛso akatɛkɛtaka di’olanyelo wa hiɛlɛlɛ, w’ashi la wa nkɛtɛ ndo woho wayoyala nkɛtɛ lo nshi yayaye—akambo asɔ wakangɛnyangɛnya prɔfɛsɛrɛ kakɔ efula. Koko, lam’akayomɛ kadiyɛso mbadia Bible wonya wakawasawolaka, prɔfɛsɛrɛ akayonga oko onto ladja tamu. Ɔnkɔnɛ, kadiyɛso akawombola kɛnɛ kakanande lo dikambo dia Bible.
Prɔfɛsɛrɛ akakadimola ate: “Bible ekɔ dibuku dia dimɛna diakafundama oma le ase timba amɔtshi, koko tɔ bu dibuku diahombaso mbɔsa la nɛmɔ efula.”
Kadiyɛso mbawombolande ate: “Wɛ ambâdiaka Bible lushi lɔmɔtshi?”
Prɔfɛsɛrɛ kɛsɔ akahokosana yema ko akakadimola ate: “Bu.”
Kadiyɛso mbayondowombola nto ate: “Ngande wakokayɛ tondja kanyi ya ngasɔ ya wolo wolo lo dikambo dia dibuku diahayatadiaka ndoko lushi na?”
Kadiyɛso akeye mombola mɛtɛ. Dia nde ndjoyala la kanyi yande ndamɛ, prɔfɛsɛrɛ kakɔ kɛsɔ akɔshi tɛdikɔ dia sɛdingola Bible.
2 Aha prɔfɛsɛrɛ kɛsɔ keto mbele la kanyi ya ngasɔ. Anto efula wekɔ la tokanyi ta wolo lo dikambo dia Bible kânga mbewɔ vamɛ watakiadiaka ndoko lushi. Mbeyaka monga ko wekɔ ndo la Bible. Ondo vɔ mbetawɔka ɔnɛ Bible ekɔ dibuku di’ohomba le ambeyi wa mukanda ndo dia mɛtɛ. Koko, efula k’anto haweye kânga dui ɔtɔi lo dikambo dia Bible. Amɔtshi mbutaka ɔnɛ: ‘Dimi bu la wonya wa mbala Bible.’ Akina ndjambolaka ɔnɛ: ‘Ngande wokoki dibuku di’edjedja nganɛ monga ohomba lo lɔsɛnɔ lami na?’ Tokanyi ta ngasɔ tekɔ oko tshondo y’okakatanu a woke le so. Ɛmɛnyi wa Jehowa mbetawɔka l’otema ɔtɔi ɔnɛ Bible ekɔ dibuku “[“diakasambiyama oma le Nzambi dia,” NW] mbetsha antu.” (2 Timote 3:16, 17) Ko ngande wakokaso mbetawoya anto ɔnɛ, oyadi lo dioho, wodja kana kabila kakɔna kewɔ, sunganaka vɔ sɛdingola Bible na?
3 Nyɛsɔ tênde ɛkɔkɔ ɛmɔtshi wɛnya ɔnɛ sunganaka sho sɛdingola Bible. Sawo dia ngasɔ kokaka tokimanyiya dia sho mbeya kana yimba l’anto wahomana la so l’olimu w’esambishelo, ondo tayowaetawoya dia vɔ sɛdingola kɛnɛ kata Bible. L’etena kakɔ kamɛ, ɔsɛdingwelo wayangaso sala ɔnɛ wayohomba keketsha mbetawɔ kaso k’ɔnɛ mɛtɛ, oko wayatatɔ, Bible ekɔ mɛtɛ “diui dia [Nzambi].”—Heberu 4:12.
Dibuku Diamboleka Diangana l’Andja w’Otondo
4 Ntondotondo, sunganaka sho sɛdingola Bible nɛ dia tɔ kekɔ dibuku diambokokanɛ ndo diambokadimwama efula lo lɔsɛnɔ l’anto ndeka ndo abuku akina tshɛ la fwa. Ambeta ɛnɔnyi ndekana 500, Bible ya ntondo yakafundama lo mashinyi wa lotshindjiya yakatombe oma lo yaandjo y’ofundelo yaki yɔnɛ Johannes Gutenberg. Tatɛ oma l’asɔ, vɔ fɔnyaka ɔnɛ miliyara nyɛi ya Bible, oyadi otondo kana etenyi, yambofundama. L’ɔnɔnyi wa 1996, Bible k’otondo kana tenyi diatɔ akakadimwama lo ɛtɛkɛta wa weke ndo wa totshitshɛ 2167.a Anto ndekana 90 lo lokama kokaka kondja kânga etenyi ka Bible lo ɔtɛkɛta awɔ hita. Ndoko dibuku ɔtɔi diatanema l’anya w’anto efula ngasɔ oko Bible!
5 Toshifidi tɔsɔ tshɛ hatɛnya ɔnɛ Bible ekɔ Dui dia Nzambi. Koko lo mɛtɛ, sho la dia nongamɛ di’anto tshɛ wa l’andja w’otondo monga la ɛkɔndɔ walofunda wakasambiyama oma le Nzambi. Lâdiko dia lâsɔ, Bible twamɛ totɛka ɔnɛ: “[Nzambi] kema la shonodi y’antu. Keli ndi mbetawoka wa lu wedja tshe, wane wawuka woma la watsha akambu w’ololo.” (Etsha 10:34, 35) Otshikitanyi l’abuku akina tshɛ, Bible akalekana elelo wa l’asa wedja la wedja la waa bariyɛlɛ ya l’asa dioho la dioho ndo ya kabila. Bible mɛtɛ ekɔ dibuku diakimanyiya anto tshɛ!
Dibuku Diakalamema lo Yoho ya Lânde
6 Ɔkɔkɔ okina wekɔ wɛnya lande na kahombaso sɛdingola Bible. Tɔ kakake l’ekakatanu wakoyɛka w’oma le anto ndo w’oma lo diangɔ diakatongama. Ɔkɔndɔ wɛnya nganɛ wakalamema Bible polo ndo ɛlɔ kɛnɛ koyanga mbakatwahomanaka l’ekakatanu wa mamba mbotshikitanyaka l’efundelo ekina tshɛ w’edjedja.
7 Afundji wa Bible wakafundaka awui awɔ l’akatshi wa kongo (wakawakondjaka oma l’Edjibito) ndo lo parchemin (kakawatshaka oma lo dikoho dia nyama).b (Jobo 8:11) Weoho w’akatshi wa ngasɔ wakawafundaka wakalɔshamaka oma le diangɔ diakatongama. Oscar Paret, nomb’ewo kɛmɔtshi ekɔ lo nembetshiya ate: “Akatshi wa kongo la dikoho dia nyama hawokana la ntshitshi la loonge ndo weoho ɛmɔtshi w’ɛsɔhɔ. Oko watotodiɛnaka nshi tshɛ, akatshi kana ekoho ka nyama ka wolo efula hakɔhɛ la tɛngɔtɛngɔ lam’akitshamatɔ lo dihole dia tshɛnɛkɔ, kana dia tshitshi.” Diɔ diakɔ diahatakoke mamba lo mbeya ɔnɛ ndoko efundelo wa ntondotondo wakatanema nshi nyɛ; ondo efundelo ɛsɔ wambotatɛngɔtɛngɔka deko aha nɛ. Ko naka efundelo wa ntondotondo ɛsɔ wakalana la dja, la ntshitshi kana la loonge, ngande wakakome efundelo wa Bible polo ndo lo nshi yaso nyɛ na?
8 Kombeta ndoko edja l’ɔkɔngɔ w’efundelo wa ntondo fundama, wakayomɛ tondja kɔpi yakawasangolaka l’anya. L’Isariyɛlɛ w’edjedja, etshelo ka sangolaka Ɛlɛmbɛ la tenyi dikina dia l’Afundelo w’Ekila kakayonga oko tshondo y’olimu. Oko ɛnyɛlɔ, Bible mbutaka di’ɔlɔmbɛdi Ɛzɛra ɔnɛ nde aki ‘osangodi wa yewo lo ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ.’ (Ezera 7:6, 11; ɛdika la Osambu 45:1.) Koko, kɔpi yakawasangolaka yakalanaka ndo yɔ lawɔ; ko wakahombaka ndjikasha ko sala kɔpi nkina yakafundama l’anya. Shambo shɔ y’oma la sangola ko sangola yakatshama l’edja ka deko la deko. Ko lam’ele anto kema kokele, onde dikɔmɔ di’asangodi kotshikitanya awui wa lo Bible lo yɛdikɔ y’efula? Tolembetelo tahatakoke mbidja tamu mɛnyaka ɔnɛ bu!
9 Asangodi asɔ komonga paka la diewo di’efula to koko wakalɛmiɛka ɛtɛkɛta wakawasangolaka efula. Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimwami ɔnɛ “osangodi” nembetshiyaka etshelo ka mbadia ɔtɔi, ahende, asato, ngasɔ oto ko funda. Dia wɛ mɛna ɔnɛ afundji asɔ waki la yambalo y’efula ndo kombidjaka dikɔmɔ, sho mbeyaka mbɔsa ɛnyɛlɔ ka wa Masɔrɛtɛ; asangodi w’Afundelo wa lo Hɛbɛru, wakasɛnaka l’asa eleko ka samalo la ka dikumi lo tena diaso nɛ. Lo ndjela Thomas Hartwell Horne, nomb’ewo kɛmɔtshi, vɔ wakeyaka “mbala ngana yatanema dɛta dia l’alfabɛtɛ [wa lo Hɛbɛru] lo Afundelo wa lo Hɛbɛru tshɛ.” Ohotokokanyiya shakasaka y’olimu shɔ! Di’aha vɔ mbohɛ kânga dɛta ɔtɔi, asangodi asɔ wakayashaka tshɛ l’olimu awɔ kombadiaka paka ɛtɛkɛta wakawasangolaka eto koko wakâdiaka ndo alɛta. Lo ndjela nomb’ewo kɛmɔtshi, vɔ wakâdia alɛta ɔtɔi l’ɔtɔi ko wakɛnyi ɔnɛ alɛta 815140 mbele l’atei w’Afundelo wa lo Hɛbɛru! Lo menda woho wakawayâtshutshuyaka ngasɔ dia mbadia alɛta, sho shikikɛka ɔnɛ vɔ kombidjaka dikɔmɔ.
10 Ɔnkɔnɛ, djembetelo y’ohomba efula yekɔ yɛnya ɔnɛ efundelo wa lo Hɛbɛru la wa lo Grɛkɛ oma lɛnɛ akadimolawɔ Bible yele laso nshi nyɛ yakalamema dimɛna aha la mbɔtɔ dikɔmɔ lo ndjela kɛnɛ kakafunde afundji wa ntondotondo. Djembetelo yakɔ shɔ mɛnamaka oma lo nunu di’efundelo wa Bible wakasangɔma l’anya—suke la kɔpi 6000 y’Afundelo wa lo Hɛbɛru kana tenyi diayɔ la kɔpi oko 5000 y’Afundelo wa lo Grɛkɛ w’Akristo—yakalamema polo ndo lo nshi yaso nyɛ. Wɛdikelo wa kɔpi efula yakasangɔma l’anya akakimanyiya waa nomb’ewo y’akambo w’afundelo dia vɔ mbishola dikɔmɔ di’asangodi ndo shikikɛ nganɛ wakawadiemaka ntondo. Lam’akandatɛkɛtaka dikambo di’awui wa l’Afundelo wa lo Hɛbɛru, William H. Green, nomb’ewo kɛmɔtshi ate: “Sho kokaka mbuta aha l’okandokando ɔnɛ ndoko dibuku dia lo nshi y’edjedja diele laso diakalamema dimɛna oko Bible.” Woho akɔ mbahombaso mbetawɔ ndo awui wofundami l’Afundelo wa lo Grɛkɛ w’Akristo.
11 Ande nganɛ wotoshishɔ Bible esadi eto otondonga kɔpi yakasangɔma l’anya takiyɔ dia pɛna nyɛ y’oma k’etatelo, kamɛ la nsango y’ɛlɔlɔ ya lɔkɔ lee! Ɔkɔkɔ wamɛ wakitɔ koshishɔ ele nɛ dia Jehowa ndamɛ mbele Onami ndo Onkokedi wa Dui diande. Oko wadita Bible twamɛ lo 1 Petero 1:24, 25: “Antu tshe weli uku adiyu, lutumbu lawo tshe leli uku dembo di’adiyu. Adiyu watolengelaka, alembo watokokaka, keli diui dia [Jehowa] dieko pundju.”
Bible Akakadimwama l’Ɛtɛkɛta Watɛkɛta Anto Nshi Nyɛ
12 Tshikala polo ndo lo nshi yaso nyɛ aha la dikɔmɔ mbɔtɔ koyanga mbakakisangolaka anto mbala ko mbala aki okakatanu wa wolo efula, koko Bible akahomana l’okakatanu okina—kikadimola l’ɛtɛkɛta wa nshi nyɛ. Bible la dia tɛkɛta ɔtɛkɛta weya anto dia tɔ munanda etema awɔ. Koko, kadimola Bible—la totshapita tatɔ ndekana 1100 ndo avɛsa ndekana 31000—kema ɔtɔmbɔ l’esɔ. L’edja ka deko la deko, akadimudi wele l’etete l’olimu waketawɔ lotumu lɔsɔ la wolo, wakalɔshana l’ekakatanu wakɛnama oko hawoshilaki.
13 Ɛnyɛlɔ: tênde woho ɔnɛ wakayokadimɔmaka Bible l’ɛtɛkɛta wa l’Afrika. L’ɔnɔnyi wa 1800, aki paka ɛtɛkɛta oko dikumi l’ehende eto mbakafundamaka l’Afrika w’otondo. Ɛtɛkɛta ekina nkama wakatɛkɛtamaka tsho koko kofundamaka. Okakatanu ɔsɔ mbakahomana la Robert Moffat, okadimudi ɔmɔtshi wa Bible. Lo 1821, lam’akinde l’ɛnɔnyi 25, Moffat akâte misiɔ ɔmɔtshi l’atei w’anto watɛkɛta ɔtɛkɛta wa Tswana l’Afrique du Sud. Dia nde mbeya ɔtɛkɛta awɔ waki kofundamaka, Moffat akadjasɛ l’ase ngelo. Oma lo tshete yande, nde akayomanyamanyaka ɔtɛkɛta akɔ aha l’ekimanyielo ka tshaasa kana adiksiɔnɛrɛ, nde akayotondjaka yoho mɔtshi y’ofundelo w’ɔtɛkɛta ɔsɔ ko akayetsha waa Tswana mɔtshi dia vɔ mbeya mbala la funda. Lo 1829, l’ɔkɔngɔ wa nde kamba la waa Tswana l’edja k’ɛnɔnyi enanɛi, nde akashidiya kadimola Evanjiliyɔ wa Luka. L’ɔkɔngɔ diko, nde akayota ate: “Lakɛnaka anto wakayaka oma lo kilɔmɛtɛlɛ nkama dia ndjoyanga okanda wa Luka w’Osanto. . . . Lakawaɛnaka walongola tenyi di’okanda wa Luka w’Osanto, ko vɔ ndelaka; ndjâka onto kukutɛ okanda ande ko nde kɛdiaka asɔi wa lowando, edja ndo lam’akamayotɛ efula ka l’atei awɔ nte: ‘Nda nyayolanya abuku anyu l’asɔi.’ ” Moffat akatɛ ndo Os’Afrika ɔmɔ lakɛnyi nganɛ wakadiaka anto efula Evanjiliɔ wa Luka ko akawambola ɛngɔ kakawakimɛ l’anya. Vɔ wakokadimola ɔnɛ: “Dui dia Nzambi.” Onto akɔ mbakandawambola ate: “Onde diɔ tɛkɛtaka?” Ko wakokadimola ɔnɛ: “diɔ tɛkɛtaka polo l’otema.”
14 Akadimudi wakayakimɔ, ɛnyɛlɔ oko Moffat, wakasha Ase Afrika efula diaaso dia ntondo dia vɔ mbeya fundanɛka awui. Koko, akadimudi wakasha Ase Afrika ndo losha loleki ohomba efula: Bible l’ɔtɛkɛta awɔ hita. Lâdiko dia lâsɔ, Moffat akewɔnya lokombo la Nzambi le waa Tswana, ndo nde akafunde lokombo lɔsɔ l’atei w’ekadimwelo kande tshɛ ka Bible.c Ɔnkɔnɛ waa Tswana wakayelɛka Bible ɔnɛ “onyɔ wa Jehowa.”—Osambu 83:18.
15 Akadimudi akina wa lo wedja efula wakahomana l’ekakatanu wa ngasɔ. Amɔtshi kwɛ tshike ndjakema l’ɔtɛ wa kadimola Bible. Ohotokokanyiya dikambo sɔ: Otondoyala Bible katshikalake paka lo Hɛbɛru la Grɛkɛ k’edjedja kɛsɔ, tshike tɔ “kambotavɔkaka” deko aha nɛ, nɛ dia l’edjedja ka wonya, anto wakayohɛka tɛkɛta ɛtɛkɛta ɛsɔ ndo anto wa lo bɛkɛ dikina dia nkɛtɛ kombatɛkɛtaka. Koko, Bible kekɔ la lɔsɛnɔ nɛ dia, otshikitanyi l’abuku akina tshɛ, tɔ kokaka “tɛkɛtɛ” anto wa l’andja w’otondo l’ɔtɛkɛta awɔ hita. Omalɔkɔ, losango la lɔkɔ ‘kambaka olimu l’etema w’ambetawudi.’(1 Tesalonika 2:13) La Bible de Jérusalem kadimolaka divɛsa sɔ ɔnɛ: “Tɔ kekɔ wolo wasɛna l’atei anyu, nyu wanɛ wadietawɔ.”
Sunganaka Sho Kiɛk’Otema
16 Anto amɔtshi kokaka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde sho kokaka mbetawɔ Bible? Onde tɔ tɛkɛtaka dikambo di’anto waki mɛtɛ la lɔsɛnɔ, di’ahole wakikɔ ndo di’akambo wakatshama mɛtɛ?’ Naka sho la dia kietawɔ, kete tolembetelo tekɔ tɛnya ɔnɛ Bible akafundama oma le afundji waki l’etema w’ɔlɔlɔ, ndo wakadjaka yambalo tshɛ l’olimu awɔ pombaka ndjala. Dui sɔ diambotokonya l’ɔkɔkɔ okina wahombaso sɛdingola Bible: Tolembetelo ta shikaa tɛnya ɔnɛ tɔ kekɔ dibuku dia mɛtɛ ndo diakokaso mbetawɔ tekɔ.
17 Afundji waki l’etema w’ɔlɔlɔ kofunda paka awui wakahomɔ anto lokolo l’ɔlɔ, la wolo waki lawɔ koko ndo munga yawɔ la wɛɔdu awɔ. Afundji wa Bible wakataka paka awui wa mɛtɛ ato. Tɔshi ɛnyɛlɔ ka lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ laki la Mɔsɛ. L’atei w’akambo wa mɛtɛ wakandate, sho kokaka shila nganɛ wakinde kombidjaka ntɛkɛta, ɛnya oma lo kanyi yande ɔnɛ takinde l’akoka wa nɔmbɔla wodja w’Isariyɛlɛ (Etumbelu 4:10); munga ka woke kakandatshe kakoshimbe mbɔtɔ lo Nkɛtɛ ya Daka (Walelu 20:9-12; 27:12-14); nde kombishɛ ndoko dui lam’akandakɔndɔla munga y’Arɔna w’ɔnango, ɔnɛ lakete l’atɔmbɔki w’Ase Isariyɛlɛ wedi lam’akawatshe ekishi k’ɔsɔngɔ a ngɔmbɛ wa paunyi (Etumbelu 32:1-6); nganɛ wakatɔmbɔkɔ kadiyɛnde Miriyama, ndo dilanya dia sɔnyi diakandakondja (Walelu 12:1-3, 10); kɔlɔ yakatshe Nadaba la Abihu, ana w’ɔnango (Akambu w’Asi Lewi 10:1, 2); kamɛ ndo engunungunu w’ekambi a Nzambi vamɛ. (Etumbelu 14:11, 12; Walelu 14:1-10) Kema woho ɔsɔ wakawakɔndɔlaka akambo lo mɛtɛ, aha la mbishɛ ndoko dui, mɛnyaka ɔnɛ vɔ wakayakiyanyaka l’otema ɔtɔi di’akambo wa mɛtɛ? Lam’ele afundji wa Bible waketawɔka kɔndɔla awui wa kɔlɔ wakasalaka elangemi awɔ, anto awɔ, kânga etondo awɔ vamɛ, onde ɔsɔ bu ɔkɔkɔ w’oshika wa sho mbetawɔ efundelo awɔ?
18 Diokanelo dia l’asa afundji wa Bible shikikɛka nto ɔnɛ efundelo awɔ kokaka mbetawɔma. Lo mɛtɛ, anto 40 mbakakifunde l’edja k’ɛnɔnyi ndekana 1600, koko vɔ tshɛ sangaka lolemi ɔtɔi—oyadi kânga l’awui wa totshitshɛ. Koko, diokanelo sɔ diakasalemaka ngango aha la lolango l’afundji. Vɔ kôkolonganyaka awui wakawafundaka dia mbaɔtɔnganyiya; mbala efula, awui wa ngasɔ wakahomanaka lohomana.
19 Oko ɛnyɛlɔ, tênde kɛnɛ kakete l’otsho wakawande Yeso. Afundji w’Evanjiliɔ akɔ ɛnɛi wekɔ lo kɔndɔla ɔnɛ: ombeki ɔmɔtshi akasɔmɔla yɔɔmbɔ yande, akayikɔtɛ okambi w’ɔlɔmbɛdi a lâdiko, ko akôhembola tui. Paka Luka oto mbatotɛ ɔnɛ Yeso “akananda tui diandi, akôkonoya.” (Luka 22:51) Shi ngasɔ mbahombaso nongamɛ oma le ofundji ɔsɔ wakeyamaka oko ‘onganga wa ngandji’? (Kolosai 4:14) Evanjiliɔ wa Joani totɛka ɔnɛ l’atei w’ambeki tshɛ waki lawɔ, Petero mbakakambe la yɔɔmbɔ—dui diahakoke tâmbiya lo menda osasikɔ wa Petero ndo woho wakinde oko lɔya hakonge ɔsɔsɔ. (Joani 18:10; ɛdika Mateu 16:22, 23 la Joani 21:7, 8.) Joani ekɔ lo kɔndɔla vwiwui kina yɛnama oko bu ohomba efula: “Lukumbu l’ukambi ako laki Malako.” Lande na paka Joani oto mbatewoya lokombo l’onto akɔ? Olembetshiyelo wa dui sɔ ndja oma lo kiambokambo mɔtshi yaki kombidjama yimba ndo yakakɔndɔla paka Joani ndamɛ: Joani “akeyamaka le olombedi a ladiku.” Wa lo luudu l’ɔlɔmbɛdi a lâdiko wakaweyaka; ekambi w’ɔlɔmbɛdi wakeyanaka lande.d (Joani 18:10, 15, 16) Lâsɔ, tambohotɔ mɛtɛ lande na kakadimola Joani lokombo la pami kakahomɔ, etena kele afundji akina w’Evanjiliɔ waki kombeyaka pami kakɔ kôdimola lokombo lande. Woho wɔtɔnɛ awui asɔ tshɛ tambiyaka mɛtɛ, koko wakatshama ngako aha la lolango l’afundji. Bɛnyɛlɔ dia ngasɔ ndolanɛ lo Bible k’otondo.
20 Lâsɔ, onde sho kokaka mbetawɔ Bible? Eelo! Dionga di’afundji wa Bible dia mbutaka mɛtɛ aha la kundjakundja, ndo diokanelo diele l’atei atɔ mɛnyaka ɔnɛ Bible ekɔ dibuku dia mɛtɛ. Akanga w’etema wa losembwe pombaka mbeya ɔnɛ vɔ kokaka mbetawɔ Bible, nɛ dia tɔ kekɔ Dui diakasambiyama oma le ‘Jehowa, Nzambi k’akambo wa mɛtɛ.’ (Osambu 31:5) Tolembetelo tokina tekɔ tɛnya lande na kele Bible ekɔ dibuku dia ɔlɔlɔ w’anto tshɛ, kɛsɔ mbayotɔkɛtshanya lo sawo diayela.
[Footnotes]
a Lo ndjela toshifidi takatondja Alliance biblique universelle.
b Lam’akandɔtɔ mbala ka hende lo lokanu la Rɔmɔ, Paulo akalɔmbɛ Timɔtɛ dia nde mbela wɛɔmbɔ wa “[abuku], alekɔnyake wɛnɛ [wakafundama lo] dikoho dya nyama.” (2 Timɔteyo 4:13, Dyookaneelo dy’oyooyo) Ondo Paulo akayangaka etenyi k’Afundelo wa lo Hɛbɛru dia nde ndjowaekaka lɛnɛ akinde lo lokanu. Ondo ɛtɛkɛta w’ɔnɛ: “alekɔnyake ɛnɛ [wakafundama lo] dikoho dya nyama” akendanaka l’ekanda akɔ tshɛ, oyadi wa lo kongo kana wa lo dikoho dia nyama.
c Moffat akashidiya kadimola Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ lo 1838. Lo 1857 mbakandashidiya kadimola Afundelo wa lo Hɛbɛru l’ekimanyielo k’oma le onyande ɔmɔtshi.
d Woho wakeyanaka Joani l’ɔlɔmbɛdi a lâdiko la wa lo luudu lande kɔndwama yema l’ɔkɔngɔ l’evanjiliɔ akɔ. Lam’akashola okambi okina w’ɔlɔmbɛdi a lâdiko ɔnɛ Petero ekɔ ombeki wa Yeso, Joani ekɔ lo nembetshiya ɔnɛ okambi ɔsɔ aki “onangu la lakahimbula Petero tui.”—Joani 18:26.
[Study Questions]
1. Prɔfɛsɛrɛ kɛmɔ akandakadimola lam’akawawombola kanyi yande lo dikambo dia Bible, ko tɛdikɔ takɔna takandɔshi?
2, 3. Bonde kele efula k’anto haweye kânga dui lo kɛnɛ kendana la Bible, ndo okakatanu akɔna wahomana laso oma lo dikambo sɔ?
4. Bonde kakokaso mbuta ɔnɛ Bible ekɔ dibuku diambodiangana l’andja w’otondo oleki akina?
5. Bonde kahombaso nongamɛ di’anto wa l’andja w’otondo monga la Bible?
6, 7. Bonde kahatakoke mamba dia ndoko kɔpi ka Bible kakafundama l’anya kele laso ɛlɔ kɛnɛ, ndo wombola akɔna wambɔma?
8. Ngande wakombama afundelo wa Bible l’edja ka deko la deko?
9. Ngande watɛnya ɛnyɛlɔ ka waa Masɔrɛtɛ ɔnɛ Bible akalamema wolo ndo mbutaka paka mɛtɛ keto?
10. Naa djembetelo y’ohomba efula yɛnya ɔnɛ afundelo wa lo Hɛbɛru la wa lo Grɛkɛ w’oma lɛnɛ akatombe dikadimwelo diele laso ɛlɔ kɛnɛ mbɔsaka mɛtɛ dihole di’awui wakafunde afundji wa ntondotondo na?
11. Lo ndjela 1 Petero 1:24, 25, bonde kakatshikala Bible tshondo tsho edja nd’ɛlɔ kɛnɛ?
12. Lâdiko dia tɔ sangɔma l’edja ka deko la deko, okakatanu okina akɔna wakahomana la Bible?
13, 14. (a) Okakatanu akɔna wakakomɛ Robert Moffat, okadimudi ɔmɔtshi wa Bible l’Afrika l’etatelo k’eleko ka 19 na? (b) Wa Tswana akawasale lam’akatombe Evanjiliɔ wa Luka l’ɔtɛkɛta awɔ?
15. Bonde kahalale Bible djɔ ɛlɔ kɛnɛ?
16, 17. (a) Dia mbetawɔ Bible, tolembetelo takɔna tahomba kondjama? (b) Sha ɛnyɛlɔ kɛnya nganɛ wakate Mɔsɛ, ofundji wa Bible paka awui wa mɛtɛ ato.
18. Kakɔna kashikikɛ ɔnɛ sho kokaka mbetawɔ afundelo wa Bible?
19. Ngande wele awui wakɔndɔla Evanjiliɔ dikambo dia wondelo wa Yeso mɛnyaka ɔnɛ vɔ kokolonganya awui akɔ dia mbaɔtɔnganyiya?
20. Kakɔna kahomba akanga w’etema ɔlɔlɔ mbeya lo dikambo dia Bible?
[Caption]
[Footnotes]
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 25]
[Review on page 25]
Ngande Wayoyokadimola?
◻ Bonde ketawɔso ɔnɛ Bible mbele dibuku diambodiangana l’andja w’otondo oleki akina tshɛ?
◻ Djembetelo yakɔna yɛnya ɔnɛ Bible akalamema aha l’ɛkɔmɔ?
◻ Ekakatanu akɔna wakakomɛ wanɛ wakakadimolaka Bible?
◻ Kakɔna kɛnya ɔnɛ sho kokaka mbetawɔ afundelo wa lo Bible?