Anto hawoyodja esombe w’anto yimba, ndo vɔ mbahɛnyahɛnyaka
ETENA kakandetetaka l’otsho lo lokombo lakandalamaka, pami kɛmɔtshi akambe heyama oma lo ekambokambo kakandɛnyi. L’andja wa lokombo lɔmɔtshi l’olangala lakadjasɛka anto, nde akɛnyi edo ehende w’anto. Edo akɔ aki wa atshukanyi amɔtshi waya esombe. Vɔ wakayakɔsha oma lo didishi dia etajɛ w’enanɛi wa luudu lakawadjasɛka. Kânga mbele ɔsɔ aki nyɔi ka kandji efula, kɛnɛ koleki mbisha kandji ele kɛnɛ kakatshutshuya esombe w’anto asɔ dia vɔ ndjadiaka. Lo dibenga dia omi, anto wakatane mukanda waki la ɛtɛkɛta ɛnɛ: “Tamboyadiaka l’ɔtɛ wa ɛhɛnyɔhɛnyɔ w’etshaka wenya w’oma le ɔnaso la wadɛnde.”
Awui wa l’ɔkɔndɔ ɔnɛ wekɔ diambo efula, koko woho w’awui asɔ mboleka salema ɛlɔ kɛnɛ l’ahole tshɛ. Lo mɛtɛ, lo ahole tshɛ wa la nkɛtɛ, esombe w’anto wekɔ lo pɛnyahɛnyama. Tɔsɛdingole dikambo nɛ:
• Lo wekelo ɔmɔtshi wakasalema, pursa 4 y’esombe w’anto wa lo wodja wa Canada wekɔ lo pɛnyahɛnyama, mbala efula oma le ose nkumbo kawɔ. Koko efula k’esombe w’anto mbokaka sɔnyi ndo wɔma mbuta woho wahɛnyahɛnyamawɔ. Waa nomb’ewo mbutaka dia suke la pursa 10 y’esombe w’anto wekɔ lo pɛnyahɛnyama.
• Jurunalɛ India Today mbutaka ɔnɛ: “Lo wodja wa Inde, nkumbo yaki la amama wa wolo, yekɔ lo talana nɛ dia esombe w’anto hawoyolangema oma le anawɔ.”
• Tshunda dimɔtshi dienda awui w’esombe wahɛnyahɛnyama (National Center on Elder Abuse) diakate ɔnɛ: “Lasa miliyɔ 1 la miliyɔ 2 y’ase Amɛrikɛ wele la ɛnɔnyi 65 kana ndekana, wekɔ lo pomuyama, sɔkishama kana pɛnyahɛnyama oma le onto ɔmɔtshi lele la ɔkɛndɛ wa mbokanɛ kana mbokokɛ.” Dipite dia lo ɛtshi kɛmɔtshi ka nkɛtɛ ka lo San Diego, la Californie, mbɔsaka ɔsɔkishelo w’esombe w’anto oko “ɔtɔi ɔmɔtshi wa dikambo dioleki woke diahomba tuminadi nyomoleka mbidja yimba ɛlɔ kɛnɛ.” Nde akakotsha ate: “Lekɔ lo mɛna dia dikambo nɛ diayoleka koma kɔlɔ lo ɛnɔnyi engana w’otsha la ntondo.”
• La Canterbury, lo wodja wa Nouvelle Zélande, okiyanu wekɔ lo taleke monga efula nɛ dia esombe w’anto pɛnyahɛnyamaka efula oma le ase nkumbo, djekoleko ase nkumbo wayasha efula lo nɔɔnɔ dia wolo, lo wodjwelo a wanu ndo lo tɔkɛnyɔ ta falanga. Lofulo l’esombe w’anto wahɛnyahɛnyama la Canterbury lakadɛ lo yoho ya diambo efula oma lo 65 lo 2002 polo lo 107 lo 2003. Owandji wa lo tshunda dimɔtshi diendana la okokelo w’esombe w’anto akate dia lofulo lɔsɔ lekɔ ndo “yema tshitshɛ.”
• Jurunalɛ The Japan Times mbutaka dia tshunda dimɔtshi dia lo Japon diakate dia “pombaka mbidja yambalo ya lânde lo dikambo dia esombe wasoyama oleki lo dikambo dia ana weyanawɔ la wɔ la wolo ndo la ntondo k’awui akina wa ngala watomba lo nkumbo.” Lande na? Jurunalɛ shɔ mbutaka dia ɔkɔkɔ ɔmɔtshi ele nɛ dia “ɛhɛnyɔhɛnyɔ w’esombe w’anto hawoleke mbeyama le anto oko weyama ɛhɛnyɔhɛnyɔ w’ana kana wa wamato wotshukami. Ɔkɔkɔ okina ele nɛ dia esombe wahɛnyahɛnyama ndjaɛndjaka onongo naka oma le anawɔ mbahɛnyahɛnyamawɔ ndo ɔkɔkɔ okina ele nɛ dia lɛɛta ndo ewandji wa lo ngelo hawoleke mbidja dikambo sɔ yimba.”
Bɛnyɛlɔ dingana dia kɛnɛ katomba l’andja w’otondo diɔsɛdingodiso ndo totshutshuyaka dia mimbola ɔnɛ: Bonde kanya anto esombe w’anto yimba ndo kâhɛnyahɛnyawɔ? Onde elongamelo kekɔ k’ɔnɛ awui wayotshikitana lushi lɔmɔtshi? Ekeketshelo kakɔna kakoka nongamɛ esombe w’anto?