Tshapita 21
“Vɔ Kema wa l’Andja Ɔnɛ”
L’OTSHO, la ntondo ka vɔ mbɔkɔkɔmɛ l’otamba, Yeso akalɔmbɛ l’otema ɔtɔi lo dikambo di’ambeki ande. Lam’akandeyaka ɔnɛ vɔ wayohomba mbidjama l’ehemba a wolo oma le Satana, nde akatɛ She ate: “Dimi halombe nti: Uwanya la kete, keli lambukolomba nti: Uwashimbeli uma lu kolo. Vo kema wa [l’andja ɔnɛ, NW] uku wemi kema la [l’andja ɔnɛ, NW].” (Joa. 17:15, 16) Lande na kele ekɔ ohomba kakitwana l’andja ɔnɛ na? Nɛ dia Satana mbele omboledi w’andja akɔ. Wanɛ wele l’atei w’andja ɔnɛ wekɔ la tshina dia lowandji lande. (Joa. 14:30; 1 Joa. 5:19) Ɔnkɔnɛ, ekɔ ohomba efula le Okristo tshɛ dia nde shihodia elembetshiyelo ka “kema wa [l’andja ɔnɛ, NW].” Woho akɔna waki komonga Yeso onto la l’andja ɔnɛ na?
2 Mɛtɛ, Yeso kondjânganya l’anto akina. Woho wakinde “kema la [l’andja ɔnɛ, NW]” konembetshiyaka ɔnɛ nde kombokaka anto akina ngandji. Lo woho wotshikitanyi, nde akatakindolaka l’osomba l’osomba atasambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo dia Nzambi. Nde akakɔnɔla akanga a hemɔ, akasɛnya akanga a tutshungu, akolola edo, akayokimɔ ndo lɔsɛnɔ lande hita lo dikambo di’anto. Koko, nde kombokanaka la waonga wa mindo ndo la ditshelo dia kɔlɔ diakasalaka anto waki la lomba la l’andja ɔnɛ. Nde akewola ampokami ande oma lo saki ya mindo, mposa k’okundji la oma lo saki yoye oma lo lokaki. (Mat. 5:27, 28; 6:19-21; Luka 12:15-21; 20:46, 47) Lo dihole dia nde mbokoya yoho ya lɔsɛnɔ laki l’anto wakangana oma le Nzambi, Yeso akakɛndakɛndaka lo mboka ya Jehowa. (Joa. 8:28, 29) Kânga mbakinde Ose Juda, Yeso kɔmbɔtɔ l’ata w’akambo wa pɔlitikɛ wakalɔshanyaka Ase Rɔmɔ l’Ase Juda.
“DIULELU DIAMI DIAHA DIA LA KETE NYE”
3 Kânga mbakidiɔ ɔsɔku, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda wakahindɛ Yeso ɔnɛ: nde aki lo fukutanya wodja. Vɔ wakawondamisha ndo wakɔtɔlɛ le Pɔnsɔ Pilato, ɔnɔmbɔdi w’Ose Rɔmɔ. Vɔ wakahɛnyahɛnyamaka mɛtɛ oma lo wetshelo wa Yeso wakahonolaka lokeso lawɔ. Koko, dia vɔ tɔmbɔsha ɔnɔmbɔdi, vɔ wakahindɛ Yeso vɔate: “Takatani untu one angayula wudja asu, asike antu nambula Kayisa; ata ati: Dime keli Kristu, khum’ekanga.” (Luka 23:2) Tete le, ɔnɔnyi ɔtɔi la ntondo ka dikambo sɔ, lam’akalange anto mbêtɛ nkumekanga, Yeso akatone. (Joa. 6:15) Nde akeyaka dia nde akahombe ndjâla Nkumekanga ka l’olongo ndo etena ka nde ndjâla Nkumekanga kakɔ katakoke, ndo nto, nde akahombe mbahenyama l’okudi oma le Jehowa Nzambi, koko aha oma lo dɛmɔkrasi dimɔtshi kana oma l’ɛsɔnwɛlɔ k’anto.
4 Lo kɛnɛ k’endana l’ofutelo w’elambo, nshi shato tsho la ntondo ka Yeso mundama, Afarise wakahembe mbotshutshuya dia mbotakanya lo lolemi. Koko, lam’akandakadimolaka lo dimbola diawɔ, Yeso akawatɛ ate: “Uhunyumenya denariyo [lofalanga l’okenga l’Ase Rɔmɔ]. Kanga efanelu la efundelo keli loko?” Lam’akawate vɔate: “Ka Kayisa,” nde akawakadimola ate: “Okone nyusha Kayisa diango dia Kayisa. Nyusha [Nzambi, NW] diango dia [Nzambi, NW].”—Luka 20:20-25.
5 Kɛnɛ kakasalema l’etena kakandama Yeso kakɛnyaka ɔnɛ: nde kongayolaka anto dia vɔ tɔmbɔkwɛ Ase Rɔmɔ, ndo nde konangaka di’ambeki ande sala ɔsɔku. Asɔlayi w’Ase Rɔmɔ la w’Ase Juda kâmɛ la tɔmbɔ ndo l’ekalemba, wakaye dia ndjonda Yeso. (Joa. 18:3, 12; Mako 14:43) Lam’akandɛnyi dikambo sɔ, ɔpɔstɔlɔ Petero akasɔmɔla yɔmbɔ yande, akayikɔtɛ pami kɛmɔtshi, ko akohembola toi di’omi. Koko Yeso akahangwɛ Petero, awotɛ ate: “Ukaluya yombo yaye lu dihusu; ne dia wane tshe wakimela yombo, wayuvo la yombo.” (Mat. 26:51, 52) La wedi a pindju, lam’akinde la ntondo ka Pilato, Yeso akalembetshiya ɔkɔkɔ wakandayekama lo dikambo diakɔ, ata ate: “Diulelu diami diaha dia la kete nye. Utunduyala diulelu diami dia la kete nye mbedio, tshiki antu ami wutondwela ta, diaha dimi nkimwama l’anya w’asi Juda. Keli kakiane, diulelu diami diaha dia la kete nye.”—Joa. 18:36.
6 L’ɔkɔngɔ wa nde sɛdingola tolembetelo, Pilato akate dia nde kɔmɛna “nduku munga” l’akambo wakawasɔngɔlɛka Yeso. Koko nde akayetawɔka awui w’anto ko akayohanɛ Yeso l’otamba.—Luka 23:13-15; Joa. 19:12-16.
AMBEKI NDJELAKA WANYA W’OWANDJI AWƆ
7 Ɔkɔndɔ wa Lokristo la ntondo wakɔndwama l’atei a Bible ndo l’abuku akina w’ambeyi w’ɛkɔndɔ, mɛnyaka dia ambeki wa Yeso wakashihodia dionga diakawahombe monga ladiɔ di’aha vɔ ndjâla wa “l’andja ɔnɛ, NW].” Vɔ wakayatshutshuyaka dia mbewɔ lomba la l’andja ɔnɛ. Lam’ele vɔ wakatonaka tɔkɛnyɔ ta ngala ndo ta mindo takakɛnyaka anto lo mbalasa ya tɔkɛnyɔ ya la Rɔmɔ, vɔ wakɔnywamaka oko atunyi w’anto. Koko, etale dia vɔ petsha anyawɔ, vɔ wakayashaka dia kimanyiya akina dia vɔ kondja ɛlɔlɔ w’oma lo tɛdikɔ tolodi la ngandji takɔshi Nzambi lo dikambo dia panda.
8 Oko Owandji awɔ, vɔ wakahɛnyahɛnyamaka efula, mbala efula l’anya w’ewandji a ngelo wakawatɛka akambo wa kashi lo lokombo lawɔ. (Joa. 15:18-20) Koko, oya l’ɔnyɔnyi 56 T.D., ɔpɔstɔlɔ Paulo akakeketsha dako diaki Yeso lam’akandafundɛ anyande Akristo wa la Rɔmɔ mukanda. Paulo akâkeketsha dia vɔ “nembele embuledi,” mbuta ate ewandji wa pɔlitikɛ, nɛ dia “Nduku diulelu diaha uma le [Nzambi, NW].” Ah’ɔnɛ Jehowa kadja emboledi wa l’andja ɔnɛ lo lowandji, koko vɔ wekɔ lo mbolɛ nɛ dia nde âkawasha diaaso. Paulo akalembetshiya ɔnɛ “waulelu tshe weli uma le [Nzambi, NW],” nɛ dia Nzambi akɛnyi la ntondo ndo akalake woho wayowoyalɔngamaka l’ɔnɔngɔ lo lowandji lawɔ. Lɔkɔ mbele, “embuledi” wekɔ “[dikongɛ dia Nzambi, NW]” dia l’andja ɔnɛ edja ndo lam’ayoyala Diolelo dia Nzambi diele l’anya wa Yeso Kristo, lowandji lâmɛ la kɛtɛ k’otondo. Ɔnkɔnɛ, Paulo akalakaka Akristo dia vɔ nɛmiya emboledi wa l’andja ɔnɛ ndo dia vɔ futaka elambo wakawalɔmbaka.—Romo 13:1-7; Tito 3:1, 2.
9 Koko, Paulo kombatɛ dia vɔ ndjâkitshakitsha le emboledi ɛsɔ l’akambo tshɛ ko minya yimba oma le Nzambi, oma lo Dui diande ndo oma lo nkum’etema yawɔ y’Akristo. Vɔ wakeyaka ɔnɛ Yeso akatɛmɔlaka paka Jehowa, akatone di’anto mbêtɛ nkumekanga ndo akatɛ Petero dia kaloya yɔmbɔ yande lo dihoso. Vɔ wakayele ɛnyɛlɔ k’Owandji awɔ l’otema ɔtɔi. Dibuku di’ɛkɔndɔ (On the Road to Civilization—A World History diaki Heckel la Sigman, lo lɛkɛ 237, 238) mbutaka ɔnkɔnɛ: “Akristo wakatonaka dia kotsha ɛkɛndɛ ɛmɔtshi wakahombaka sala Ase Rɔmɔ. Akristo . . . wakɛnaka ɔnɛ: kamba olimu w’asɔlayi kɛdikɛdi sekola mbetawɔ kawɔ. Vɔ konangaka tɛmɔla nkumekanga ka woke.”
10 Ambeki wa Yeso wakalame lomangemange lawɔ la ntondo k’ata w’akambo wa pɔlitikɛ ndo w’asɔlayi wakalɔ̂maka lo nshi yawɔ. L’ɔnɔnyi 66 T.D., Ase Juda wakadjasɛka lo lɛtshi la kɛtɛ l’Ase Rɔmɔ la la Judiya wakatɔmbɔkwɛ Kayisa. Alembe w’Ase Rɔmɔ wakadinge Jerusalɛma esadi eto. Kakɔna kakasale Akristo waki l’osomba na? Vɔ wakohɔ dako dia Yeso dia tshikala lomange ndo dia ndawɔ oma l’atei wa bɛkɛ pende diakalɔshanyaka. Lo tshanda yakayokalolaka alembe w’Ase Rɔmɔ, Akristo wakɔshi diaaso dia ndawɔ otsha lo wedi w’Ɔkɛdi wa Jɔrɔdana otsha lo lɛtshi la kɛtɛ l’akona la la Pela. (Luka 21:20-24) Oma lo lomangemange lawɔ, vɔ wakatshikɛ Akristo wakahombe ndjâyela l’ɔkɔngɔ ɛnyɛlɔ.
LOMANGEMANGE L’AKRISTO LO TENA DI’EKOMELO
11 Onde ɛkɔndɔ wa kɛnɛ kakasalema mɛnyaka ɔnɛ olui ɔmɔtshi wa lo “[tena di’ekomelo, NW],” tatɛ oma lo 1914 T.D., wakatetemala monga la lomangemange l’Akristo lo ndjela ɛnyɛlɔ k’Akristo wa ntondo oka? Eelo, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakasale dikambo sɔ. Lo kɛtɛ k’otondo, vɔ wakakɔlamela sambisha ɔnɛ: Diolelo dia Nzambi mbele ehomɔ kayela wɔladi, lɔngɔnɔ ndo ɔngɛnɔngɛnɔ wa pondjo le angɛnyi wa losembwe lo kɛtɛ k’otondo. (Mat. 24:14) Koko, vɔ namaka lomangemange lawɔ tshɛ la ntondo k’ata walɔshanya wedja.
12 Lo woho wotshikitanyi efula, ewandji wa tɛmwɛlɔ dia l’atei a Lokristokristo wamboyatambiya tshavu l’akambo wa pɔlitikɛ wa l’andja ɔnɛ. Lo wedja ɛmɔtshi, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ mbidjaka weolo awɔ lo wa propagande ya vɔtɛ ɔnɛ kele anto wadjê kapanda kana shishadjɛndɛ akatshi. Amɔtshi a l’atei awɔ wekɔ lo kamba elimu wa pɔlitikɛ. Akina tshutshuyaka ewandji wa pɔlitikɛ dia vɔ sala olimu lo woho walangawɔ. Lo wedi okina, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ welɛwɔ ɔnɛ: “amamedi w’ashidi” wekɔ ma ma l’anto wokime lowandji, koko ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’elɛwɔ ɔnɛ: “tosamb’ɛnɔngɔ” wekɔ lo sukɛ ata dia mbahola asekawɔ oma l’okudi. Koko, Ɛmɛnyi wa Jehowa hawoyatambiya l’akambo wa pɔlitikɛ, oyadi kânga l’akambo wa pɔlitikɛ wasalema lo ngelo yodjashiwɔ. Vɔ hawoshimbe anto akina dia vɔ mbɔtɔ lo tshunda dimɔtshi dia pɔlitikɛ, nyanga olimu ɔmɔtshi lɔkɔ kana mbidjɛ onto ɔmɔtshi akatshi lo vɔtɛ. Lam’ele Yeso akate ɔnɛ ambeki ande “[kema wa l’andja ɔnɛ, NW],” Ɛmɛnyi wa Jehowa hawodje ekolo awɔ l’atei w’elimu wa pɔlitikɛ ya woho akɔna tshɛ kânga yema.
13 Oko wakataditshi Yeso, lo “[tena di’ekomelo, NW]” nɛ, wedja wakalɔshana mbala la mbala, ndo elui efula wa l’atei a wedja wakalɔshana. (Mat. 24:3, 6, 7) Ko Ɛmɛnyi wa Jehowa, kakɔna kakawasale la ntondo k’akambo asɔ tshɛ na? Lomangemange lawɔ la ntondo k’ata wa ngasɔ lambeyama l’andja w’otondo. Lo ndjela dionga diaki la Yeso ndo diakayɛnyamaka l’ɔkɔngɔ diko le ambeki ande wa ntondo, Tshoto y’Etangelo, lo numɛlɔ katɔ ka Tshaka Fudu 1, 1939, kakataka ɔnkɔnɛ: “Wanɛ tshɛ wɛkami lo wedi wa Nkumadiɔndjɔ wayoyala lomange la ntondo ka wedja walɔshanya, ndo wayoyakimɔ le Owandji a woke [Jehowa] ndo le Nkumekanga kakandasɔnɛ [Yeso Kristo].” Akambo wasalema mɛnyaka di’ɔnɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa, lo wedja tshɛ ndo la ntondo ka weoho w’akambo tshɛ, vɔ tetemalaka la mamema dionga sɔ. Vɔ hawotshikɛ akambo wa diatɔnelo wa l’andja ɔnɛ dihole, pɔlitikɛ koyanga ata dia vɔ pembola amama wa l’asa onto l’ɔnango wawakakatanya lo diwotɔ dia l’andja w’otondo l’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa.—Is. 2:3, 4; ɛdika la 2 Koreto 10:3, 4.
14 Ɔsɛdingwelo w’akambo wakasalema mɛnyaka ɔnɛ: Ɛmɛnyi wa Jehowa wakatone aha paka dia ndɔta ahɔndɔ w’asɔlayi ndo dia mɛmba ekoma, koko l’edja k’olekanyi etenyi ka l’ahende k’eleko, vɔ wakatone dia kamba olimu l’atei w’alembe, kânga mbele olimu akɔ aha wa ndjaka anto, kana sala elimu ɛmɔtshi lo dihole di’asɔlayi. Lande na? Nɛ dia vɔ wakeke adjango wa Nzambi ndo wakɔshi tɛdikɔ t’eshika l’otema awɔ tshɛ. Ndoko onto lawatɛ kɛnɛ kahombawɔ sala. Lo wedi okina, vɔ hawoshimbe anto akina dia vɔ sala kɛnɛ kalangawɔ. Koko, lam’akawelamɛ dia tolembetshiya lo wedi akɔna wɛkamiwɔ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakalembetshiya vɔate: oko wewɔ anto wakayakimɔ le Nzambi, vɔ wekɔ l’ɔkɛndɛ wa kimɔ alemba awɔ l’olimu ande ndo, hawokoke kimɔ alemba awɔ dia kambɛ ewandji wa la kɛtɛ nyɛ walɔshanya la sangwelo dia Nzambi oma l’etsha awɔ.—Romo 6:12-14; 12:1, 2; Mika 4:3.
15 Etombelo w’oma lo dionga diawɔ wakonge oko wakadite Yeso ate: “ne dia nyu [kema wa l’andja ɔnɛ, NW] . . . diako mbanyuhetsha [andja ɔnɛ, NW].” (Joa. 15:19) Ɛmɛnyi wa Jehowa efula wakadjama lo kanu l’ɔtɛ w’ɔnɛ vɔ konanga sekola lomangemange lawɔ l’Akristo. Amɔtshi wakasɔkishama ɔtɛkɔya, mbala mɔtshi polo ndo lo nyɔi. Akina wakatetemalaka mɛnya lomangemange lawɔ l’edja k’ɛnɔnyi wakawadihama lo kanu. Dibuku Valeurs et violence à Auschwitz (lo Angɛlɛ) diaki Anna Pawelczynska, (lo lɛkɛ 89) kɔndɔlaka ɔnkɔnɛ: “Onto tshɛ akeyaka ɔnɛ ndoko Ɔmɛnyi wa Jehowa [lo pango ka lokanu] layokitanyiya ɔlɛmbɛ walɔshana la kɛnɛ ketawɔnde l’ɔtɛmwɛlɔ ande koyanga salɛ onto okina dikambo dia kɔlɔ, oyadi kânga onto akɔ ekɔ kanga kɔlɔ kana ɔsɔlayi wa lo S.S. Lo wedi okina, nde ayokoka sala olimu tshɛ, kânga olimu woleki mindo, l’akoka ande tshɛ, naka olimu akɔ mboshaka diaaso dia nde tshikala lomange l’akambo wa l’andja ɔnɛ.”
16 Ɛmɛnyi wa Jehowa mbeyaka ɔnɛ wedja tshɛ wekɔ lo tatshu dia “ndosha lushi la wuki la [Nzambi, NW], Kanga-Wulu-Tshe, ta” l’Armagɛdɔ. Oko wewɔ anto wele kâmɛ, ekambi wa Jehowa wakɛkama lo wedi wa Diolelo dia Mɛsiya wakinde. Diɔ diakɔ diayatshutshuyawɔ di’aha monga la dionga diakoka mbaetɛ atunyi wa Diolelo diakɔ. (Eny. 16:14, 16; 19:11-21) Vɔ shihodiaka ɛtɛkɛta wa Yeso wakandate ɔnɛ ambeki ande wa mɛtɛ “[kema wa l’andja ɔnɛ, NW].” Vɔ mbeyaka ɔnɛ, kem’edja, andja ɔnɛ w’edjedja wayeta, ndo paka wanɛ wasala lolango la Nzambi l’otema ɔtɔi mbayotshikala pondjo.—1 Joa. 2:15-17.
[Wembola]
1. (a) L’otsho la ntondo ka nde ndjakema, kakɔna kakalɔmbɛ Yeso lo dikambo di’ambeki ande na? (b) Lande na kele ekɔ ohomba di’aha monga “la l’andja ɔnɛ” na?
2. Lo woho akɔna waki komonga Yeso “la l’andja ɔnɛ” na?
3. (a) Woho akɔna wakahindɛ ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda Yeso onongo la ntondo ka Pilato, ndo l’ɔkɔkɔ akɔna? (b) Kakɔna kɛnya ɔnɛ Yeso konyangaka dia monga nkumekanga lo yoho y’onto na?
4. Dionga diakɔna diaki la Yeso lo dikambo di’endana ‘l’ofutelo w’elambo le Kayisa’ na?
5. (a) Wetshelo akɔna wakasha Yeso ambeki ande l’etena kakandandama na? (b) Woho akɔna wakalembetshiya Yeso Pilato ɔkɔkɔ wakandayekama lo dikambo sɔ na?
6. Lende akayokomɛka elombwelo kakɔ kɛsɔ na?
7. Woho akɔna wakɛnya Akristo wa ntondo dia vɔ wakatonaka lomba la l’andja ɔnɛ koko wakokaka anyawɔ ngandji na?
8. (a) Dikambo diakɔna diakakomɛ ambeki wa ntondo l’ɔtɛ w’ɔnɛ vɔ kondjala “wa l’andja ɔnɛ” na? (b) Ko woho akɔna wakawɔsaka emboledi wa pɔlitikɛ la akambo w’endana l’ofutelo w’elambo, ndo lande na?
9. (a) Dikambo diakɔna diahatahombe mbohɛ lam’ayakitshakitshaso la tshina di’“embuledi” na? (b) Woho akɔna wɛnya Ɔkɔndɔ ɔnɛ Akristo wakayelaka ɛnyɛlɔ ka Yeso la kɔlamelo tshɛ na?
10. (a) Kakɔna kakatshutshuya Akristo waki la Jerusalɛma dia vɔ mbɔsa tɛdikɔ takawɔshi l’ɔnɔnyi 66 T.D. na? (b) Lo yoho yakɔna yakoka dionga diawɔ mbɔsama oko ɛnyɛlɔ na?
11. (a) Olimu akɔna wakɔlamela Ɛmɛnyi wa Jehowa la sala ndo lande na? (b) La ntondo k’akambo akɔna watowotshikalaka lomange na?
12. (a) Woho akɔna wotshikitanyi lomangemange laki Ɛmɛnyi wa Jehowa la ditshelo di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ na? (b) Woho akɔna wɛnama lomangemange l’Ɛmɛnyi wa Jehowa la ntondo k’akambo wa pɔlitikɛ na?
13. Kakɔna kakasale Ɛmɛnyi wa Jehowa la ntondo k’ata na?
14. (a) Oma lo lomangemange lawɔ, dikambo diakɔna nto diakatone Ɛmɛnyi wa Jehowa sala na? (b) Woho akɔna walembetshiyawɔ kɛnɛ kawatshutshuya dia vɔ ndjâla la dionga sɔ na?
15. (a) Oma lo woho wambowokakitwana l’andja ɔnɛ, kakɔna kakakomɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa na? (b) Kânga lam’akawadjama lo kanu, woho akɔna wakawalɔmbwama oma lo adjango w’Akristo na?
16. (a) Wedja tshɛ wekɔ lo tatshu otsha lo dikambo diakɔna, ndo Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ lo ndjâlama oma lo dikambo diakɔna na? (b) Lâsɔ, lande na kele ekɔ ohomba efula kakitwana l’andja ɔnɛ na?
OVUSWELO A LƆKƐTSHANYA
● Woho akɔna wakɛnya Yeso kɛnɛ kalembetshiya “kema wa l’andja ɔnɛ” na?
● Kakɔna kɛnya dionga di’Akristo wa ntondo lo dikambo dia (1) lomba la l’andja ɔnɛ? (2) di’emboledi wa l’andja ɔnɛ ndo lo dikambo di’ofutelo w’elambo? (3) la di’olimu w’ɔsɔlayi na?
● Ɛmɛnyi wa Jehowa wa lo nshi nyɛ, lo yoho yakɔna yakawɛnya lomangemange lawɔ l’Akristo lo sɛkɛ na?