Tshapita ya Dikumi

Akoka Sɛmanɛ L’owandji W’ewandji?

1, 2. Bonde kele ɛnɛlɔ kakɛnyi Danyɛlɛ l’ɔnɔnyi wa sato wa lowandji laki Bɛlɛshaza ohomba le so?

ƐNƆNYI 57 wambeta tatɛ lam’akalanyema tɛmpɛlɔ ka Jehowa la Jerusalɛma. Bɛlɛshaza nde la Nabɔnidɛ wa she, wekɔ lo nɔmbɔla kâmɛ Diolelo dia Babilɔna, diolelo dia sato diakahemɛ andja w’otondo lo ndjela prɔfɛsiya ya Bible.a Danyɛlɛ, omvutshi waki Nzambi, aki lo fumbe lo wodja wa Babilɔna. “L’eleku ka satu ka diulelu dia khum’ekanga Beleshaza,” Jehowa ambotomɛ Danyɛlɛ ɛnɛlɔ kɛnya awui amɔtshi wendana la eolwelo k’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ.​—⁠Danyele 8:⁠1.

² Ɛnɛlɔ ka prɔfɛsiya kakɛnyi Danyɛlɛ, kakananda otema ande efula ndo kekɔ ohomba efula le so sho wanɛ wasɛna lo “etena k’ekumelu.” Ondjelo Ngabiriyɛlɛ ambotɛ Danyɛlɛ ate: “Enda, dimi lutsha nkulimbitshiya akambu wayuyala l’ekumelu k’etena ka kele, ne dia enelo kako keko lu dikambu dia etena kakawashikike.” (Danyele 8:​16, 17, 19, 27) Lâsɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole la yambalo tshɛ kɛnɛ kakɛnyi Danyɛlɛ ndo kitshimudi yele la ɛnɛlɔ kakɔ le so ɛlɔ kɛnɛ.

ƆKƆKƆ W’OMI WELE LA NSEKE HIENDE

3, 4. Nyama kakɔna kakɛnyi Danyɛlɛ emadi l’omamu w’ashi, ndo nyama kakɔ alembetshiyatɔ?

³ Danyɛlɛ ate: “Lam’akimi lu mena enelo kako, akafani uku dimi laki la Susa, usumba a wuki wa lu leke la Elama; ndu lu enelo kami, dimi lakatanema l’umamu w’okedi w’Ulai.” (Danyele 8:⁠2) Hateye shikaa kana Danyɛlɛ aki mɛtɛ la Susa, kapitalɛ k’Elama, kaki lo kilɔmɛtɛlɛ oko 350 lo lɛkɛ la ɛstɛ ka Babilɔna, ko kana lo ɛnɛlɔ oto mbakinde lɛkɔ.

⁴ Danyɛlɛ ambotetemala mbuta ate: “Ku dimi lakedia ashu, lakendi, menyi ku okoko w’umi waki la seki hyendi.” (Danyele 8:3a) Ɔkɔkɔ w’omi ɔsɔ kotshikala oko ehekesa ka dikambo le Danyɛlɛ. L’ɔkɔngɔ diko, ondjelo Ngabiriyɛlɛ amboyota ate: “Okoko w’umi wakayenyi, waki la seki hyendi. Seki yako yeli khumi ya dikanga y’asi Mediya ndu y’asi Peresiya.” (Danyele 8:20) Ase Mediya wakayaka oma lo lɛtshi la nkɛtɛ la l’okidi wa dikona dia lo lɛkɛ la ɛstɛ k’Asuriya ndo ase Pɛrɛsiya, ntondotondo komongaka la ngelo shikaa, wakatekekɔka lo lɛtshi la nkɛtɛ la lo lɛkɛ la nɔrdɛ ka diɛngɔ dia Pɛrɛsiya (golfe Persique). Koko, lam’akatahamaka Diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya, anto awɔ wakayoleka ndjasha lo nyanga ɛngɔnyi ndo ɛngɛnɔngɛnɔ wa lɔsɛnɔ.

5. Loseke ‘lakayotombaka l’ɔkɔngɔ,’ lakayonga otale efula lo ngande?

⁵ Danyɛlɛ ate: “Seki yako hyendi yaki etali, keli lomotshi lakaleki lukina utali. Lone lakaleki utali, mbakayutumba l’okongo.” (Danyele 8:3b) Loseke loleki otale lakayotomba l’ɔkɔngɔ kɛdikɛdi ase Pɛrɛsiya, ndo loseke lokina nembetshiyaka ase Mediya. L’etatelo, ase Mediya mbakolɛka. Koko l’ɔnɔnyi wa 550 N.T.D., Kurɔ, owandji wa Pɛrɛsiya, akayodja Astyage, nkumekanga ka Mediya otshumba w’aha kânga la yema y’okakatanu tshitshɛ. Kurɔ akayɔsɔhanya mbekelo ndo ɛlɛmbɛ wa wedja ɛsɔ ehende, akayosanganya waolelo awɔ, ko akananula lɛtshi lawɔ la nkɛtɛ lo tahɔtɔlaka wedja ekina bɛtshi dia nkɛtɛ la wolo wa ta. Tatɛ oma l’etena kɛsɔ, wedja ɛsɔ ehende wakayokenga diolelo ɔtɔi.

ƆKƆKƆ W’OMI AMBOYADIYA

6, 7. Lo yoho yakɔna yele “nduku nyama kakeyi nshikikala la ntundu” k’ɔkɔkɔ w’omi?

⁶ Danyɛlɛ ambotetemala kɔndɔla woho wakandɛnyi ɔkɔkɔ w’omi, ata ate: ‘Dimi lakɛnyi ɔkɔkɔ akɔ w’omi akɔmɔla nseke yatɔ otsha lo owɛstɛ, otsha lo nɔrdɛ ndo otsha lo sidɛ. Ndoko nyama ka pango ɔtɔi kakemalaka la ntondo kawɔ, ndo ndoko lakakoke mbɔhɔtɔla kɛnɛ kakandande. Vɔ wakatshaka oko walangawɔ, ndo wakayafunaka.’​—⁠Danyele 8:⁠4.

⁷ Lo ɛnɛlɔ ketshi kakawɛnya Danyɛlɛ, Babilɔna aki didjidji dia nyama ka pango kakayatombaka oma lo ndjale ka woke ndo kaki oko kimbwe kele l’ahafu wa mpongo. (Danyele 7:​4, 17) Nyama kɛsɔ ka didjidji kokoka memala la ntondo ka “okoko w’umi” wa l’ɛnɛlɔ kɛnɛ k’oyoyo. Babilɔna akayɔkɔ l’anya wa Kurɔ ka Woke l’ɔnɔnyi wa 539 N.T.D. L’edja k’ɛnɔnyi suke la 50 wakayeta l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, ‘ndoko nyama kekina ka pango,’ mbut’ate ndoko mandji kina ya pɔlitikɛ, yakayokoka sɛmanɛ la Diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya, lowandji la nɛi lakahemɛ andja w’otondo lo ndjela prɔfɛsiya ya Bible.

8, 9. (a) “Okoko w’umi,” ngande ‘wakawakɔmɔlaka nseke kana kungusɔ otsha lo owɛstɛ, otsha lo nɔrdɛ ndo otsha lo sidɛ’? (b) Dibuku dia Esta atadiɔ lo dikambo diaki ɔnɛ lakayonga okitɔ wa Dariyo I, nkumekanga k’ase Pɛrɛsiya?

⁸ Ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya, wanɛ waki la lowandji lakayahemɛ andja w’otondo, wakaye oma lo lɛkɛ ‘la ɛstɛ,’ wakasalaka kɛnɛ kalangawɔ, ‘wakakungusɔka otsha l’owɛstɛ, otsha lo nɔrdɛ ndo otsha lo sidɛ.’ (Isaya 46:11) Nkumekanga Cambyse II, lakayonga okitɔ wa Kurɔ ka Woke, akayɔlɛndjaka Edjibito. Okitɔ ande ko Dariyo I, nkumekanga k’ase Pɛrɛsiya. Dariyo I akatatshɔka otsha lo lɛkɛ la owɛstɛ ko akatenyanya vioka y’ashi ya Bosphore l’ɔnɔnyi wa 513 N.T.D., ndo akɔtɔ la wolo l’etenyi ka nkɛtɛ ka l’Erɔpɛ ka Thrace, kele kapitalɛ katɔ aki osomba wa Byzance (nshi nyɛ Istanbul). L’ɔnɔnyi wa 508 N.T.D., nde akalɛndja Thrace, ndo akɔshi Makɛdɔniya la wolo wa ta l’ɔnɔnyi wa 496 N.T.D. Ɔnkɔnɛ, lo nshi ya Dariyo, “okoko w’umi,” mbut’ate lowandji l’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya, lakɔshi bɛtshi dia nkɛtɛ la wolo lo ndjɛkɛ shato nyɛ ya weke: lo lɛkɛ la nɔrdɛ wakɔshi Babilɔna la Asuriya, lo lɛkɛ la owɛstɛ wakɔshi Asie Mineure, ndo lo lɛkɛ la sidɛ wakɔshi Edjibito.

⁹ Bible shikikɛka woke woke wa Diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya; tɔ mbutaka dikambo dia Xerxès I, okitɔ wa Dariyo, ɔnɛ “Ahasuero ako kakulela beke dia wedja lukama akumi ahendi la esambeli, uma lu kete ya Indiya pulu ndu lu kete ya Etiyopiya.” (Esta 1:⁠1) Koko, diolelo sɔ dia woke diaki suke la tshikɛ diolelo dikina dihole, ndo lo dikambo sɔ, ɛnɛlɔ ka Danyɛlɛ tosholɛka awui wa mamba wahomba keketsha mbetawɔ kaso l’ɔtɛkɛta wa prɔfɛsiya waki Nzambi.

WOMBE WA MBUDI AMBODIAKA ƆKƆKƆ W’OMI

10. Lo ɛnɛlɔ kakɛnyi Danyɛlɛ, nyama kakɔna kakayodiaka “okoko w’umi”?

¹⁰ Ohokanyiya diambo diaki Danyɛlɛ l’awui wondɛna kakianɛ. Bible kɔndɔlaka ɔnɛ: “Lam’akamashishimaka, menyi ku mbudi kene kayayi uma lu edjelu, kakakindula ladiku dia kete tshe aha ndjikamela. Mbudi kako kaki la luseki la wuki l’asa ashu. To kakakumi pulu le okoko w’umi waki la seke hyendi, waka[mɛ]nyi wemadi l’umamu w’okedi. To kakawumamela la ududu ato tshe. Dimi lakakienyi kasukana la okoko w’umi, kawuka kele. To kakakomola okoko w’umi, kakawokola seki hyendi. Okoko w’umi kundjala la wulu wa ndo la to. To kakawumbi la kete, kakohotshahotsha. Ku nduku lakiko dia mbushimbela.” (Danyele 8:​5-7) Awui asɔ tshɛ alembetshiyawɔ na?

11. (a) Lo ndjela kɛnɛ kakalembetshiya ondjelo Ngabiriyɛlɛ, ‘wombe wa mbudi wa wɔsa tɔ’ ndo ‘loseke latɔ la woke’ kɛdikɛdi na? (b) Loseke lakaleke woke aki didjidji dia na?

¹¹ Kitshimudi y’ɛnɛlɔ kɛsɔ bu ehekesa ka dikambo oyadi le Danyɛlɛ kana le so. Ondjelo Ngabiriyɛlɛ ambewoya Danyɛlɛ ate: “Mbudi k’umi eli khum’ekanga ka Ngirika. Luseki la wuki leli l’asa ashu ato, leli khum’ekanga ka ntundu.” (Danyele 8:21) L’ɔnɔnyi wa 336 N.T.D., Darius III (Codoman), nkumekanga ka komelo ka Diolelo di’ase Pɛrɛsiya, akahema l’okudi. L’ɔnɔnyi akɔ wâmɛ mbakayala Alexandre nkumekanga ka Makɛdɔniya. Ɛkɔndɔ w’awui wakete mɛnyaka ɔnɛ Alexandre wa Woke mbakayala “khum’ekanga ka Ngirika” ka ntondo kakawatatshi. L’ɔnɔnyi wa 334 N.T.D., Alexandre akakimɛ mboka oma l’‘edjelo,’ mbut’ate oma lo lɛkɛ la owɛstɛ, ko akatetaka esadi eto. Wate kana oko onto latakindola “ladiku dia kete tshe aha ndjikamela,” nde akɔshi bɛtshi dia nkɛtɛ la wolo wa ta ndo akadiake “okoko w’umi.” Wodja wa Ngirika wakayokomiya lowandji l’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya lakaviya oko ɛnɔnyi nkama hiende ko vɔ ndjoyala mbala kakɔ ɔtɔi lowandji la tanu lakahemɛ andja w’otondo lo ndjela Bible. Prɔfɛsiya kaki Nzambi kakakotshama lo yoho ya diambo mɛtɛ!

12. ‘Loseke la woke’ la mbudi ka didjidji ‘lakɔkɔ’ lo yoho yakɔna ndo waa na waki nseke nyɛi yakayotomba lo dihole dialɔ?

¹² Koko, Alexandre takandahombe mbiviya lo lowandji. Ɛnɛlɔ mɛnyaka nto ɔnɛ: “Mbudi k’umi kako kakayaete wuki efula. Lam’akatayala la wulu, luseki la wuki lakoko. Ku lu dihuli diako, seki nyei yakatumbi utsha lu beke nei dia pepe ya l’ulungu.” (Danyele 8:⁠8) Ngabiriyɛlɛ ambolembetshiya prɔfɛsiya kakɔ, ata ate: “Seki nyei yakatumbi dia nkita luseki luku lakako, eli waulelu anei wayutumba lu wudja ako, keli vo hawuyala la wulu uku wandi.” (Danyele 8:22) Oko wadita prɔfɛsiya kɛsɔ, lam’akakome Alexandre lo kondoko y’olimu ande wakandatadjaka etshumba, nde ‘akɔkɔ,’ mbut’ate akavu, eke l’ɛnɔnyi 32 eto. Ndo, diolelo diande dia shaka diakayokahanyema le tojeneralɛ tande tɔnɛi t’asɔlayi.

LOSEKE LA TSHITSHƐ L’EHEKESA

13. Kakɔna kakatombe oma lo loseke lɔmɔtshi la lo seke nyɛi shɔ, ndo awui akɔna wakandatshaka?

¹³ Etenyi kayela k’ɛnɛlɔ kɛnɛ mendanaka l’awui wahomba ntshama polo ndo l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 2200: ekotshamelo katɔ komaka polo ndo lo nshi yaso nyɛ. Danyɛlɛ akafunde ate: “Uma l’atei a luseki lomotshi [la lo nseke nyɛi] kakatumbi shekiseki. Yo yakatahamaka otekoya utsha la diku dia kushi, utsha lu ehutwelu, ndu utsha lu kete ya lutumbu. Yo yakayala wuki otekoya, yakalo la ului wa l’ulungu. Yo yakakosha amotshi w’uma l’ului wa l’ulungu ndu wa toto uya la kete, yakâhotshahotsha. Yo yakatamanya ndjaete wuki, yakalo la uwandji w’ului wa l’ulungu. Yo yakohotola ulambu wa lutshumba wa lushi la lushi, ndu yakalanya [“dihole diande di’ekila diakashikikɛma,” NW]. Ului wa l’ulungu wakakimwama kame la ulambu wa lutshumba wa la lushi la lushi ne dia kolo. Shekiseki yako yakakasha mete la kete, ku yo yakangonya elimu ayo tshe.”​—⁠Danyele 8:​9-12.

14. Ondjelo Ngabiriyɛlɛ akandate lo dikambo di’elimu wa loseke la tshitshɛ la didjidji, ndo kakɔna kayokomɛ loseke lɔsɔ?

¹⁴ Naka sho nangaka shihodia ɛtɛkɛta engo wofundami la diko, kete sho la dia mpokɛ lotui lo kɛnɛ kata ondjelo waki Nzambi. L’ɔkɔngɔ wa nde tɛkɛta dia oyelo wa waolelo anɛi wakatombe oma lo diolelo diaki Alexandre, ondjelo Ngabiriyɛlɛ ambota ate: “L’ekumelu ka diulelu diawo, lam’ayufulanela antu wa kolo, khum’ekanga ka ngala keya akambu wushami, ayutumba. Wulu andi wayufulanela, keli aha uma lu khudu kandi hita. Ndi ayutsha waenelo wa mamba, ayuluwanya elimu andi, ayulanya antu wa wulu, ndu wudja w’ekilami. Uma lu yimba yandi, mbayunduhamia lukesu lu elumbwelu kandi. Ndi ayuyatumbula l’utema, ayudiaka antu efula wakadjase la lutui tshitshi. Ndi ayunela dia ndo la uwandji w’ewandji, keli ndi ayulanyema, aha la lunya l’untu.”​—⁠Danyele 8:​23-25.

15. Ondjelo akandatɛ Danyɛlɛ lo dikambo di’ɛnɛlɔ kɛsɔ?

¹⁵ Ondjelo ambotɛ Danyɛlɛ ate: “Ulamaki enelo kako, tukitaki. To keko lu akambu wahatayi weki nshi efula la ntundu.” (Danyele 8:26) Paka “nshi efula” yambeta mbakahombe etenyi kɛsɔ k’ɛnɛlɔ ndjokotshama; ɔnkɔnɛ Danyɛlɛ akahombe ‘nama ɛnɛlɔ kakɔ oko sheke.’ Mbokɛmaka lâsɔ di’oko Danyɛlɛ kombeyaka kitshimudi yatɔ. Koko nshi nyɛ, “nshi efula” yakɔ yambeta mɛtɛ. Diɔ diakɔ diambolaso ɔnɛ: ‘Awui weta l’andja ɔnɛ ɛnyawɔ lo kɛnɛ kendana l’ekotshamelo ka ɛnɛlɔ kɛsɔ ka prɔfɛsiya na?’

LOSEKE LA TSHITSHƐ LAMBOYALA LA NKUDU K’EFULA

16. (a) Loseke la tshitshɛ lakatombe oma lo loseke lakɔna la didjidji? (b) Ngande wakayoyalaka wodja wa Rɔma lowandji la samalo lakahemɛ andja w’otondo, ko lande na kele aha vɔ mbaki loseke la tshitshɛ?

¹⁶ Lo ndjela ɛkɔndɔ w’awui wakete, loseke la tshitshɛ aki lokonɔ lakatombe oma lo loseke lɔmɔtshi la lo nseke nyɛi ya didjidji: lɔ lakaye oma lo loseke lakaleke ntshɔ etale otsha lo lɛkɛ la owɛstɛ. Ɔsɔ aki etenyi ka diolelo kaki Jeneralɛ Cassandre, ɔnɛ lakolɛka Makɛdɔniya la Ngirika. L’ɔkɔngɔ diko, Jeneralɛ Lysimaque, nkumekanga ka Thrace la Asie Mineure, akayɔsa ndo diolelo sɔ ko ndjodisɔhanya la diande. Lo ntambe ka hende N.T.D., ase Rɔma wakayɔsa etenyi ka lo lɛkɛ l’owɛstɛ la diolelo di’ase Ngirika la wolo wa ta. L’ɔnɔnyi wa 30 N.T.D., ase Rɔma wakayɔsa waolelo tshɛ w’ase Ngirika; ɔsɔku mbakayokomaka Rɔma lowandji la samalo lakahemɛ andja lo ndjela prɔfɛsiya ya Bible. Koko aha diolelo di’ase Rɔma mbaki loseke la tshitshɛ la lo ɛnɛlɔ ka Danyɛlɛ, nɛ dia diolelo sɔ kotetemala polo ndo lo ‘etena kakashikikɛma k’ekomelo.’​—⁠Danyele 8:⁠19.

17. (a) Losambi lakɔna laki l’asa wodja wa Grande-Bretagne la Diolelo di’ase Rɔma? (b) Losambi lakɔna laki l’asa Diolelo di’ase Grande-Bretagne la etenyi kɛmɔtshi ka diolelo diaki Alexandre diakolɛka Makɛdɔniya ndo Ngirika?

¹⁷ Ko lâsɔ, lo ndjela awui wakete l’andja ɔnɛ, akɔna ele “nkum’ekanga [kɛsɔ] ka ngala” na? Wodja wa Grande-Bretagne mɛtɛ mbaki lokonɔ kana osangɔ wa Diolelo di’ase Rɔma, lo lɛkɛ la nɔrdɛ-ɛstɛ. Polo ndo l’etatelo ka ntambe ka tanu T.D., prɔvɛnsɛ y’ase Rɔma yakikɔ lo dihole diowelɛ nshi nyɛ ɔnɛ Grande-Bretagne. L’edjedja ka wonya, Diolelo di’ase Rɔma diakayɔkɔka, koko shɛngiya yaki la mbekelo y’ase Ngirika la y’ase Rɔma yakatetemala monga la Grande-Bretagne ndo lo bɛtshi dikina dia nkɛtɛ dia l’Erɔpɛ diakalɔmbwama oma le ase Rɔma. Ofundji ɔmɔtshi w’ekanda ndo wa powezi welɛwɔ Octavio Paz, ose Mexique, lakalongola prix Nobel, akafunde ate: “Lam’akayɔkɔ Diolelo di’ase Rɔma, Ɛkɛlɛsiya akayoyala okitɔ adiɔ.” Nde akate nto ate: “Waa mɔpɛrɛ ya l’Ɛkɛlɛsiya, ndo ambewi wa filozofi w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo deko diakete, wakayɔsɔsɔmiya filozofi k’ase Ngirika lo wetshelo w’Akristo.” Bertrand Russell, ombewi wa filozofi ndo w’akumi wa lo ntambe ka 20, akate ate: “Mbekelo ndo yoho ya lɔsɛnɔ y’ase lɛkɛ l’owɛstɛ, yakaye oma le ase Ngirika, yekɔ l’etshina oma l’awui wa filozofi ndo wa diewo wakawayatshikanɛka wakatatɛ lo ngelo ka Milet [osomba w’ase Ngirika wa l’Asie Mineure] ambeta ɛnɔnyi nunu pende la nkama tshanu.” Lâsɔ, sho kokaka mbuta ɔnɛ mbekelo ndo yoho ya lɔsɛnɔ ya lo Diolelo di’ase Grande-Bretagne yakaye oma lo diolelo dia Makɛdɔniya la Ngirika.

18. Ele loseke la tshitshɛ lakayokomaka “khum’ekanga ka ngala” lo “etena k’ekumelu”? Lembetshiya.

¹⁸ L’ɔnɔnyi wa 1763, Diolelo di’ase Grande-Bretagne diakadje andɔshi adiɔ wa weke otshumba, andɔshi akɔ ko wodja wa France la w’Espagne. Tatɛ oma lâsɔ, wodja ɔsɔ wakayɛnyaka dia vɔ mbele owandji wa ndjale ya weke ndo lowandji l’esambele laheme andja w’otondo lo ndjela prɔfɛsiya ya Bible. Kânga l’ɔkɔngɔ wa wedja 13 w’Amɛrikɛ wakalɔmbɔmaka oma le Grande-Bretagne kondja dipanda l’ɔnɔnyi wa 1776, dia vɔ tonga États-Unis d’Amérique, Diolelo di’ase Grande-Bretagne diakahame polo ndo lo ndjɔsa kanɛi ɔtɔi ka nkɛtɛ ndo kanɛi ɔtɔi k’anto wa l’andja w’otondo. Lowandji l’esambele laheme andja w’otondo lakayolekaka monga la wolo lam’akayokimanɛ États-Unis kâmɛ la Grande-Bretagne dia ndjotonga osanga wa wedja ehende waheme andja w’otondo mbut’ate, ohende welɛwɔ Anglo-Américaine. L’awui w’ekundji ndo w’asɔlayi kana w’ata, wedja ɛsɔ wakayoyala mɛtɛ “khum’ekanga ka ngala.” Ɔnkɔnɛ, loseke la tshitshɛ lakayokadimɔ lowandji la pɔlitikɛ la ngala lo ‘etena k’ekomelo’ ekɔ États-Unis la Angleterre, wedja ehende waheme andja w’otondo.

19. “Kete ya lutumbu” yatawɔ lo ɛnɛlɔ kɛdikɛdi na?

¹⁹ Danyɛlɛ akɛnyi dia loseke lakɔ la tshitshɛ ‘lakatahamaka ɔtɛkɔya’ otsha lo “kete ya lutumbu.” (Danyele 8:⁠9) Nkɛtɛ ya Daka, yakasha Jehowa wodja wakandasɔnɔla, aki dimɛna hangɔnɛ ko wakayielɛka ɔnɛ ‘nkɛtɛ yoleki nkɛtɛ tshɛ lotombo,’ mbut’ate ndeka nkɛtɛ k’otondo. (Ezekiyele 20:​6, 15) Eelo mɛtɛ, wodja wa Grande-Bretagne wakahemɛ Jerusalɛma la wolo lo Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ahende 9, 1917, ko l’ɔnɔnyi wa 1920, Société des Nations akasha Grande-Bretagne ɔkɛndɛ wa nɔmbɔla Palɛstina polo l’ɔnɔnyi wa 1948, Ngɔndɔ ka Tanu 14. Koko ɛnɛlɔ kɛsɔ kekɔ ka prɔfɛsiya, tɔ kekɔ la tolembetelo efula. Ndo “kete ya lutumbu” yatawɔ lo ɛnɛlɔ kɛnɛ halembetshiya Jerusalɛma koko eongelo ka laa nkɛtɛ k’anto wɛnama ekila lo washo waki Nzambi lo nshi yalɔmbɔla lowandji l’esambele laheme andja w’otondo. Nyɛsɔ tênde nganɛ wahemba États-Unis la Angleterre manɛ ekilami.

‘DIHOLE DI’ƐTƐMWƐLƆ KANDE’ DIAMBOLANYEMA

20. Waa na wele “ului wa l’ulungu” ndo “toto” tahemba loseke la tshitshɛ nkɔsha?

²⁰ Shekeseke “yakayala wuki otekoya, yakalo la ului wa l’ulungu. Yo yakakosha amotshi w’uma l’ului wa l’ulungu ndu wa toto uya la kete.” Lo ndjela woho wakalembetshiya ondjelo, “ului wa l’ulungu” la “toto” tahemba loseke la tshitshɛ nkɔsha ele “wudja w’ekilami.” (Danyele 8:​10, 24) “Ekilami” ɛsɔ ele Akristo w’akitami w’esɔ. Lam’ele vɔ wambôkana la Nzambi l’ekimanyielo ka sheke y’oyoyo yakamɛ kamba olimu oma lo dikila dia Yeso Kristo diakatshulwama, vɔ wambokidiama, wambɛdiama ndo wambokitshama lânde dia kambɛka paka Nzambi ndamɛ oto. (Heberu 10:10; 13:20) Lam’ele Jehowa akâsɔnɛ dia vɔ monga ekitɔ kâmɛ l’Ɔnande lo sango dia l’olongo, nde mbowaɔsaka oko ekila lo washo ande. (Efeso 1:​3, 11, 18-20) Ɔnkɔnɛ, lo ɛnɛlɔ ka Danyɛlɛ, “ului wa l’ulungu” nembetshiyaka atshikadi w’“ekilami” 144000, wanɛ weke laa nkɛtɛ ndo wayotolɛ l’olongo vɔ l’Ɔn’ɔkɔkɔ.​—⁠Enyelo 14:​1-5.

21. Waa na wele lo ‘dihole di’ekila‘ diahemba lowandji l’esambele laheme andja w’otondo pandjola?

²¹ Ɛlɔ kɛnɛ, atshikadi w’anto 144000 mbele akɛndji wa “Jerusalema ya l’ulungu,” mbut’ate Diolelo diaki Nzambi diele oko osomba​—⁠ndo wa tɛmpɛlɔ kayɔ. (Heberu 12:​22, 28; 13:14) Lo yoho shɔ mbewɔ lo ‘dihole di’ekila’ diona lowandji l’esambele laheme andja w’otondo mpɔtshahɔtsha ndo pandjola. (Danyele 8:13) Danyɛlɛ ekɔ lo mbelɛ dihole sɔ di’ekila ɔnɛ “dihuli di’etemwelo” ka Jehowa ndo nde ambota ate: “Yo [yakahɔtɔla Jehowa] ulambu wa lutshumba wa lushi la lushi, ndu yakalanya dihuli di’etemwelo kandi. Ului wa l’ulungu wakakimwama kame la ulambu wa lutshumba wa la lushi la lushi ne dia kolo. Shekiseki yako yakakasha mete la kete, ku yo yakangonya elimu ayo tshe.” (Danyele 8:​11, 12) Ngande wakakotshama awui asɔ na?

22. Lam’akalɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, ngande wakasale lowandji l’esambele laheme andja w’otondo ‘munga’ ka woke?

²² Kakɔna kakakomɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa lo nshi yakalɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo na? Vɔ wakasoyama heyama! Asui asɔ wakatatɛ lo wedja wakalɔmbwamaka le waa nazi ndo le waa fascistes. Koko, kombeta edja, ‘akambo wa mɛtɛ wakakadjema laa nkɛtɛ’ lo bɛtshi dia nkɛtɛ dia weke diakolɛka ‘loseke la tshitshɛ lakayoyala la nkudu k’efula.’ “Ului” w’esambisha wa Diolelo ndo olimu awɔ w’esambishelo ka “lukumu l’ololo” wakashimbama lo wedja suke la tshɛ wa lo tshunda dielɛwɔ Commonwealth. (Mako 13:10) Wedja ɛsɔ, etena kakawahikaka anto awɔ dia ntshɔ l’olimu w’asɔlayi, vɔ kombetawɔ mbisha Ɛmɛnyi wa Jehowa dikimɔ di’aha kamba olimu w’asɔlayi l’ɔtɛ w’ewɔ ekambi waki Nzambi; ɔnkɔnɛ, vɔ kɔnɛmiya ekongelo ka Nzambi, ɔnɛ lakâsɔnɔla oko ekambi ande. Lo wodja w’États-Unis, ekambi wa Jehowa wa kɔlamelo wakasɔkishama ndo wakashama sɔnyi efula oma le elui w’anto. Lo mɛtɛ, lowandji l’esambele laheme andja w’otondo lakasale tshɛ dia minya olambo wa lotombo, mbut’ate ‘elowa w’oma l’ɛlɔmɔ,’ walambɔma Jehowa tena tshɛ oma le ekambi ande oko “ulambu wa lutshumba wa lushi la lushi” wakimɔwɔ l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ. (Heberu 13:15) Ɔnkɔnɛ, lowandji lɔsɔ laheme andja w’otondo lakasale ‘munga’ lo mbɔtɔ lo “dihuli di’etemwelo,” dihole diaki Nzambi Nkum’olongo.

23. (a) Lo nshi yakalɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, wodja wa Grande-Bretagne ndo w’États-Unis ngande wakawemala dia ndɔ la “uwandji w’ewandji”? (b) Akɔna ele “uwandji w’ewandji”?

²³ Lo soya “ekilami” lo nshi ya Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, loseke la tshitshɛ lakayadiya ‘dia ndɔ l’Owandji w’alembe.’ Kana, oko wata ondjelo Ngabiriyɛlɛ, loseke lakɔ la tshitshɛ akemala dia “ndo la uwandji w’ewandji.” (Danyele 8:​11, 25) Jehowa Nzambi ndamɛ oto mbakanga lokombo la lokumu la “uwandji w’ewandji.” Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yelɛwɔ Sar, yokadimwami ɔnɛ “uwandji,” tomba oma lo vɛrbɛ yalembetshiya ɔnɛ “mbolɛ.” Yɔ nembetshiyaka ɔna nkumekanga kana onto ɔmɔtshi lele l’ɔnɔngɔ a waa nkumi ya dikanga, ndo yɔ nembetshiyaka nto owandji kana nkumi. Dibuku dia Danyɛlɛ tɛkɛtaka di’andjelo akina wele ewandji, ɛnyɛlɔ oko Mikayɛlɛ. Nzambi mbele Owandji waheme ewandji ɛsɔ tshɛ. (Danyele 10:​13, 21; enda ndo lo Osambu 83:18.) Onde sho koka fɔnya mɛtɛ di’onto ɔmɔtshi kokaka sɛmanɛ la Jehowa, Owandji w’ewandji?

‘DIHOLE DI’EKILA’ DIAMBOKALOLA NTO LO EONGELO KATƆ KASUNGANA

24. Danyɛlɛ 8:14 toshikikɛka dui diakɔna?

²⁴ Ndoko onto lakoka sɛmanɛ l’Owandji w’ewandji, oyadi kânga nkumekanga “ka ngala” oko États-Unis la Angleterre, wedja waheme andja w’otondo! Oyadi nkumekanga kɛsɔ kosalaka tshɛ dia nanya dihole di’ekila diaki Nzambi, nde ayokita tatala. Ondjelo ate, l’ɔkɔngɔ wa “pindju la akɔlɔ nunu pende la nkama shato, dihole di’ekila diayoshikikɛma lo eongelo katɔ kasungana,” kana “diayoyindjama.”​—⁠Danyele 8:​13, 14, The New English Bible.

25. Nshi 2300 ya lo prɔfɛsiya yekɔ la yɛdikɔ y’ɛnɔnyi engana, ndo awui akɔna wahomba kakatana la nshi yakɔ?

²⁵ Nshi 2300 yekɔ edja ka nshi ya prɔfɛsiya. Lâsɔ, ɔsɔ ekɔ ɔnɔnyi wa prɔfɛsiya wele la nshi 360. (Enyelo 11:​2, 3; 12:​6, 14) Ɔnkɔnɛ, nshi 2300 shɔ yekɔ l’ɛnɔnyi 6 la ngɔndɔ 4 ndo nshi 20. Etena kakɔna kakamɛ nshi shɔ na? L’ɛnɔnyi wa 1930, ekambi waki Nzambi wakamɛ soyama heyama lo wedja efula. Ndo, lo nshi yakalɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakasɔkishama hakoke lo wedja wakendɛka le wodja wa w’États-Unis la Angleterre, wedja ehende waheme andja w’otondo. Lande na kakawasoyamaka ɔsɔku na? Nɛ dia vɔ wakayashikikɛ dia ‘kitanyiya awui wa Nzambi ntondo oko wende owandji, ko awui w’anto l’ɔkɔngɔ.’ (Etsha 5:29) Diakɔ mbele, nshi 2300 pombaka kakatanyema la ta sɔ.b Ko nshi shɔ ya prɔfɛsiya yakamɛ ndo yakakomɛ etena kakɔna na?

26. (a) Oma l’etena kakɔna kahombaso tatɛ mbadia nshi 2300? (b) Etena kakɔna kakakomɛ nshi 2300?

²⁶ Dia “dihole di’ekila” ‘shikikɛma,’ kana nɔngɔsɔma nto, ko diɔ ndjâla woho wahombadiɔ monga, nshi 2300 yakahombe tatɛ l’etena kakidiɔ ntondo lo “eongelo kasungana” lo washo wa Jehowa. L’etatelo, mbut’ate lo Ngɔndɔ ka Samalo 1, 1938, lam’akatondja Tshoto y’Etangelo ya l’Angɛlɛ (Ngɔndɔ k’Enanɛi 1, lo Falase) etenyi ka ntondo ka sawo di’ɔnɛ: “Ɔlɔngɔswamelo.” Etenyi ka hende kakayotomba lo numɛlɔ ka Ngɔndɔ ka Samalo 15, 1938 l’Angɛlɛ (Ngɔndɔ k’Enanɛi 15, lo Falase). Naka sho mbadia nshi 2300 (mbut’ate ɛnɔnyi 6, ngɔndɔ 4, la nshi 20 lo ndjela alamaka w’ase Hɛbɛru), tatɛ oma lo Ngɔndɔ ka Samalo 1 kana 15, 1938, kete ayotokonya lo datɛ dia Ngɔndɔ ka Dikumi 8 kana 22, 1944. Lushi la ntondo la losanganya la lânde lakawɔtɔ l’osomba wa Pittsburgh, la Pennsylvanie (l’États-Unis), Ngɔndɔ ka Divwa 30 la ka Dikumi 1, 1944, prezida ka Société Watch Tower akasha dako diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ekongelo ka Teokrasi Nshi Nyɛ.” Lo losanganya la l’ekomelo k’ɔnɔnyi l’ɛnɔmbɔdi wa Société lakasalema Ngɔndɔ ka Dikumi 2, ɛlɛmbɛ wendana la woho walɔmbɔma Société wakatshikitanyema dia vɔ ndeka mbɔtɔnɛ l’ɔlɔngɔswamelo wa teokrasi. Diɛsɛ oma lo woho wakawatondja ekanda walembetshiya dimɛna dimɛna kɛnɛ kalɔmbama lo Bible, tshumanelo tshɛ di’Ɛmɛnyi wa Jehowa diakatatɛ nɔmbwama lo ndjela ɛlɔngɔswamelo wa Teokrasi ndo shikimala l’awui akɔ.

27. Kakɔna kɛnya ɔnɛ ‘olambo wa lushi la lushi’ wakakitakita lam’akalɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, lo nshi yaki asui efula?

²⁷ Lam’akatetaka nshi 2300, lo nshi yakalɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo diakamɛ l’ɔnɔnyi wa 1939, ‘olambo wa lushi la lushi’ wa lo dihole di’ekila diaki Nzambi wakakitakita efula l’ɔtɛ w’ɛhɛnyɔhɛnyɔ. L’ɔnɔnyi wa 1938, Société Watch Tower aki la filialɛ 39 yakalɔmbɔlaka elimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa l’andja w’otondo; koko l’ɔnɔnyi wa 1943, akayotshikala paka filialɛ 21 tsho. Ndo lofulo l’apandjudi wa Diolelo kombudɛ efula lo nshi shɔ.

28, 29. (a) Oya l’ekomelo ka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, awui akɔna wakasalema l’atei w’ɔlɔngɔswamelo waki Jehowa? (b) Kayotota lo dikambo dia woho wakasalaka otunyi dia pandjola ndo nanya “dihole di’ekila”?

²⁸ Oko wakatadiɛnyisha, lo ngɔndɔ y’otsha l’ekomelo ka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakayoyashikikɛ nto dia tombolaka lowandji laki Nzambi lo mbokambɛka l’atei w’ɔlɔngɔswamelo wa teokrasi. L’oyango ɔsɔ mbakawatatɛ nyomokongɛ olimu awɔ l’ɔnɔnyi wa 1944 ndo nyomɔlɔngɔsɔla ɛkɛndɛkɛndɛlɔ ka tshunda diawɔ. Diɔ diakɔ diele, Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka Dikumi 15, 1944 l’Angɛlɛ (Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ɔtɔi 1945 lo Falase) yaki la sawo dimɔtshi diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Tambɔlɔngɔswama dia Kamba Olimu wa Komelo.” Sawo sɔ ndo asawo akina wakatombe l’etena kakɔ kâmɛ wakatɛkɛtaka di’olimu w’Akristo, wakɛnyaka ɔnɛ nshi 2300 yakashile mbeta ndo “dihole di’ekila” diakakalola nto lo “eongelo katɔ kasungana.”

²⁹ Otunyi akahembe l’otema wa kɔlɔ tshɛ dia nanya ndo pandjola “dihole di’ekila” koko nde akakite tatala. Aha la tamu, atshikadi wa “ekilami” weke lanɛ laa nkɛtɛ kâmɛ l’asekawɔ wa lo ‘lemba la woke’ wakadje otshumba. (Enyelo 7:⁠9) Ndo dihole di’ekila, lo eongelo katɔ kasungana ka teokrasi, diatetemalakɔ nambola Jehowa olimu w’ekila nshi nyɛ.

30. Kakɔna kayanga komɛ “khum’ekanga ka ngala” kem’edja nto?

³⁰ Wodja wa w’États-Unis la Angleterre wekekɔ polo ndo ɛlɔ kɛnɛ wedja ehende waheme andja w’otondo. “Keli [vɔ w]ayulanyema, aha la lunya l’untu,” mbata ondjelo Ngabiriyɛlɛ. (Danyele 8:25) Kem’edja nto, lowandji lɔsɔ l’esambele laheme andja w’otondo lo ndjela prɔfɛsiya ya Bible, “khum’ekanga [kɛsɔ] ka ngala,” ayɔtɛtshatɛtshama, aha l’anya w’anto, koko oma lo wolo woleki w’anto la fwa l’Aramangɛdɔna. (Danyele 2:44; Enyelo 16:​14, 16) Kema otema pahanaka ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ lam’amboteya ɔnɛ lowandji laki Jehowa Nzambi, Owandji w’ewandji, layoyindjama?

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

AKAYAKIME?

• Alembetshiya

‘Ɔkɔkɔ w’omi’ wele la ‘nseke hiende’?

‘Wombe wa mbudi wa wɔsa tɔ’ la ‘loseke lawɔ la woke’?

Nseke nyɛi yayatombe lo dihole dia ‘loseke la woke’?

Loseke la tshitshɛ lakatombe oma lo loseke l’ɔmɔtshi la lo nseke nyɛi?

• Wodja wa Grande-Bretagne la w’États-Unis ngande akawahembe pandjola “dihole di’ekila” lam’akalɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, ndo onde vɔ wakatondoya?

[Kartɛ/​Osato wa lo lɛkɛ 166]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

Diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya

MACEDONIA

EGYPT

Memphis

ETIYƆPIYA

Jerusalɛma

Babilɔna

Ekibatana

Susa

Persépolis

INDIYA

[Kartɛ/​Osato wa lo lɛkɛ 169]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

Diolelo di’ase Ngirika

MAKƐDƆNIYA

EDJIBITO

Babilɔna

Ɔkɛdi wa Indus

[Kartɛ ka lo lɛkɛ 172]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

Diolelo di’ase Rɔma

BRETAGNE

ITALIE

Rɔma

Jerusalɛma

EDJIBITO

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 164]

[Esato wa lo lɛkɛ 174]

Anto amɔtshi wa weke waki lo Grande-Bretagne la États-Unis, wedja ehende waheme andja:

1. George Washington, prezida ka ntondo k’États-Unis (1789-1797)

2. Victoria, nkumekanga ka womoto ka Grande-Bretagne (1837-1901)

3. Woodrow Wilson, prezida k’États-Unis (1913-1921)

4. David Lloyd George, lakahɔna la nkumekanga ka Grande-Bretagne (1916-1922)

5. Winston Churchill, lakahɔna la nkumekanga ka Grande-Bretagne (1940-1945, 1951-1955)

6. Franklin Roosevelt, prezida k’États-Unis (1933-1945)