Jehowa akaakokɛ lo alɛdi w’ekongo

ETENA kakatombe womoto ɔmɔtshi la yosose oma lo luudu lande lo soko dia la sɛkɛ, nde akatane otshumu la soko diande. Nde akɔɔtɔngɔna, ko akakɛsakɛsa, koko kɔmɛna ndooko onto lo shinga. Weho akɔ tshɛ, onto ɔmɔtshi lahandeye mbakayootshikaka l’otsho. Nde akɔmbɔla otshumu akɔ lo tshuku, akakalola esadi otsha lo luudu ko akadihe lokuke. Etena kakandɛnyi di’ekanda walembetshiya Bible mbaki l’otshumu ɔsɔ, nde akasale dɔmbɛlɔ dia l’etei k’otema, akaloya Jehowa losaka lo mbo ya ndɛ ya lo nyuma yambondokondja.

Awui asɔ wakasalema lo wodja w’Allemagne l’ɛnɔnyi wa 1930. L’ɔkɔngɔ w’ase Nazi mbolɛ lo 1933, olimu w’esambishelo w’Ɛmɛnyi wa Jehowa wakasekɛma l’ahole efula wa lo wodja ɔsɔ. Ambeta ɛnɔnyi ndekana 100 wakafunde ɔnangɛso Richard Rudolph ate: “Taki l’eshikikelo ɔnɛ esambishelo k’awui wendana la Jehowa ndo la lokombo lande hakoke pondjo shimbama l’ɔtɛ wa didjango di’oma le ɔna onto.”a Nde kotshaka ate: “Ekanda aso mbakatokimanyiyaka dia salaka wekelo wa Bible ndo sambishaka. Lonyangu ko, kombeta edja oma laasɔ, akayongaka mponda mbɔtɔ lo yisho ya ntɛdi dia nkondja ekanda aso nɛ dia wakashimbama. Takayambolaka woho wakahombe olimu w’esambishelo ntetemala kambema.” Richard akayeyaka esadi eto yoho mɔtshi yakandakoke mbɔtshiyaka ekanda lo yoho ya diambo efula. Dui sɔ diakahombe salema l’alɛdi w’ekongo.​—Emb. 9:36.

WAKƆTSHIYAKA EKANDA LO TOWOKA T’AMUNDJI W’OKANDA

Naka wɛ mbudɛ la ndjale ka Elbe kana ka Labe, kete wɛ ayotokoma lo dikona dia monts des Géants diatanema l’olelo wasa Répubilque Tchèque la Pologne. Kaanga mbaki akona asɔ l’otale wa mɛtrɛ 1 600, vɔ wakelamɛka ɔnɛ disɛnga dia l’Arctique diele l’atei atei w’Erɔpɛ. Loonge l’ekama lakɔ l’omamu wa dikona sɔ komaka polo otale wa mɛtrɛ 3 ndo lɔ tshikalaka laawɔ l’edja ka ngɔndɔ shamalo. Loonge l’ekama latokombaka ɛtɛ w’akona koka mbukumɛ anto wahalange mbetawɔ diewoyelo diashama ɔnɛ loonge l’ekama layɔkɔ.

Ntambe efula l’ɔkɔngɔ, akona asɔ wakayodjaka olelo lam’asa waa prɔvɛnsɛ, waolelo ndo wedja. Lam’ele aki wolo di’asɔlayi nama ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ, anto efula wakandaka okanda l’akona asɔ lo woshɛshɛ. Lo ɛnɔnyi wa 1930, l’etena kakakakitolaka monts des Géants wodja wa Tchécoslovaquie la Allemagne, Ɛmɛnyi wa Jehowa waki la dihonga wakatatɛ mbeteta lo towoka t’amundji w’okanda. Dia tosala na? Dia tɛmba ekanda aso. Ɔnangɛso Richard aki ɔmɔtshi l’atei awɔ.

NKƐNDƆ Y’ETALE NDO YA WAALE

Ɔnangɛso Richard mbutaka ate: “Lo wikɛndɛ, takatshɔka otsha lo akona lo elui w’anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ oko esambele esambele ndo takalɔtaka oko wanɛ watande lɔkɛndɔ l’otale. Oma l’Allemagne, takasalaka wenya oko esato dia ndekana akona asɔ tshɛ ko tokoma la Špindlerův Mlýn,” ɛtshi ka nkɛtɛ kaki lo kilɔmɛtrɛ oko 16 l’etenyi lo wedi wa République Tchèque. Lo nshi shɔ, ase Allemagne efula wakadjasɛka lo ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ. L’atei awɔ mbaki ndo okambi wa dikambɔ wakayetawɔka nkamba la anangɛso dihɛka lo dihɛka. Diɛsɛ la pusupusu kande kakakotwamaka la mponda kakandɛmbɛmbaka anto wele lo dikimɔ, nde akatɛmbɛka ekanda aso waki l’osomba ɔmɔtshi waki suke ndo anangɛso wa la Prague mbakatotomɛka ekanda akɔ lo kawolo. Nde akatshɔka l’ekanda akɔ otsha l’ekambɔ kande ko towashɛ lo hiombo yakandombaka adiyo wa ndesha dongalonga, oma laasɔ ko anangɛso w’oma l’Allemagne ndjowaɛmba.

Richard tetemalaka mbuta ate: “Etena kakatakomaka l’ekambɔ kɛsɔ, takadjaka ekanda lo atapa aso wa l’ɔkɔngɔ. Onto l’onto akɛmbaka kilɔ 50.” Diaha anto mbaɛna, wakatshɔka paka wonya ambodja ndo wakakalolaka la ntondo ka wonya mpotɔ. Ɔnangɛso Ernst Wiesner laki omendji w’otshimbedi lo nshi shɔ l’Allemagne mbutaka kɛnɛ kakawasalaka dia mbewɔ waale ate: “Anangɛso ahende wakatshɔka la ntondo, ko naka wambɛna onto ɔmɔtshi, vɔ wakatewoyaka lo mpɛtsha tɔrshɛ yawɔ. Dui sɔ diakakimanyiyaka anangɛso wakayayaka l’ɔkɔngɔ mangana la wɔ oko mɛtrɛ 100 dia vɔ ndjashɛ lo tohoka polo lam’ayoya anangɛso ahende ango ndjowasha sinyɛ kɛmɔtshi ndo sinyɛ kɛsɔ kakatshikitanyemaka lomingu tshɛ.” Koko aha paka apulushi w’ase Allemagne ato wakalɔtaka ahɔndɔ wa bule mbaki waale le wɔ.

Ɔnangɛso Richard mbutaka ate: “La dikɔlɔ dimɔtshi, lam’ele lakakambe olimu efula, lakayotshɔka dimɛ otsha la Tchécoslovaquie nɛ dia anangɛso wakashile tshikami. Wonya wakashile mbidja, loonge l’ekama lakakɔka ndo lakatadidimaka l’ɔtɛ wa tshitshi kakamokaka. Lakatonganɛka l’edja ka wenya a ntango efula l’ɛmɛndja. Amɛngɔdi efula wakavu lo yoho shɔ. Paka lam’akayakalolaka anangɛmi la yosose mbakamayohomanaka la wɔ.”

Ɛnɔnyi oko esato w’etondo, anangɛso waki la dihonga wakatshɔka lomingu tshɛ l’akona asɔ. Lo nshi ya tshitshi, vɔ wakɛmbaka eshikɔ awɔ l’ekimanyielo ka totambatamba ndo ka luges. Mbala mɔtshi, elui w’anangɛso akumi ahende akumi ahende wakatenyanyaka elelo wakakitola wedja ehende ɛsɔ la yanyi lo tayelaka wanya wa wanɛ wakɛndakɛnda la totambatamba. Dia mɛnya dia vɔ bu olui w’anto wele l’oyango wa salɛ anto kɔlɔ, anangɛso asɔ wakatshɔka ndo l’akadiyɛso amɔtshi. Amɔtshi l’atei awɔ waketaka la ntondo k’anangɛso ndo wakokɛka mfulɛ yawɔ l’olongo naka wambɛna dia waale ɔmɔtshi wekɔ la ntondo.

Kakɔna kakasalaka anangɛso etena kakawakalolaka oma lo nkɛndɔ yawɔ ya l’otsho? Aha la ntshimbatshimba, vɔ wakasalaka tshɛ dia kahɛ anangɛso l’akadiyɛso ekanda. Ngande wakawasalaka dui sɔ? Wakootɛka ekanda akɔ l’etshumu ko mbatɔlaka lo dihole diakemalaka kawolo la Hirschberg. Oma laasɔ, ekanda akɔ wakatomamaka lo bɛtshi dia nkɛtɛ diotshikitanyi dia l’Allemagne ndo lɛsɔ anangɛso l’akadiyɛso wakakahanɛka lo woshɛshɛ oko wakataditshi lo mbɔtwɛlɔ ka sawo nɛ. Vɔ wakasalaka dui sɔ lo woshɛshɛ nɛ dia naka vɔ konda wɛ atakahɛ anto ekanda, kete vɔ mbeyaka kokadia waale. Lushi lɔmɔtshi, dui dimɔtshi diakiso konongamɛka diakayosalemaka.

Lo 1936, wakashola depo di’ekanda aso suke la Berlin. L’atei wa diangɔ diakashɔma, mbaki ndo etshumu esato wele heyama onto lakaatome oma la Hirschberg. Apulushi wakasɛdingola lɔbɔkɔ lakafundama laadiko di’etshumu akɔ ko wakɛnyi di’ekɔ lɔbɔkɔ l’ɔnangɛso ɔmɔtshi l’atei wa wanɛ wakɔtshiyaka ekanda akɔ lo woshɛshɛ ndo wakawonde. Yema tshitshɛ oma laasɔ, wakayondaka anangɛso ahende nto, mbidja ndo Richard Rudolph. Lam’ele anangɛso wakandama asɔ waketawɔ dia vɔ ato mbakɔtshiyaka ekanda lo woshɛshɛ, wanɛ wakatshikala wakatetemala tshɔka dia tɛmbaka ekanda aso.

WETSHELO WAKONDJASO

Ekanda aso wakayaka oma lo monts des Géants wakakimanyiyaka Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’Allemagne. Koko aha paka lo mboka k’oma la monts des Géants kɛsɔ keto mbakayaka ekanda. Polo lo 1939 etena kakɔshi alembe w’ase Allemagne wodja wa Tchécoslovaquie, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakatetemala mbeta lo mboka nkina ya l’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ. Ɛmɛnyi wa Jehowa w’oma lo wedja wosukanyi l’Allemagne wele oko France, Pays-Bas ndo Suisse wakayadjaka lo waale dia nkimanyiya anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ wakahɛnyahɛnyamaka l’Allemagne la mbo ya ndɛ ya lo nyuma.

Ɛlɔ kɛnɛ, efula ka l’atei aso koka monga la ekanda aso lo toho totshikitanyi. Ko naka wambokokahɛ okanda aso ɔmɔtshi lo Mbalasa ka Diolelo, kana wɛ ambootelesharjɛ oma lo sitɛ kaso ka jw.org, shi ayonga dui dia lomba dia wɛ nkana yimba lo welo wakadjama dia wɛ ndjookondja? Mbeyaka monga ko kɔnɔmbama di’anto mbeta la kati k’otsho lo akona wokombami la loonge, koko ekɔ anangɛso l’akadiyɛso amɔtshi wakadje welo wa mamba dia wɛ mbokondja.