Alako wahashikimala wa wanɛ welɛwɔ ɔnɛ tomanyi
NAKA wɛ funda tshɛkɛta “wodielo w’ɔna” kana tshɛkɛta “dako” lo Ɛtɛrnɛtɛ dia tiyanga, kete mbala kakɔ ɔtɔi wɛ ayotitana ndekana mbala miliyɔ 26. Naka wɛ mbuta wate mbɔsake paka minitɛ ɔtɔi dia mbadia tɔtɛkɛta tɔsɔ tshɔi lo tshɔi, kete ɔnayɛ lolande ndo lam’ɔnde la ngelo ko wɛ atashidiya la tiadia.
La ntondo ka wanɛ wasakɛ ana w’akɛnda, waa nomb’ewo yeka dionga di’ɔna ndo ka Ɛtɛrnɛtɛ tomba, lende akatshɔka ambutshi dia toyanga alako? Mbala efula, vɔ wakatshɔka le ewotɔ awɔ. Ambutshi awɔ ndo ewotɔ awɔ wakongaka suke ndo la akoka wa mbasha ɛlɔmbwɛlɔ, falanga ndo mbalamɛka ana. Koko lo wedja efula, nyemba y’anto yatshika ngelo yawɔ dia ntshɔ tɔsɛna lo esomba a weke wamboyolanya amama wa lo nkumbo. Nshi nyɛ, ambutshi wodiɛnɛ vɔamɛ dia mbodia anawɔ.
Ɔsɔ ekɔ ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wamboleka fudia esadi esadi atshunda wendana la wodielo w’ana. Ɔkɔkɔ okina ele woho wamboleka anto ndjaɛkɛ lo awui wa siansɛ. Oya l’ekomelo ka ntambe ka 19, ko ase Amɛrikɛ wambotashilaka mbetawɔ dia siansɛ kokaka ndowanya lɔsɛnɔ l’onto lo awui tshɛ wa lo lɔsɛnɔ ndo lo kɛnɛ kendana la wodielo w’ɔna. Ɔnkɔnɛ, etena kakayakiyanyaka Tshunda dia l’Amɛrikɛ di’ambutshi wa wamato lo 1899, lo woho “wambohekɔ ambutshi mɛmba ɔkɛndɛ awɔ wa mbodia ana,” “tomanyi efula ta lo awui wa siansɛ” wakayatondja sɛkɛ aha la tshimbatshimba dia mbisha ekimanyielo kawɔ. Vɔ wakalake dia kimanyiya ambutshi waki la ekakatanu dia vɔ mbodia anawɔ.
Oyangelo w’alako wa wodielo w’ana lo abuku
Ko ekimanyielo kakɔna kambosha tomanyi tɔsɔ na? Onde ambutshi wa nshi nyɛ waya bu l’ekiyanu efula ndo wamboleka ndjaoka dimɛna dia mbodia anawɔ oleki lo ɛnɔnyi wetshi ɛnɛ? Ɛkɔnya weke kasalema lo wodja wa Grande Bretagne mɛnyaka dia kema. Ɛkɔnya ɛsɔ wakɛnya dia pursa oko 35 y’ambutshi wele l’ana wa totshitshɛ wakatayange alako wakokawɔ ndjaɛkɛ lɔkɔ. Ambutshi akina mbokaka dia lam’ele ndoko kakokawɔ sala, vɔ pombaka ndjela kɛnɛ kawatɛ nkum’otema kawɔ.
Lo dibuku diande dimɔtshi (Raising America: Experts, Parents, and a Century of Advice About Children), Ann Hulbert akatɛkɛta di’abuku wambotondjama lo kɛnɛ kendana la wodielo w’ana. Hulbert, lele ndamɛmɛ la ana ahende mbutaka dia paka awui angana ato wamboshola waa nomb’ewo mbakɔsama oma lo siansɛ ka mɛtɛ. Ɔnkɔnɛ, mɛnamaka dia alako awɔ sɛngiyamaka efula la awui wambowakomɛka vɔamɛ lo lɔsɛnɔ, koko aha oma lo oyango ɔmɔtshi wa shikaa. Naka sho mboka washo l’ɔkɔngɔ, kete tayɛna dia efula k’awui wakawafunde wambeta loowe, wekɔ lo ndɔshana lam’asawɔ ndo wekɔ anyanya.
Ko kayotota dikambo dia ambutshi wa nshi nyɛ na? Lo mɛtɛ, efula hawoyeya kɛnɛ ka ntsha nɛ dia nshi nyɛ mambowoleka monga la ntondo k’alako, tokanyi ndo awui walɔshana lam’asawɔ. Koko aha ambutshi tshɛ mbayaoka dia vɔ kema la ɛlɔmbwɛlɔ. Ambutshi wa lo nkɛtɛ k’otondo wekɔ lo kondja wahɔ oma lo kiɔkɔ mɔtshi y’edjedja ya lomba yatetemala tondja alako w’eshika, oko wayodiɛnya sawo diayela.