Tshapita ya Divwa

Akɔna Ayolɛ Andja?

1-3. Kɔndɔla dɔ la waɛnɛlɔ wakɛnyi Danyɛlɛ l’ɔnɔnyi wa ntondo wa lowandji laki Bɛlɛshaza.

KAKIANƐ, prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ ka dimɛna efula kambotokaloya l’ɔnɔnyi wa ntondo wa lowandji laki Bɛlɛshaza, nkumekanga ka Babilɔna. Nshi shɔ ko Danyɛlɛ ambosala edja ka mamba lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna, koko kɔlamelo yande le Jehowa kɔndjɛkayɛka kânga yema. L’etena kɛsɔ, lam’akinde l’ɛnɔnyi 70 l’ɛmɔ, omvutshi ɔsɔ wa kɔlamelo akɛnyi “do la waenelo lam’akindi lu mbetu kandi.” Waɛnɛlɔ asɔ wakawôkiya wɔma wa mamba.​—⁠Danyele 7:​1, 15.

² Danyɛlɛ ate: “Lam’akamendaka . . . lakenyi pepe nyei y’uma l’ulungu yapepa ladiku dia ashi a waki, . . . Nyama nyei ya waki yutshikitanyi yakayatumbaka uma lu ashi.” Ɔsɔ mɛtɛ aki nyama ya diambo! Nyama ka ntondo aki kimbwe kele l’ahafu, ka hende fɔnaka la laondo. Oma lâsɔ ko nkɔi k’ahafu anɛi la ɛtɛ ɛnɛi ndjoya! Nyama ka nɛi, kele la wolo wa mamba, kekɔ l’abakata a wanyu wa mbolo ndo la nseke dikumi. Ndo l’atei wa nseke yatɔ dikumi, loseke la “tshitshe” lakayâtombaka, lɔ laki la “ashu uku ashu w’untu” ndo “unyo wakataka akambu wa [“weke weke,” NW].”​—⁠Danyele 7:​2-8.

³ L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, Danyɛlɛ akayɛna waɛnɛlɔ w’awui weta l’olongo. Tango-Andja mbidjasɛ la lotombo l’okudi oko Shushi ya lo Tuminadi ta l’olongo. ‘Nunu nunu diekɔ lo mbokambɛ, ndo nunu akumi akumi memala la ntondo kande.’ Nde ambolomboya nyama yakɔ, amboyianya, amboyihɔtɔla lowandji ndo ambodiaka nyama ka nɛi. Wambɔsa lowandji la pondjo lâdiko di’‘anto a waoho tshɛ, wedja tshɛ ndo w’ɛtɛkɛta tshɛ’ ko wambolisha “one lufanyi la on’a untu.”​—⁠Danyele 7:​9-14.

4. (a) Danyɛlɛ akatshu le onto akɔna dia tokondja elembetshiyelo k’awui shikaa? (b) Lande na kele kɛnɛ kakɛnyi ndo kakoke Danyɛlɛ l’otsho ɔsɔ kekɔ ohomba le so?

⁴ Danyɛlɛ ate: “Dimi . . . laki la lunyangu la wulu l’utema, la waenelo wa lu tukanyi tami wakambati asulu.” Ɔnkɔnɛ, Danyɛlɛ ambotshɔ le ondjelo ɔmɔtshi dia ‘têya akambo akɔ shikaa.’ Ko ondjelo akɔ ‘ambôlembetshiya kitshimudi y’akambo akɔ.’ (Danyele 7:​15-28) Kɛnɛ kakɛnyi ndo kakoke Danyɛlɛ l’otsho ɔsɔ kekɔ ohomba efula le so, nɛ dia tɔ kakewoya awui wakahombe salema l’andja ɔnɛ polo ndo lo nshi yaso nyɛ, l’etena kakahombe “one lufanyi la on’a untu” nongola lowandji lâdiko di’‘anto wa waoho tshɛ, wa wedja tshɛ ndo w’ɛtɛkɛta tshɛ.’ L’ekimanyielo k’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo wa nyuma kande, ndo sho lawɔ koka shihodia kitshimudi ya waɛnɛlɔ asɔ wa prɔfɛsiya.a

NYAMA NYƐI YAMBOTOMBA OMA LO NDJALE

5. Ndjale kasutshasutshama la lɔpɛpɛ la wolo alembetshiyatɔ?

⁵ Danyɛlɛ ate: “Nyama nyei ya waki . . . yakayatumbaka uma lu [“ndjale,” NW].” (Danyele 7:⁠3) Ndjale kakasutshasutshamaka la lɔpɛpɛ la wolo kɛsɔ akalembetshiyaka ɛngɔ kakɔna? Ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, ɔpɔstɔlɔ Joani akayɛna nyama ka pango kele l’ɛtɛ esambele kayatombe oma lo ‘ndjale.’ Ndjale kakɔ nembetshiyaka ‘waoho w’anto, elui, wedja la ɛtɛkɛta,’ mbut’ate lokema l’anto wambokakitɔna la Nzambi. Lâsɔ ndjale sunganaka mɛtɛ monga djembetelo y’elui w’anto wambangana oma le Nzambi.​—⁠Enyelo 13:​1, 2; 17:15; Isaya 57:⁠20.

6. Nyama nyɛi alembetshiyayɔ?

⁶ Ondjelo wa Nzambi akate ate: “Nyama ya waki nyei ku, yeli khumi ya dikanga nyei yayunela la kete.” (Danyele 7:17) Mbokɛmaka hwe dia ondjelo akalembetshiya ɔnɛ nyama nyɛi shɔ yakɛnyi Danyɛlɛ kɛdikɛdi “khumi ya dikanga nyei.” Lâsɔ nyama shɔ nembetshiyaka mandji yahemɛ andja w’otondo. Ko naa mandji yakɔ shɔ na?

7. (a) Kakɔna kata waa nomb’ewo mɔtshi yalembetshiya awui wa Bible lo dikambo dia ɛnɛlɔ ka nyama nyɛi la dɔ dia Nkumekanga Nɛbukadinɛza dia lohingu la woke? (b) Tenyi nɛi dia mbolo dia lohingu alembetshiyadɔ?

⁷ Waa nomb’ewo efula yalembetshiya awui wa Bible mɛnyaka dia ndoko otshikitanu lam’asa waɛnɛlɔ wa Danyɛlɛ wa nyama nyɛi la dɔ dia Nɛbukadinɛza dia lohingu la woke. Oko ɛnyɛlɔ, dibuku dimɔtshi dialembetshiya Bible (The Expositor’s Bible Commentary) mbutaka ɔnɛ: “Tshapita 7 [ya Danyele] fɔnaka la tshapita 2.” Lo ekadimwelo ka Bible kelɛwɔ Traduction Œcuménique de la bible, vɔ mbutaka ɔnɛ: “Nyama nyɛi yayatombe oma lo ndjale mɛnyaka woho wahomba waolelo w’anto ndjahɔnaka l’ɔnɔngɔ, lo ndjela ekongelo kakashile fundama lo tshapita 2.” Mandji nyɛi yakahemɛ andja w’otondo yolembetshiyami oko weho ɛnɛi wa mbolo ya lo dɔ diakɛnyi Nɛbukadinɛza aki Diolelo dia Babilɔna (ɔtɛ wa paonyi), Diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya (ntolo la anya wa fɛsa), Ngirika (dikundju la pɛlɔhɛlɔ di’ɔhɔtɛla), la Diolelo di’ase Rɔma (ekolo wa mbolo).b (Danyele 2:​32, 33) Nyɛsɔ tênde woho wɔtɔnɛ waolelo asɔ la nyama nyɛi ya tosaka yakɛnyi Danyɛlɛ.

NGALA WATE KANA KIMBWE NDO LOWANGO OKO MPONGO

8. (a) Ngande wakɔndɔla Danyɛlɛ dikambo dia nyama ka ntondo? (b) Nyama ka ntondo akalembetshiyaka diolelo diakɔna, ndo ngande wakatshe diolelo diakɔ akambo oko kimbwe?

⁸ Danyɛlɛ akɛnyi nyama ya diambo efula! Longa woho wakɔndɔlande kɛmɔtshi kakandɛnyi: “Kene ka ntundu kakafanyi la tambwe. To kaki la ahafu wa pungu. Ku lam’akamakiendaka, wakahatula ahafu ato, wakakiunyiya uma la kete, wakakiemadia lu ekulu ehendi uku untu, wakakisha utema w’untu.” (Danyele 7:⁠4) Nyama kɛsɔ aki didjidji dia lowandji lakɔ lâmɛ lakalembetshiyama oko ɔtɛ wa paonyi wa lohingu la woke, mbut’ate Wodja wa Babilɔna Wakahemɛka Andja w’Otondo (607-539 N.T.D.). Oko “tambwe” kana kimbwe kalɛ asekande nyama, Babilɔna akalanyaka wedja la ngala tshɛ, mbidja ndo wodja waki Nzambi. (Jeremiya 4:​5-7; 50:17) Oko wakitɔ l’ahafu wa mpongo, “tambwe” kɛsɔ kakatafumbɔka lofumbɔ la ngala tshɛ dia talɔshaka wedja ekina ko tawalɛndjaka.​—⁠Delu dia Jeremiya 4:19; Habakuka 1:​6-8.

9. Etshikitanu akɔna wakayokomɛ nyama kaki oko kimbwe, ndo etombelo akɔna wakonge?

⁹ L’ɔkɔngɔ diko, “wakahatula ahafu” wa kimbwe kɛsɔ. Oya l’ekomelo ka lowandji la Nkumekanga Bɛlɛshaza, Babilɔna kondjonga la woho wa lowango laki latɔ ntondo dia talɛndjaka wedja ekina ndo akayoshisha lowandji lalɔ laki oko la kimbwe lâdiko dia wedja ekina. Wodja ɔsɔ kondjoyala la lowango loleki onto lakɛndakɛnda l’ekolo. Woho wakawayowosha “utema w’untu” nembetshiyaka dia vɔ wakayoyala wɔdu. Oko wakiwɔ kondjoyala la “utema wa tambwe” nto, Babilɔna kokoka ndjoyala nto oko nkumekanga ka waa ‘nyama ya l’okonda.’ (Enda ndo lo 2 Samuele 17:10; Mika 5:⁠8.) Nyama kekina ka woke kakayɔ̂lɛndja.

PƐMAHƐMAKA OKO LAONDO

10. “Laundu” nembetshiyaka ɔlɔndji w’emboledi akɔna?

¹⁰ Danyɛlɛ ate: “Menyi ku nyama ka hendi kufanyi la laundu kene. To [kakɛngama] lu luhandju lomotshi. To kaki la weka esatu wa luhandju l’unyo l’asa wanyu. Wakakitela vati: Unela, uli emunyi efula.” (Danyele 7:⁠5) Nkumekanga kakalembetshiyama oko “laundu” lo ɛnɛlɔ ka Danyɛlɛ mbaki ntolo la anya wa fɛsa wa lohingu la woke​—⁠nkumekanga kakɔ ko ɔlɔndji w’emboledi wa lo diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya (539-331 N.T.D.), tatɛ oma le Dariyo di’ose Mediya la Kurɔ ka Woke ko komɛ le Dariyo III.

11. Woho wakɛngama laondo la didjidji lo lohandju ɔtɔi alembetshiyande, ndo woho wakilɔ la weka esato wa lohandju l’onyɔ akɛnyaka dui diakɔna?

¹¹ Laondo la didjidji ‘lakɛngama lo lohandju ɔtɔi,’ ondo dia mambalɛ woho wa fumbwɛ wedja ndo mbalɛndja ko tetemala mbahemɛ andja w’otondo. Ondo woho wakandɛngama ɔsɔ akɛnyaka nto ɔnɛ ɔlɔndji w’emboledi w’ase Pɛrɛsiya wayoyahemɛ Dariyo, ɔnɛ laki tshɔyi ya nkumekanga k’ose Mediya. Weka esato wa lohandju waki l’atei a wanyu wa laondo wakɛnyaka ondo ndjɛkɛ shato yakandatatshɔka l’ata dia talɛndjaka wedja. “Laundu,” mbut’ate diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya, lakatshu lo lɛkɛ la nɔrdɛ ko tɔ̂sa Babilɔna l’ɔnɔnyi wa 539 N.T.D. Lɔ lakatshu lo lɛkɛ la owɛstɛ ko, tenyanya ndo Asie Mineure ko koma polo ndo la Thrace. L’ɔkɔngɔ diko, “laundu” lɔsɔ lakayotshɔ lo lɛkɛ la sidɛ dia tɔlɛndja Edjibito. Lam’ele lo tena dimɔtshi shifidi y’asato mbutamaka dia mɛnya woke woke wa dikambo, ondo weka esato ɛsɔ wa lohandju shikikɛka lohehe lakonge la laondo lɔsɔ la didjidji dia nɛndja wedja efula.

12. Kakɔna kakatombe lam’akakitanyiya laondo la didjidji dui di’ɔnɛ: ‘Onɛ, lɛka emunyi efula’?

¹² Lam’akawalitɛ ɔnɛ: “Unela, uli emunyi efula,” “laundu” lɔsɔ lakamɛ ndɔsha wedja. Lam’akawatɛtshatɛtsha diolelo di’ase Babilɔna oko waki lolango laki Nzambi, diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya diakayokokaka ntshelɛ wodja waki Jehowa olimu ɔmɔtshi w’ohomba efula. Diɔ diakasale olimu akɔ mɛtɛ! (Enda lo “Nkumekanga k’Otema Ɔlɔlɔ,” lo lɛkɛ 149.) Lo tshimbo ya Kurɔ ka Woke, Dariyo I (Dariyo dia Woke), la Aratashasha I, diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya diakatshungola ase Juda oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ndo diakâkimanyiya dia vɔ nyomotohika tɛmpɛlɔ ka Jehowa la nɔngɔsɔla pele dia Jerusalɛma. L’edjedja ka wonya, diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya diakayongaka la prɔvɛnsɛ 127 yakawalɔmbɔlaka, ndo Nkumekanga Ahasuɛro (Xerxès I), om’aki Ɛsta, aki nkumekanga “uma lu kete ya Indiya pulu ndu lu kete ya Etiyopiya.” (Esta 1:⁠1) Koko kânga mbakidiɔ ɔsɔku, nyama kekina ka pango kaki suke la tomba.

LOWANGO OKO NKƆI KELE L’AHAFU!

13. (a) Nyama ka sato alembetshiyatɔ? (b) Kakɔna kakokaso mbuta lo dikambo dia lowango la nyama ka sato ndo lɛtshi la nkɛtɛ lakatɔshi?

¹³ Nyama ka sato kaki oko “koi. To kaki la ahafu anei uku fudu l’okongo ato. Nyama kako kaki la ete enei; wakakisha luwandji.” (Danyele 7:⁠6) Oko dikundju la pɛlɔhɛlɔ di’ɔhɔtɛla dia lo lohingu lakɛnyi Nɛbukadinɛza lo dɔ, nkɔi kɛsɔ kele l’ahafu anɛi la ɛtɛ ɛnɛi aki didjidji di’ɔlɔndji w’emboledi w’ase Makɛdɔniya, kana Ngirika, tatɛ oma le Alexandre wa Woke. La okalanganu ndo la lowango lele oko la nkɔi, Alexandre akatenyanya ndo Asie Mineure, akaholɔ l’Edjibito ko koma polo ndo l’ohembo wa Indiya wa lo lɛkɛ la owɛstɛ. (Enda ndo lo Habakuka 1:⁠8.) Nde akolɛka l’etenyi ka nkɛtɛ kaki woke efula ndeka ndo kɛnɛ kakolɛka “laundu,” nɛ dia nde akɔshi ndo Makɛdɔniya, Ngirika, la Diolelo di’ase Pɛrɛsiya.​—⁠Enda lo “Nkumekanga ka Dikɛnda Ambɔlɛndja Andja,” lo lɛkɛ 153.

14. Ngande wakayoyalaka “koi” l’ɛtɛ ɛnɛi?

¹⁴ “Koi” kɛsɔ kakayoyalaka l’ɛtɛ ɛnɛi l’ɔkɔngɔ w’Alexandre mvɔ l’ɔnɔnyi wa 323 N.T.D. Ewandji ande ɛnɛi w’asɔlayi wakayɔhɛnaka lo bɛtshi diotshikitanyi dia diolelo diande. Séleucus akɔshi Mesɔpɔtamiya la Suriya. Ptolémée, akalɔmbɔlaka Edjibito la Palɛstina. Lysimaque akolɛ Asie Mineure la Thrace, ndo Cassandre akɔshi Makɛdɔniya la Ngirika. (Enda lo “Diolelo dia Woke Diambatɔna,” lo lɛkɛ 162.) Oma lâsɔ mbakawayɔtɔka lo wâle okina.

NYAMA KA WƆMA KOTSHIKITANYI LA KINA TSHƐ

15. (a) Kɔndɔla nganɛ wele nyama ka nɛi. (b) Nyama ka nɛi alembetshiyatɔ, ndo ngande wakatwatɛtshatɛtsha ndo ndɛ kɛnɛ tshɛ kaki lo mboka katɔ?

¹⁵ Danyɛlɛ ate nyama ka nɛi kaki “nyama ka mamba, ka woma ndu kaki la wulu waheyama.” Nde akate nto ate: “To kaki la wanyu wa mbulu [wa weke]. To kakali, kakawediawedia, ndu kakahotshahotsha atshikadi l’ekulu. To kakatshikitanyi la nyama ya ntundu tshe, ndu kaki la seki dikumi.” (Danyele 7:⁠7) Nyama kɛsɔ ka wɔma efula kakatombe lo efanelo ka diolelo di’ase Rɔma, wodja wa wolo lo pɔlitikɛ ndo l’akambo w’ata. Yema yema, ase Rɔma wakayɔsa bɛtshi nɛi diakatɔna dia diolelo dia Ngirika, ndo oya l’ɔnɔnyi wa 30 N.T.D., wodja wa Rɔma wakayokoma lowandji lokina laheme andja w’otondo, lo ndjela prɔfɛsiya ya Bible. Diolelo di’ase Rɔma diakatalɛndjaka wodja tshɛ wakadiatalɔshaka ko diɔ diakayohamaka efula. Diɔ diakayɔsa lɛtshi la nkɛtɛ l’oma lo asɛnga wa Grande-Bretagne polo ndo l’etenyi koleki woke k’Erɔpɛ; diɔ diakɔshi bɛtshi dia nkɛtɛ tshɛ diaki l’emamu wa ndjale ka Mediteraneya, ndo Babilɔna ko ndekana polo ndo lo Diɛngɔ dia Pɛrɛsiya (golfe Persique).

16. Awui akɔna wakate ondjelo lo dikambo dia nyama ka nɛi?

¹⁶ La nsaki ka mbeya kitshimudi ya nyama kɛsɔ ‘ka wɔma efula,’ Danyɛlɛ akahokɛ lotui ɔlɔlɔ lam’akôlembetshiyaka ondjelo ate: “Seki [yatɔ] dikumi, yeli khumi ya dikanga dikumi, yayunela lu diulelu ne. Ku khum’ekanga kekina kayunela l’okongo awo, ndi ayutshikitana la ya ntundu, [“ayokitshakitsha,” NW] khumi ya dikanga shatu.” (Danyele 7:​19, 20, 24) “Seki dikumi” shɔ kana “khumi ya dikanga dikumi” shɔ akiyɔ na?

17. “Seki dikumi” ya nyama ka nɛi alembetshiyayɔ?

¹⁷ Lam’akatalekaka wodja wa Rɔma monga l’ɔngɔnyi ndo ndola la ditshelo dia kɔlɔ l’ɔtɛ w’awui wa mindo wakatshaka emboledi awɔ, wolo awɔ wa ndɔ ata wakayoshilaka. L’edjedja ka wonya, akayɛnama hwe ɔnɛ wodja wa Rɔma waya bu la wolo wa ndɔ ata. Diolelo sɔ diaki la nkudu k’efula diakayatɔna lo waolelo efula wa totshitshɛ. Lam’ele Bible kambaka esangɔ efula la shifidi ya dikumi dia mɛnya tshɛ tshɛ ka diangɔ kana diangɔ diele kokele, lâsɔ “seki dikumi” ya nyama ka nɛi nembetshiyaka waolelo tshɛ wakatombe oma lam’akahandjɔ diolelo di’ase Rɔma.​—⁠Enda ndo lo Euhwelu k’Elembe 4:13; Luka 15:8; 19:​13, 16, 17.

18. Ngande wakatetemala wodja wa Rɔma mbolɛ Erɔpɛ l’edja k’ɛnɔnyi nkama efula l’ɔkɔngɔ wa nkumekanga kawɔ ka komelo mbahɔ l’okudi?

¹⁸ Koko Diolelo di’ase Rɔma Diakahemɛka Andja w’Otondo, kokomɛ lam’akayahɔma nkumekanga ka komelo kakolɛka lɛkɔ oma l’okudi l’ɔnɔnyi wa 476 T.D. L’edja k’ɛnɔnyi nkama efula, diolelo di’ase Rɔma diaki papa l’Ɔrɔma diakatetemala mbahemɛ Erɔpɛ l’awui wa pɔlitikɛ ndo djekoleko l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. Lowandji lawɔ lakɛnamaka oma lo ekongelo ka pɔlitikɛ kelɛwɔ système féodal, ekongelo kakayokonyaka ase Erɔpɛ efula oko ɛhɔmbɔ w’ewandji wakolɛka lo bɛtshi dimɔtshi dia nkɛtɛ, ko ewandji ɛsɔ vɔ lawɔ wakendamaka oma le nkumekanga kɛmɔ ka woke. Ndo nto, nkumi ya dikanga yakɔ tshɛ yakalɛmiyaka lowandji laki papa l’Ɔrɔma. Lo yoho shɔ mbakalɔmbɔmaka akambo wa l’andja l’eleko k’otale kelɛwɔ ɔnɛ Eleko ka Wodjima (âges des ténèbres) oma l’ekimanyielo ka Diolelo di’Osanto di’ase Rɔma, diakalɔmbwamaka oma le papa l’Ɔrɔma.

19. Lo ndjela ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ, diolelo di’ase Rɔma ngande wakidiɔ lo diɛdika la waolelo waki la ntondo kadiɔ?

¹⁹ Akɔna ahakoke mbetawɔ ɔnɛ nyama ka nɛi kɛsɔ ‘kakatshikitana la waolelo akina tshɛ’ na? (Danyele 7:​7, 19, 23) Lo dikambo sɔ, ombewi ɔmɔ w’ɛkɔndɔ welɛwɔ Herbert George Wells akafunde ate: “Lo awui efula, diolelo di’oyoyo di’ase Rɔma . . . diakatshikitana la waolelo wa weke tshɛ wakolɛ andja polo ndo l’etena kɛsɔ. . . . [Diɔ] kotshimbatshimba dia mbolɛ suke l’ase Ngirika tshɛ wa l’andja w’otondo, ndo diɔ komonga la waa Hamitɛ ndo la waa Semitɛ efula oko waolelo tshɛ waki la ntondo kadiɔ . . . Ɔnkɔnɛ, diolelo di’ase Rɔma diakayala yoho ya lowandji l’oyoyo la l’ɔkɔndɔ w’anto . . . Diolelo di’ase Rɔma komonga dikambo diakakanyiyama ndo diakalɔngɔswama, ndo ase Rɔma, aha la vɔ mbeya, wakayɛnaka tsho dia waya la shaka ya diolelo diakawayomɛ pemba woho wa nɔmbɔla.” Koko, nyama ka nɛi kakahombe nyomohama nto.

LOSEKE LA TSHITSHƐ LAMBAHEMƐ TSHƐ

20. Ondjelo akandate lo dikambo dia otombelo wa loseke la tshitshɛ l’ɔtɛ wa nyama ka nɛi?

²⁰ Danyɛlɛ ate: “Lam’akamashishimaka seki yako, menyi ku luseki lukina la tshitshe lone layatumbi l’atei ayo. Ku seki shatu y’uma l’atei a seki ya ntundu yakungo umaka atshina ayo.” (Danyele 7:⁠8) Lo dikambo dia loseke lɔsɔ lakayotombaka, ondjelo akatɛ Danyɛlɛ ate: “Khum’ekanga kekina kayunela l’okongo [wa nkumi ya dikanga yakɔ dikumi], ndi ayutshikitana la ya ntundu, [“ayokitshakitsha,” NW] khumi ya dikanga shatu.” (Danyele 7:24) Nkumekanga kɛsɔ âkinde, ndo etena kakɔna kakandatombe? Naa nkumi ya dikanga shato yakandakitshakitsha na?

21. Ngande wakayoyalaka wodja wa Grande-Bretagne loseke la tshitshɛ la didjidji la nyama ka nɛi?

²¹ Ɛsɔ tênde akambo anɛ wakatshama. L’ɔnɔnyi wa 55 N.T.D., Jules César, owandji w’asɔlayi w’ose Rɔma, akɔtɔ l’asɔlayi ande la Bretagne (wodja welɛwɔ nshi nyɛ ɔnɛ Grande-Bretagne), koko nde kokoka mbidjasha anto ande lɛkɔ pondjo dia nonga ase Bretagne oko fumbe. L’ɔnɔnyi wa 43 T.D., Nkumekanga Claude akayomɛ nɛndja bɛtshi dia nkɛtɛ dia lo lɛkɛ la sidɛ la Grande-Bretagne. Oma lâsɔ, l’ɔnɔnyi wa 122 T.D., Nkumekanga Hadrien akamɛ mbika ehele oma l’Ɔkɛdi wa Tyne polo ndo lo Diɛngɔ dia Solway, dia mɛnya olelo wa Diolelo di’ase Rɔma lo lɛkɛ la nɔrdɛ. L’etatelo ka ntambe ka tanu, alembe w’ase Rɔma wakamɔ oma lo disɛnga sɔ. Ombewi ɔmɔ w’ɛkɔndɔ akalembetshiya ɔnɛ: “Lo ntambe ka dikumi l’asamalo, Angleterre komonga wodja ɔmɔtshi wa wolo. Ɔngɔnyi awɔ waki yema tshitshɛ lo mbɛdika la wɔnɛ waki la wodja wa Pays-Bas. Anto awɔ komonga efula oko ase France. Alembe awɔ (kâmɛ ndo masuwa awɔ w’ata wa l’ashi) komonga la wolo oko wanɛ w’ase Espagne.” Mbokɛmaka hwe dia Grande-Bretagne aki diolelo dia tshitshɛ l’etena kɛsɔ, lâsɔ diɔ mbaki loseke la tshitshɛ la didjidji la nyama ka nɛi. Koko, ngala yaki suke la kadimɔ.

22. (a) Naa nseke nkina shato ya nyama ka nɛi yakalɛndjama oma le loseke “la tshitshe”? (b) Ngande wakayokomaka wodja wa Grande-Bretagne?

²² L’ɔnɔnyi wa 1588, Philippe II, nkumekanga k’Espagne, akatome lemba lande la masuwa w’ata wakawelɛka Armada wahalɛndjamaka dia tɔlɔsha wodja wa Grande-Bretagne. Lemba lɔsɔ la masuwa 130, wakatɛmbaka anto ndekana 24000, lakakome polo lo ndjale kelɛwɔ Manche. Koko, asɔlayi w’ase Grande-Bretagne wakaye la masuwa awɔ w’ata ko mbalɛndja, ndo efula k’ase Espagne wakavu la mpɛpɛ ya wolo ya lo ndjale ka Atlantique yakakaloyaka masuwa awɔ ɛkɔngɔkɔngɔ. Ombewi ɔmɔ w’ɛkɔndɔ akate ate lâsɔ “mbakayetaka Angleterre la ntondo k’Espagne lo awui wa masuwa w’ata.” Lo ntambe ka 17, ase Hollande mbakalekaka munda ekanda la masuwa l’andja w’otondo. Koko, Grande-Bretagne akayoleka diolelo sɔ nɛ dia lofulo la wedja lakendamaka oma le diolelo sɔ lakatafulanɛka tsho. Lo ntambe ka 18, ase Grande-Bretagne l’ase France wakalɔ lam’asawɔ lo wodja w’Amɛrika wa lo lɛkɛ la nɔrdɛ ndo lo wodja wa Indiya, ko wakayodjaka sheke ya wɔladi lam’asawɔ l’ɔnɔnyi wa 1763. Vɔ wakelɛka sheke shɔ ɔnɛ Traité de Paris. Ofundji ɔmɔtshi w’abuku welɛwɔ William Willcox akate ɔnɛ, sheke shɔ “yaketawɔka dihole di’oyoyo diakayonga la Grande-Bretagne oko wodja waheme Erɔpɛ ndo wedja ekina wa l’andja.” Lowandji l’ase Grande-Bretagne lâdiko dia wedja ekina tshɛ lakashikikɛma lam’akawadje Napoléon, owandji wa France otshumba wa mamba l’ɔnɔnyi wa 1815. Ɔnkɔnɛ, Espagne, Pays-Bas la France mbaki “khumi ya dikanga shatu” ‘yakakitshakitshama’ oma le Grande-Bretagne. (Danyele 7:24) Ɔnkɔnɛ, Grande-Bretagne akayoyalaka wodja wakaleke monga la fumbe ndo wakaleke munda okanda l’andja w’otondo. Eelo mɛtɛ, loseke la “tshitshe” lakole ko ndjokoma wodja waheme andja w’otondo!

23. Lo yoho yakɔna yele loseke la tshitshɛ la didjidji ‘akamane nkɛtɛ k’otondo’?

²³ Ondjelo akatɛ Danyɛlɛ ate nyama ka nɛi, mbut’ate diolelo dia nɛi, “diayumana kete tshe.” (Danyele 7:23) Dui sɔ diakayɛnama mɛtɛ le prɔvɛnsɛ k’ase Rɔma kakelamɛka ntondo ɔnɛ Bretagne. Tɔ kakayokomaka Diolelo di’ase Grande-Bretagne ko ‘ndjomana nkɛtɛ k’otondo.’ L’etena kɛmɔtshi, diolelo sɔ diakɔshi ka nɛi ɔtɔi ka nkɛtɛ k’otondo ndo ka nɛi ɔtɔi k’anto wa l’andja w’otondo.

24. Ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ akandate lo kɛnɛ kendana la woho wotshikitanyi Diolelo di’ase Grande-Bretagne la waolelo akina tshɛ?

²⁴ Oko wakatshikitana Diolelo di’ase Rɔma la waolelo akina tshɛ wakahemɛka andja w’otondo la ntondo kadiɔ, nkumekanga kakalembetshiyama oko loseke “la tshitshe” akahombe nde lawɔ ‘tshikitana la nkumi ya dikanga ya ntondo.’ (Danyele 7:24) Lo dikambo dia Diolelo dia Grande-Bretagne, ombewi w’ɛkɔndɔ Herbert George Wells akafunde ate: “Ndoko dui dia ngasɔ diakatshama ntondo l’andja ɔnɛ. Lo dihole dia ntondo dia dikongɛ sɔ di’otondo mbaki ‘ɛlɔmbwɛlɔ ka lo dioho’ ka Waolelo Wosanganyi (Royaumes unis) wa Grande-Bretagne. . . . Ndoko biro ɔtɔi ka lɛɛta, ndoko onto ɔtɔi lakamane kâmɛ ka lo Diolelo dia Grande-Bretagne fundo. Ɔsɔ aki osanganyelo ndo ekuwanyelo k’anto kaki kɔfɔna kânga yema la kɛnɛ kakelamɛka ntondo ɔnɛ diolelo.”

25. (a) Loseke la tshitshɛ la didjidji ngande wayalɔ nshi nyɛ? (b) Lo yoho yakɔna yele loseke lɔsɔ “la tshitshe” ‘la washo oko w’onto’ ndo l’‘onyɔ watɛkɛta akambo wa weke weke’?

²⁵ Loseke “la tshitshe” hakome paka lo Diolelo di’ase Grande-Bretagne. L’ɔnɔnyi wa 1783, wodja wa Grande-Bretagne aketawɔ mbisha fumbe yawɔ ya lo wedja 13 wa l’Amɛrika dipanda. Wodja w’États-Unis akayokimanɛka la wodja wa Grande-Bretagne. L’ɔkɔngɔ wa Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, wedja ɛsɔ wakayotombaka oko wodja waheme andja w’otondo. Polo ndo ɛlɔ kɛnɛ, vɔ wekɔ la diokanelo dia wolo la Grande-Bretagne. Wedja ehende ɛsɔ waheme andja w’otondo, États-Unis la Angleterre, mbele ‘loseke lele la washo.’ Eelo mɛtɛ, wedja ɛsɔ waheme andja w’otondo wekɔ lo sɛna wolo ndo wekɔ la mayɛlɛ efula! Loseke lakɔ ‘tɛkɛtaka akambo wa weke weke,’ lo yoho nyɛ yele lɔ fundɛka wedja efula dia vɔ ndjela pɔlitikɛ kalɔ ndo lɔ lamboyaetɛ “omvutshi wa kashi” kana yɛmb’awui ya wedja efula wa l’andja ɔnɛ.​—⁠Danyele 7:​8, 11, 20; Enyelo 16:13; 19:⁠20.

LOSEKE LA TSHITSHƐ ƆLƆSHANA LA NZAMBI NDO L’EKILAMI WAKINDE

26. Ondjelo akandatatshi dikambo di’ɛtɛkɛta ndo dia ditshelo dia loseke la didjidji otsha le Jehowa la ekambi ande?

²⁶ Danyɛlɛ akatetemala kɔndɔla ɛnɛlɔ kakandɛnyi, ata ate: “Dimi lakenyi luseki lako lalosha ekilami, ku lo lakâlembia.” (Danyele 7:21) Lo dikambo dia “luseki” lɔsɔ, kana nkumekanga kɛsɔ, ondjelo waki Nzambi akatatshi ate: “Ndi ayoteketa aui wa nsemanela la Khum’Ulungu, [“ayɔhɛnyahɛnya,” NW] ekilami wa Khum’Ulungu. Ndi ayulungamela nkadimula tena la elembe. Ku ekilami wayukimwama l’anya andi etena kemotshi, tena pendi, etenyi ka hendi k’etena.” (Danyele 7:25) Woho akɔna ndo etena kakɔna kakakotshama etenyi kɛsɔ ka prɔfɛsiya na?

27. (a) Waa na wele “ekilami” wahɛnyahɛnyama oma le loseke “la tshitshe”? (b) Ngande wakone loseke la didjidji ‘tshikitanya tena la ɛlɛmbɛ’?

²⁷ “Ekilami” ɛsɔ wakahɛnyahɛnyama oma le loseke “la tshitshe,” mbut’ate Etats-Unis la Angleterre, wedja waheme andja w’otondo, kɛdikɛdi ambeki wa Yeso w’akitami w’esɔ wele lanɛ laa nkɛtɛ. (Romo 1:7; 1 Petero 2:⁠9) Ɛnɔnyi efula la ntondo ka Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo, atshikadi w’akitami w’esɔ asɔ wakewoya lo sɛkɛ ɔnɛ l’ɔnɔnyi wa 1914 mbayokomɛ “etena k’asi wedja.” (Luka 21:24) Lam’akatombe ta l’ɔnɔnyi ɔsɔ, akɛnama hwe ɔnɛ loseke lɔsɔ “la tshitshe” kombidja yimba lo diewoyelo sɔ, nɛ dia lɔ lakatetemala pɛnyahɛnya “ekilami,” wanɛ wele akitami w’esɔ. Wedja ɛsɔ ehende waheme andja w’otondo, États-Unis la Angleterre, wakawadjɛka wekamu lo woho wakawasalaka tshɛ dia kotsha “elembe” kana didjango dia Jehowa di’ɔnɛ lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo pombaka sambishama l’andja w’otondo oma le ɛmɛnyi ande. (Mateu 24:14) Lo yoho shɔ mbakone loseke “la tshitshe” woho wa “nkadimula tena la elembe.”

28. “Etena kemotshi, tena pendi, la etenyi ka hendi k’etena” nembetshiyaka edja k’ɛnɔnyi engana?

²⁸ Ondjelo wa Jehowa akatɛkɛta dia eleko ka prɔfɛsiya ka “etena kemotshi, tena pendi, etenyi ka hendi k’etena.” Tena sɔ diekɔ l’ɛnɔnyi engana na? Efula ka waa nomb’ewo yalembetshiya awui wa lo Bible mbetawɔka ɔnɛ ɔsɔ ekɔ tena sato l’etenyi, lofulo lotumbi oma l’osanganyelo wa etena ɔtɔi, tena pende, la etenyi ka l’ahende k’etena. Lam’ele “tena esambeli” diakadjɔ Nɛbukadinɛza dadi aki la yɛdikɔ y’ɛnɔnyi esambele, lâsɔ tena sato l’etenyi diekɔ la yɛdikɔ y’ɛnɔnyi esato l’etenyi.c (Danyele 4:​16, 25) Ekadimwelo kɛmɔtshi ka Bible (An American Translation) mbutaka ɔnɛ: “Ko vɔ wayokimɔma l’anya ande ɔnɔnyi ɔtɔi, ɛnɔnyi ehende, la etenyi ka l’ahende k’ɔnɔnyi.” Lo nɔtɛ ka lo Bible d’Osty, vɔ mbutaka ɔnɛ: “Kɛdikɛdi ɛnɔnyi esato l’etenyi.” Dikambo di’eleko kakɔ kâmɛ mbofundami lo Enyelo 11:​2-7, lɛnɛ atawɔ ɔnɛ ɛmɛnyi waki Nzambi wayohomba sambisha wɔlɔtshi akoto l’edja ka ngɔndɔ 42, kana nshi 1260, ko vɔ ndjodiakema. Etena kakɔna kakamɛ ndo kakakomɛ eleko kɛsɔ na?

29. Etena kakɔna ndo ngande wakatatɛ ɛnɔnyi esato l’etenyi wa prɔfɛsiya?

²⁹ Le Akristo w’akitami w’esɔ, Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo diaki etena k’ehemba. Vɔ wakalongamɛka asui oya l’ekomelo k’ɔnɔnyi wa 1914. Diɔ diakɔ diakawasɔnɛ oko divɛsa di’ɔnɔnyi wa 1915 dimbola diakoke Yeso ambeki ande ate: “Onde nyu kokaka nnɔ dikɔhɔ diami?” Diɔ diakɔsama oma lo Mateo 20:​22, King James Version. Ɔnkɔnɛ, l’etatelo ka Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ahende k’ɔnɔnyi wa 1914, djui ya tshitshɛ shɔ wakasambishaka, wɔlɔtshi “akuniya” kana akoto.

30. Ngande wakasoyama Akristo w’akitami w’esɔ oma le wedja ehende waheme andja w’otondo, wodja w’États-Unis la Angleterre, lam’akalɔmaka Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo?

³⁰ L’etena kakatakokanɛka ta l’ahole tshɛ, Akristo w’akitami wakatalekaka pomana l’ekakatanu. Amɔtshi wa l’atei awɔ wakadjama nkanu. Anto amɔtshi, ɛnyɛlɔ oko Frank Platt l’Angleterre la Robert Clegg la Canada, wakasoyama heyama oma le emboledi w’etema mindo. Lo Ngɔndɔ ka Hende 12, 1918, lɛɛta la lo wodja wa Canada akashimbe dibuku di’esambele diaki kaa tomba l’ɔnɔngɔ w’abuku welɛwɔ Études des Écritures, lokombo la dibuku diakɔ ko Le Mystère accompli. Wakashimbe ndo waa traktɛ yakawelɛka ɔnɛ L’Étudiant de la Bible. Lo ngɔndɔ kakahɔna la kɛsɔ, departɛma dia Tuminadi ta lo wodja w’États-Unis akayotaka ɔnɛ okahanyelo wa dibuku sɔ di’esambele hɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ wa lɛɛta. Akayotombaka na? Wakatɔtɔka lo waa mvudu dia tayangaka ekanda akɔ, mbawakɔsɔla ndo wakande atɛmɔdi wa Jehowa!

31. Etena kakɔna ndo ngande wakakomɛ “etena kemotshi, tena pendi, la etenyi ka hendi k’etena”?

³¹ Asui w’akitami w’esɔ waki Nzambi wakakome lo kondoko lo Ngɔndɔ ka Samalo 21, ɔnɔnyi wa 1918. L’etena kɛsɔ, prezida Joseph Rutherford nde l’anto akina waki l’ɛkɛndɛ wa weke lo tshunda dia Watch Tower Bible and Tract Society wakafundamɛ lokanu l’ɛnɔnyi efula l’ɔtɛ w’awui a kashi wakawâmamatanyɛ. L’oyango wa tshikitanya “tena la elembe,” loseke “la tshitshe” akayodiaka olimu w’esambishelo wakalɔngɔswama. (Enyelo 11:⁠7) Ɔnkɔnɛ, eleko kakatama ka “etena kemotshi, tena pendi la etenyi k’etena” kakayokomɛ lo Ngɔndɔ ka Samalo, ka l’ɔnɔnyi wa 1918.

32. Bonde kakokaso mbuta ɔnɛ “ekilami” koshilama oshiki oma le loseke “la tshitshe”?

³² Koko, “ekilami” koshilama oshiki l’ɔhɛnyɛhɛnyɔ w’oma le loseke “la tshitshe.” Oko wakadiatatami lo dibuku di’Enyelo, l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbɔla yɔɔ l’etena kɛmɔtshi ka tshitshɛ, Akristo w’akitami wakayoyala la lɔsɛnɔ nto ndo wakayomɛ kamba olimu nto l’ohetoheto. (Enyele 11:​11-13) Lo Ngɔndɔ ka Sato 26, 1919, prezida ka Watch Tower Bible and Tract Society nde l’asekande wakatshungɔ oma lo lokanu, ndo toshushi takayɛnyaka l’ɔkɔngɔ diko ɔnɛ ekɔ awui wa kashi mbakawamamatanyiyɛ. Kombet’edja l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, atshikadi w’akitami w’esɔ wakamɛ ndjâkongɛ nto dia nyomokamba olimu. Ko kakɔna kakahombe ndjokomɛ loseke “la tshitshe” na?

TANGO ANDJA AMBODJASƐ DIA NOMBOSHA

33. (a) Akɔna ele Tango Andja? (b) Naa ‘abuku wakafɔma’ lo Tuminadi ta l’olongo?

³³ L’ɔkɔngɔ wa nde tɛkɛta dia nyama nyɛi, Danyɛlɛ ambonya washo oma le nyama ka nɛi dia menda awui weta l’olongo. Nde ambɛna Tango Andja odjashi oko Shushi l’okudi ande wa ngaingai. Ndoko lakoka mbelamɛ Tango Andja lâdiko wa Jehowa Nzambi. (Osambu 90:⁠2) Etena kodjashi Tuminadi ta l’olongo, Danyɛlɛ ambɛna ‘abuku wambofɔma.’ (Danyele 7:​9, 10) Lam’ele Jehowa bu l’etatelo, nde mbeyaka awui tshɛ wakasale anto tatɛ lakatɔngɔ andja, wate kana oko wakafundama lo dibuku dimɔtshi. Nde akendaka tshɛ kakatshaka nyama nyɛi ya didjidji ndo kokaka ndjilombosha lo ndjela kɛnɛ keyande ndamɛmɛ.

34, 35. Kakɔna kayokomɛ loseke “la tshitshe” la mandji nkina yolembetshiyami oko nyama?

³⁴ Danyɛlɛ ambotetemala mbuta ate: “Etena kako dimi laki lu menda, ne dia aui wa kashi wakataka luseki lako. Lam’akamendaka nyama kako, to kakadiakema. Dimba diato diakalanyema, ndu diakakimwama dia ntshumbama lu dja. Wakahotola nyama kina waulelu ayo, keli wakayitshiki la lumu edja ndu etena kemotshi.” (Danyele 7:​11, 12) Ondjelo ambotɛ Danyɛlɛ ate: “Toshushi takadjasɛ, ko wakayowɔhɔtɔlaka lowandji, dia mbodiaka ndo mboshila oshiki.”​—⁠Danyɛlɛ 7:​26, NW.

³⁵ Oma lo didjango diaki Jehowa Nzambi, Shushi ya Woke, loseke lakatɛngaka Nzambi ndo lakahɛnyɔlaka “ekilami” layohomɔ kɛnɛ kakahomɔ Diolelo di’ase Rɔma diakasoyaka Akristo wa ntondo. Lowandji lalɔ halototetemala nto. Ndo mandji nkina yele oko nseke, mbut’ate “khumi ya dikanga” nkina, yakatombe oma lo Diolelo di’ase Rɔma hayotonga nto. Ko kayotota dia mandji yakatombe oma lo waolelo wa nyama ya ntondo na? Oko wakadiatama, wakatalola nsɛnɔ yawɔ yema “edja ndu etena [kana eleko] kemotshi.” Bɛtshi diawɔ dia nkɛtɛ diekɔ l’anto polo ndo ɛlɔ kɛnɛ. Ɛnyɛlɔ oko Iraq, wodja ɔsɔ wekɔ lo lɛtshi la nkɛtɛ la Babilɔna k’edjedja. Pɛrɛsiya (Iran) la Ngirika wekekɔ polo nd’ɛlɔ kɛnɛ. Atshikadi wa wedja ɛsɔ wakahemɛka andja w’otondo wekɔ l’atei a wedja wokengi Nations unies. Ndo waolelo asɔ, mbayolanyema lam’ayolanyema lowandji la komelo l’andja w’otondo. Waolelo tshɛ w’ana w’anto wayoshilama oshiki lo ‘ta dia lushi la woke la Nzambi Nkanga-Nkudu-Tshɛ.’ (Enyelo 16:​14, 16) Ko l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, akɔna ayolɛ andja na?

LOWANDJI LA PONDJO LAYA KASUKE!

36, 37. (a) Akɔna elɛwɔ ɔnɛ “one lufanyi la on’a untu,” ndo etena kakɔna la l’ɔtɛ akɔna wakandɛnama lo Tuminadi ta l’olongo? (b) Kakɔna kakashikikɛma l’ɔnɔnyi wa 1914?

³⁶ Danyɛlɛ ate: “Lam’akamendaka lu waenelo l’utshu, menyi ku one lufanyi la on’a untu ayayi lu wangi wa l’ulungu. Ndi akayi uya le Tangu Andja, ku wakayuweme la ntundu kandi.” (Danyele 7:13) Lam’akinde lanɛ laa nkɛtɛ, Yeso Kristo akayaelɛ ɔnɛ “On’a untu,” dia mɛnya owotɔ wasande l’anto. (Mateu 16:13; 25:31) Yeso akatɛ Ase Sheke, kana ase tuminadi ta lâdiko t’ase Juda, ate: “Nyayena On’a untu udjashi lu lunya la pami la [w]ulu; ayayi lu wangi wa l’ulungu.” (Mateu 26:64) Ɔnkɔnɛ, lo ɛnɛlɔ ka Danyɛlɛ, ɔnɛ lakayayaka, aha la mɛnama lo washo w’anto, ko koma la ntondo ka Jehowa Nzambi aki Yeso Kristo lo lotombo, l’ɔkɔngɔ wa nde mbolɔ. Ko etena kakɔna kakatshama dui sɔ na?

³⁷ Nzambi akadje sheke nde la Yeso Kristo lo dikambo dia Diolelo dimɔtshi, woho wakandadje sheke mɔtshi ya ngasɔ nde la Nkumekanga Davidi. (2 Samuele 7:​11-16; Luka 22:​28-30) Lam’akakomɛ “etena k’asi wedja” l’ɔnɔnyi wa 1914 T.D., Yeso Kristo akakoke nongola lowandji la Diolelo, nɛ dia nde aki okitɔ wa lowandji la Davidi. Ɔkɔndɔ wa prɔfɛsiya waki Danyɛlɛ mbutaka ɔnɛ: “Wakawusha luwandji, lutumbu, la diulelu dia antu tshe ndjala l’okongo andi. Luwandji landi, leli luwandji la pundju, lahashilaki. La diulelu diandi, hadiulanyemaki pundju.” (Danyele 7:14) Ɔnkɔnɛ, Diolelo diaki Mɛsiya diakatatɛ mbolɛ l’olongo l’ɔnɔnyi wa 1914. Koko, lowandji lɔsɔ lamboshama ndo le anto akina nto.

38, 39. Akɔna ayolongola lowandji la pondjo lâdiko di’andja w’otondo?

³⁸ Ondjelo akate ate: “Ekilami wa Khum’Ulungu wayulungula diulelu.” (Danyele 7:​18, 22, 27) Yeso Kristo mbele okilami waheme tshɛ. (Etsha 3:14; 4:​27, 30) “Ekilami” ekina nto wayonga ewandji ndo vɔ lawɔ wekɔ Akristo w’akitami w’esɔ wa kɔlamelo 144000, wanɛ wele ekitɔ wa Diolelo vɔ la Kristo. (Romo 1:7; 8:17; 2 Tesalonika 1:5; 1 Petero 2:⁠9) Vɔ mbolɔka oma lo nyɔi oko ditongami dia lo nyuma diahavu dia tolɛ kâmɛ la Kristo lo Dikona dia Siɔna dia l’olongo. (Enyelo 2:10; 14:1; 20:⁠6) Ɔnkɔnɛ, Kristo Yeso nde l’Akristo w’akitami w’esɔ wayolɔ wayolɛ andja ɔnɛ.

³⁹ Lo dikambo diaki lowandji laki Ɔn’onto ndo l’“ekilami” akina wayolɔ, ondjelo wa Nzambi akate ate: “Diulelu, luwandji, la wuki a waulelu weli l’esi ulungu tshe, wayukimwama le wudja w’ekilami wa Khum’Ulungu. Diulelu diawo, dieli diulelu dia pundju, la ambuledi tshe wayuyala l’okongo awo, ndu wayâkitanyiaka.” (Danyele 7:27) Ande ɛtshɔkɔ wayokondja anto wele l’okitanyiya lo Diolelo sɔ lee!

40. Ɛlɔlɔ akɔna wakokaso kondja lo mbidjaka yimba lo dɔ la lo waɛnɛlɔ waki Danyɛlɛ?

⁴⁰ Danyɛlɛ kombeyaka woho wakahombe ndjokotshama waɛnɛlɔ asɔ wa diambo wakawɛnya Nzambi. Nde akate ate: “Ekumelu k’akambu tshe keso. Dimi, Danyele, lakahenyahenyama wulu lu tukanyi. Elundji kami kakakadimo, keli dimi lakalami akambu ane l’utema.” (Danyele 7:28) Koko sho tekɔ lo sɛna l’etena kakokaso shihodia ekotshamelo ka kɛnɛ kakɛnyi Danyɛlɛ. Mbetawɔ kaso kayokeketala naka sho mbidja yimba lo prɔfɛsiya kɛsɔ ndo tayonyomoleka shikikɛ ɔnɛ Mɛsiya, Nkumekanga kakadje Jehowa, ayolɛ andja w’otondo.

[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]

AKAYAKIME?

• Alembetshiya ɔm’ɔmɔ a l’atei wa ‘nyama nyɛi ya weke yayatombe oma lo ndjale’?

• Loseke “la tshitshe” kɛdikɛdi na?

• Ngande wakasoyama “ekilami” oma le loseke la tshitshɛ la didjidji lam’akalɔmaka Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo?

• Kakɔna kayokomɛ loseke la tshitshɛ la didjidji ndo mandji nkina yolembetshiyami oko nyama?

• Ɛlɔlɔ akɔna wamboyokondja lo mbidja yimba lo dɔ la lo waɛnɛlɔ wa Danyɛlɛ wa ‘nyama nyɛi ya weke’?

[Kiombo/Esato wa lo lɛkɛ 149-152]

NKUMEKANGA K’OTEMA ƆLƆLƆ

OFUNDJI ɔmɔtshi w’ose Ngirika wa lo ntambe ka tanu N.T.D., akawôhɔka oko nkumekanga k’otema ɔlɔlɔ ndo kakasha ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ. Lo Bible, vɔ mbelɛka ɔnɛ ‘okitami w’esɔ’ waki Nzambi la “pungu” kayaye “uma l’ehutwelu.” (Isaya 45:1; 46:11) Owandji watawɔ ɔsɔ lokombo lande Kurɔ ka Woke, nkumekanga ka Pɛrɛsiya.

Lokumu la Kurɔ lakatatɛ fula oya l’ɔnɔnyi wa 560 kana wa 559 N.T.D., lam’akandahɛnɛ she, Cambyse I, l’okudi w’Ashana, osomba kana prɔvɛnsɛ ka la Pɛrɛsiya k’edjedja. Etena kɛsɔ, Ashana akendamaka oma le Nkumekanga ka Mediya kakawelɛka ɔnɛ Astyage. Kurɔ akatɔmbɔkwɛ lowandji laki ase Mediya ndo akalɔ la wɔ ta ko mbalɛndja esadi eto nɛ di’alembe waki Astyage wakayetaka lo wedi ande. Ɔnkɔnɛ, ase Mediya wakayomamemaka Kurɔ. Tatɛ oma l’etena kɛsɔ, ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya wakayosangana kâmɛ dia talɔka ata l’ɛlɔmbwɛlɔ kande. Lo yoho shɔ mbakayotombaka lowandji l’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya, lowandji lele, l’edjedja ka wonya, lakayahemɛka lɛtshi la nkɛtɛ l’oma lo Ndjale ka Égée polo ndo l’Ɔkɛdi a Woke wa Indus.​—⁠Enda lo kartɛ.

Oko wakinde owandji w’alembe wakasangana kâmɛ w’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya, Kurɔ akatshu ntondo dia toshidiya efukutanu wa lo etenyi ka nkɛtɛ ka Mediya ka lo lɛkɛ la owɛstɛ. Lo lɛtshi lɔsɔ la nkɛtɛ, Crésus, nkumekanga ka Ludiya, akatananulaka diolelo diande lo lɛtshi la nkɛtɛ laki ase Mediya. Kurɔ akakome polo ndo l’olelo wa lo lɛkɛ l’ehotwelo la Diolelo di’ase Ludiya lo lɛkɛ l’Asie Mineure; nde akalɛndja Crésus ndo akɔshi Sardes, kapitalɛ kande. Oma lâsɔ, Kurɔ akahemɛ esomba w’ase Ionie ndo aketɛ Asie Mineure w’otondo l’ɛse k’ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya. Ɔnkɔnɛ, nde akayala otunyi wa woke w’ase Babilɔna ndo wa Nabɔnidɛ, nkumekanga kawɔ.

L’etena kɛsɔ, Kurɔ akayalɔngɔsɔla dia ndɔshana la Babilɔna, diolelo diaki la wolo efula. Ndo oma l’etena kɛsɔ, nde akamɛ kotsha prɔfɛsiya ya Bible. Suke l’ɛnɔnyi nkama hiende la ntondo, Jehowa akatatshi ndo lokombo la Kurɔ lo tshimbo y’Isaya ɔnɛ nde mbayoyonga owandji wayoyɔkɔsha Babilɔna ko tshungola ase Juda oma lo lɔhɔmbɔ. Oma lo woho ɔsɔ wakandatasɔnami la ntondo mbelamɛ Kurɔ l’atei w’Afundelo ɔnɛ ‘okitami w’esɔ’ waki Jehowa.​—⁠Isaya 44:​26-28.

Lam’akatshu Kurɔ dia tɔlɔsha Babilɔna l’ɔnɔnyi wa 539 N.T.D., nde akatotanema la ntondo ka lotumu la mamba lakandahombe ntsha. Osomba wakadingama la pele dia tosaka ndo la longele la woke ndo l’ɔhɔngɔ l’ashi w’ɔkɛdi wa Eyufaratɛ; akɛnamaka di’oko osomba ɔsɔ hakoke nɛndjama pondjo. Lam’akatenyanyaka ɔkɛdi wa Eyufaratɛ osomba wa Babilɔna, pele di’etale oko akona diaki l’emamu akɔ tshɛ w’ɔkɛdi ndo diaki la tosaka ta nkuke y’ɛhɔtɛla. Lâsɔ ngande wakakoke Kurɔ mbɔsa Babilɔna na?

Ɛnɔnyi ndekana lokama la ntondo, Jehowa akatatshi ɔnɛ ‘ɔwɔ ayokoma l’ɛkɛdi awɔ w’ashi’ ndo ashi akɔ ‘wayoma to.’ (Jeremiya 50:38) Lo ndjela prɔfɛsiya kɛsɔ, Kurɔ akɛtɔya ashi w’Ɔkɛdi wa Eyufaratɛ lo kilɔmɛtɛlɛ mɔtshi lo lɛkɛ la nɔrdɛ la Babilɔna. Oma lâsɔ asɔlayi ande wakaholɔ l’ɔsɔvuku w’ashi, ko mbudɛ dikona di’otsha l’ehele k’osomba ko mbɔtɔ l’etei aha ndoko l’okakatanu nɛ dia nkuke y’ɛhɔtɛla yakatshikala hwe. Oko ‘mpongo’ kafumbwɛ nyama katɔ, owandji ɔsɔ ‘w’oma lo lɛkɛ la ɛstɛ’ akɔshi Babilɔna l’otsho wâmɛ!

Le ase Juda wanɛ waki la Babilɔna, otshumba waki Kurɔ akalembetshiyaka etshungwelo kakawakongɛka oma k’edjedja ndo ekomelo k’ɛnɔnyi 70 wakatshikala nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ tɔngɔ to. Wakoke ɔlɔ wa mamba lam’akatondja Kurɔ dui dia mbasha lotshungɔ la vɔ kalola la Jerusalɛma dia tohika tɛmpɛlɔ nto. Ndo nto, Kurɔ akâkaloyɛ diangɔ di’olimu dia nɛmɔ dia lo tɛmpɛlɔ diakatɛmba Nɛbukadinɛza oya la Babilɔna, akawasha lotshungɔ la mɛmba esongo oma la Lɛbanɔna ndo akatondja falanga oma lo luudu la nkumekanga ko mbasha dia vɔ tosomba diangɔ diahombama lo wokelo.​—⁠Ezera 1:​1-11; 6:​3-5.

Lo yɛdikɔ y’efula, Kurɔ aki la mbekelo ka kanɛka anto ndo mongaka l’otema w’ɔlɔlɔ otsha le anto wakandalɛndjaka. Ondo ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wakandasalaka ngasɔ ele l’ɔtɛ w’ɔtɛmwɛlɔ ande. Ondo Kurɔ akayelaka wetshelo w’ɔprɔfɛta w’ose Pɛrɛsiya wakawelɛka Zoroastre ndo akatɛmɔlaka Ahoura Mazda, jambizambi yakawafɔnyaka ɔnɛ yɔ mbele otungi wa kɛnɛ tshɛ kele ɔlɔlɔ. Lo dibuku diande dimɔtshi (The Zoroastrian Tradition), yɔnɛ Farhang Mehr akafunde ate: “Zoroastre akalakanyaka ɔnɛ Nzambi kɛdikɛdi ɔnɛ lele l’etshelo tshɛ w’ɛlɔlɔ lo yɛdikɔ ya kokele. Nde akatɛka anto ɔnɛ Ahoura Mazda bu la shɔmbɔya koko ekɔ la losembwe, lâsɔ nde kokaka mbokama ngandji koko aha wɔma.” Ondo mbetawɔ kaki lande le jambizambi y’olowanyi ndo ya losembwe aki la shɛngiya lo lɔkɛwɔ laki Kurɔ ndo akôkeketshaka dia nde mbokanaka kɛtshi ndo monga la losembwe.

Koko, nkumekanga kombikikɛka woho wa dungu dia la Babilɔna. Nde konangaka deko di’ɔwɔ dia lohaladi efula dia lo lɛtshi lɔsɔ la nkɛtɛ. Diɔ diakɔ diele, kânga mbakatshikala Babilɔna kapitalɛ ndo ɛsɛlɔ k’ɛtɛmwɛlɔ la ka kalasa, nde akalekaka mbidjasɛ lɛkɔ paka l’eleko k’avula. L’ɔkɔngɔ wa nde nɛmbia Babilɔna, Kurɔ akakalola esadi eto oya l’Ekibatana, kapitalɛ kande ka lo nshi y’ɔwɔ kaki lo mɛtɛlɛ 1 900 lâdiko dia yɛdikɔ y’ashi wa ndjale, l’ɛse ka Dikona dia Elvend. Lo dihole sɔ mbakandalekaka ngɛnangɛna, dikambo tshitshi ka lɛkɔ kakatutshaka edungu k’ɔwɔ ka lɛkɔ. Kurɔ akake nto luudu la dimɛna hangɔnɛ lo kapitalɛ kande k’edjedja kakawelɛka Pasargades (suke la Persépolis), lo kilɔmɛtɛlɛ 650 lo lɛkɛ la sidɛ-ɛstɛ ka Ekibatana. Luudu lakɔ laki oko dihole di’eshamelo le nde.

Ɔnkɔnɛ, Kurɔ akatshikala lo timba t’anto oko ombidji w’etshumba wa dihonga ndo nkumekanga k’otema ɔlɔlɔ. Lowandji lande l’ɛnɔnyi 30 lakakomɛ l’ɔnɔnyi wa 530 lam’akandavu lo ta dimɔtshi. Ɔnande le Cambyse II akayɔhɛna l’okudi w’ase Pɛrɛsiya.

AKAYAKIME?

• Ngande wakayɛnamaka Kurɔ k’ose Pɛrɛsiya ɔnɛ nde mɛtɛ ekɔ ‘okitami w’esɔ’ waki Jehowa?

• Awui akɔna w’ohomba efula wakasalɛ Kurɔ wodja waki Jehowa?

• Dionga diakɔna diaki la Kurɔ otsha le anto wakandalɛndjaka?

[Kartɛ]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

DIOLELO DI’ASE MEDIYA VƆ L’ASE PƐRƐSIYA

MAKƐDƆNIYA

Memphis

EDJIBITO

ETIYƆPIYA

Jerusalɛma

Babilɔna

Ekibatana

Susa

Persépolis

INDIYA

[Osato]

Diombo dia Kurɔ, la Pasargades

[Osato]

Ekundji ka dive ka lo mbalasa ka Kurɔ ka la Pasargades

[Kiombo/Esato wa lo lɛkɛ 153-161]

NKUMEKANGA KA DIKƐNDA AMBƆLƐNDJA ANDJA

AMBETA oko ɛnɔnyi 2300, Jeneralɛ mɔtshi y’asɔlayi yaki l’ɛnɔnyi 20 l’ɛmɔtshi ndo la divo di’ɛnɔndɔ akemala l’ɔkɛngɛ wa Ndjale ka Mediteraneya. Nde akendaka osomba ɔmɔtshi wa lo disɛnga waki oko lo kilɔmɛtɛlɛ ɔtɔi mangana la lam’akinde. Lam’ele ase osomba ɔsɔ kombetawɔ nde mbɔtɔ lɔkɔ, Jeneralɛ shɔ akoke nkɛlɛ ko akɔshi yɛdikɔ ya mbɔsa osomba akɔ lo wolo wa ta. Ngande wakandayakongɛ dia ndɔsha osomba ɔsɔ na? Nde akasangoya dia mbɛtɔya ashi wa ndjale kɛsɔ woho w’asɔlayi ande kondja diaaso dia tɔlɔsha osomba akɔ. L’etena kɛsɔ ko wamboshilaka tatɛ la mbata mboka kakɔ dia mbɛtɔya ashi.

Koko, losango lɔmɔtshi l’oma le nkumekanga ka woke ka Diolelo di’ase Pɛrɛsiya akayemɛka lotumu laki Jeneralɛ shɔ ya dikɛnda y’asɔlayi. Oko wakandalangaka mbidja wɔladi lam’asawɔ, owandji w’ase Pɛrɛsiya akôlake weshasha wa mamba: talata 10000 ya paonyi (yele la nɛmɔ dia dɔlara di’ase Amérique ndekana miliyara hiende nshi nyɛ), akôlake dia mbosha ɔnande ɔmɔtshi wadi ndo mbosha lowandji lâdiko dia ngelo tshɛ ya lo lɛkɛ la owɛstɛ ka Diolelo di’ase Pɛrɛsiya. Nde akôlake diangɔ sɔ tshɛ ɔnɛ kele jeneralɛ shɔ y’asɔlayi awokaloye ase nkumbo kande, wanɛ wakandande oko fumbe.

Kɔmanda k’asɔlayi kakahombe mbetawɔ kana ntona weshasha ɛsɔ ko Alexandre III wa la Makɛdɔniya. Onde nde akahombe mbetawɔ weshasha ɛsɔ? Ombewi w’ɛkɔndɔ welɛwɔ Ulrich Wilcken ekɔ lo mbuta ate: “Ɔsɔ aki etena kakahombe tshikitanya akambo lo yɛdikɔ ya woke l’andja wa lo nshi shɔ y’edjedja. Etombelo wa yɛdikɔ yakandɔshi wakonge la shɛngiya lo Moyen Âge k’otondo polo ndo ɛlɔ kɛnɛ, oyadi lo lɛkɛ la ɛstɛ kana l’owɛstɛ.” La ntondo ka sho menda woho wakakadimola Alexandre, totokenda awui wakayakonyaka polo ndo l’etena kɛsɔ ka wolo.

WAKÔLAKANYA WOHO WA TALƐNDJAKA WEDJA

Alexandre akotɔ la Pella, la Makɛdɔniya, l’ɔnɔnyi wa 356 N.T.D. Nkumekanga Philippe II mbaki she ndo nyango lokombo lande Olympias. Olympias akalakanya Alexandre ɔnɛ nkumi ya dikanga ya Makɛdɔniya waki tokanula taki Hercule, ɔnaki Zewusɛ, jambizambi y’ase Ngirika. Lo ndjela Olympias, lokombo la tshɛnde l’Alexandre aki Achille, dihoka dia lo ɔkɔndɔ wakafunde Homère welɛwɔ Iliade. Ɔnkɔnɛ, lam’ele ambutshi ande wakalodja yimba yande la tokanyi ta monga nkumekanga kalɛndja wedja ndo ka lokumu efula, ɔlɔngɔlɔngɔ Alexandre kondjashaka efula l’akambo akina. Lushi lɔmɔtshi, wakawombola dia kana nde ayetawɔ ndawɔ lowango lo tɔkɛnyɔ telɛwɔ jeux olympiques, Alexandre akakadimola ɔnɛ layolawɔ naka vate lawɔ dia sɛmanɛ la nkumi ya dikanga. Nde aki la mposa ka wolo ka ntsha akambo woleki wanɛ wakasalaka she ndo kondja lotombo oma l’awui ande.

Lam’akinde l’ɛnɔnyi 13, Aristote, filɔzɔfɛ k’ose Ngirika akonge ombetsha waki Alexandre. Aristote akawosha mposa ka mbeya filozofi, awui w’enganga ndo wa siansɛ. Anto mbidjanaka tamu efula dia mbeya lo yɛdikɔ yakɔna yakahilwama yimba y’Alexandre oma lo wetshelo wa filozofi waki Aristote. Bertrand Russell, filɔzɔfɛ ka lo ntambe ka 20, akate ate: “Sho kokaka mbuta, aha la ndjâkesa, dia vɔ akɔ ahende komongaka kanyi ɔtɔi l’akambo efula.” Tokanyi taki Aristote l’awui wa pɔlitikɛ takendanaka paka l’osomba wa Ngirika wele lokumu lalɔ lakakitakita.” Koko, kanyi yakawawosha ya nde nɔmbɔla esomba wa totshitshɛ kokoka ngɛnyangɛnya ɔna owandji laki la mposa ka lokumu, ndo lakalangaka monga la shaka ya diolelo yalɔmbwama oma lo dihole ɔtɔi. Alexandre kondekaka nto ngɛnangɛna wetshelo w’Aristote w’ɔnɛ wanɛ wele bu ase Ngirika pombaka mbɔsama oko ɛhɔmbɔ, nɛ dia nde akalangaka sala diolelo dia woke diakoka wanɛ wɔlɛndjisha ndo wanɛ wɔlɛndjami kamba kâmɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ.

Koko, lo mɛtɛ Aristote akasha Alexandre mposa ka wadielo ndo ka wekelo. Alexandre akatshikala ombadi wa mamba lɔsɛnɔ lande l’otondo, ndo nde akalekaka nanga mbadia ekanda wakafunde Homère. Amɔtshi mbutaka ɔnɛ nde akakimɛ ɔkɔndɔ wa Iliade l’ɔtɛ, ɔkɔndɔ waki l’ɛnɔngɔ 15693.

Kalasa kakawɔtshiyaka Aristote kakayohembɔ la shashimoya l’ɔnɔnyi wa 340 N.T.D. lam’akinde l’ɛnɔnyi 16, dikambo ɔna owandji ɔsɔ akayokalola la Pella dia tɔlɔmbɔla osomba wa Makɛdɔniya l’etena kaki she komonga laawɔ. Koko ɔna owandji ɔsɔ kotshimbatshimba dia ndjaetɛ pidi l’akambo w’ata. Nde akangɛnyangɛnya Philippe efula, nɛ dia, esadi eto nde akalɛndja waa Maides, dioho di’atɔmbɔki diakadjasɛka la Thrace; nde akɔsɛ osomba awɔ wa woke esadi eto ko mbɔlɛ osomba akɔ lokombo lande, ɔnɛ Alexandroupolis.

OWESO WA NƐNDJA WEDJA

L’ɔnɔnyi wa 336 N.T.D., lâsɔ ko nde ele l’ɛnɔnyi 20, Alexandre akayahema l’okudi wa Makɛdɔniya nɛ dia Philippe akayodiakema. L’ɔkɔngɔ wa nde mbɔtɔ l’Aziya lo Hellespont (kowelɛ nshi nyɛ ɔnɛ Dardanelles) l’etatelo ka Ngɔndɔ ka Tanu k’ɔnɔnyi wa 334 N.T.D. Alexandre akamɛ olimu wa talɛndjaka wedja la djui ya tshitshɛ y’asɔlayi 30000 wa l’ekolo ndo ambahemi wa falasa 5000. Asɔlayi asɔ wakeyaka ta woho w’anyanya. Waa injɛniɛrɛ, waa tojomɛtrɛ, emangi, ambewi wa siansɛ ndo w’ɛkɔndɔ wakatatshindɛka asɔlayi wakinde.

L’Ɔkɛdi wa Granique, lo tshuku dia lo lɛkɛ la nɔrdɛ-owɛstɛ l’Asie Mineure (wowelɛ nshi nyɛ Turquie), mbakadje Alexandre otshumba ande wa ntondo lo ta diakandalɔ l’ase Pɛrɛsiya. L’eleko k’avula k’ɔnɔnyi akɔ wâmɛ, nde akalɛndja etenyi ka nkɛtɛ k’Asie Mineure ka lo owɛstɛ. Lo Ngɔndɔ ka Dikumi k’ɔnɔnyi wakayele, nde akalɔ ta dia hende dia wolo nde l’ase Pɛrɛsiya lo ngelo ka Issus, lo tshuku di’Asie Mineure dia lo lɛkɛ la sidɛ-ɛstɛ. Dariyo III, nkumekanga ka woke k’ase Pɛrɛsiya, akaye l’asɔlayi w’apami suke la kahende ɔtɔi ka miliyɔ dia ndjɔlɔ l’Alexandre. Dariyo aki l’eshikikelo k’efula ɔnɛ nde mbayodja otshumba, diakɔ diakandaye la nyango, la wadɛnde ndo l’ase nkumbo kande akina ate kele wayɛnyi otshumba wa woke wayondodja. Koko, ase Pɛrɛsiya kondjalɔngɔsɔla ɔnɛ kana asɔlayi w’ase Makɛdɔniya wayɔwaɔtwɛ la ta dia wolo dia shashimoya. Asɔlayi waki Alexandre wakalɛndja alembe w’ase Pɛrɛsiya, ko Dariyo akalawɔ, tshika ndo ase nkumbo kande l’anya w’Alexandre.

Lo dihole dia nde ndjelana l’ase Pɛrɛsiya wakatalawɔka, Alexandre akalɔndɛ ohembo wa Ndjale ka Mediteraneya otsha lo lɛkɛ la sidɛ, ko akalɛndja ngelo yaki la masuwa w’ata wa wolo w’ase Pɛrɛsiya. Koko, osomba wa Tura wa lo disɛnga wakashike tanga lo ta sɔ. Alexandre akate dia paka mbɔsa osomba ɔsɔ; ɔnkɔnɛ, nde akadinge osomba akɔ ngɔndɔ esambele y’etondo. Lo nshi yakandadinge osomba akɔ mbakaye losango l’oma le Dariyo la mbosha weshasha wakatatɛkɛtshi la ntondo engo. Kɛnɛ kakawalake dia mbisha Alexandre akɛnamaka dimɛna dia mamba, diakɔ diele, lo ndjela vate y’oma l’enyɔ w’anto, Parménion, ondaki wakinde wakandashaka otema, akawotɛ ate: ‘Dimi kele Alexandre tshike lambetawɔ.’ Koko, Jeneralɛ y’asɔlayi shɔ ya dikɛnda akôkaloya dui ate: ‘Ndo dimi lawɔ, otonga dimi kele Parménion tshike lambetawɔ.’ Alexandre akatone mbokana la nkumekanga k’ase Pɛrɛsiya. Nde akatetemala ninga osomba ndo lo Ngɔndɔ k’Esambele k’ɔnɔnyi wa 332 N.T.D., nde akahandjola osomba waki oko owandji wa ndjale.

Alexandre akatshike Jerusalɛma, nɛ dia vɔ wakayakimɔ le nde, ko akatetemala ntshɔ otsha lo lɛkɛ la sidɛ; nde akatɔlɛndja Gaza. Lam’ele as’Edjibito waki hawoyolanga lowandji l’ase Pɛrɛsiya, vɔ wakalongola Alexandre oko otshungodi awɔ. L’osomba wa Memphis, nde akalambola elambo la ntondo ka Apis, ngɔmbɛ kakatɛmɔlaka ase Edjibito, ko asasɛrdɔsɛ wa lɛkɔ wakangɛnangɛna. Ndo nto, nde akatonge osomba w’Alexandrie, wakandɔlɛ lokombo lande polo ndo ɛlɔ; osomba ɔsɔ akayɔsɛmanɛka l’osomba w’Athènes lo akambo wa kalasa.

L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, Alexandre akayɛlɛ otsha lo lɛkɛ la nɔrdɛ-ɛstɛ: nde akatenyanya Palɛstina otsha l’Ɔkɛdi wa Tigre. L’ɔnɔnyi wa 331 N.T.D., nde akahɔhɔla ta diande dia sato dia woke nde l’ase Pɛrɛsiya, la Gaugamèles, sukana la tɔngɔ di’osomba wa Niniva. Lɛkɔ, apami 47000 waki Alexandre wakalɛndja lemba l’oyoyo l’asɔlayi w’ase Pɛrɛsiya 250000 kana ndekana! Dariyo akalawɔ ko, l’ɔkɔngɔ diko, anto ande hita wakatodiaka.

Otshumba ɔsɔ wakadje Alexandre akawate ɔtɛ ko nde akakadimɔ otsha lo lɛkɛ la sidɛ ko tɔɔsa Babilɔna, kapitalɛ k’ase Pɛrɛsiya ka l’eleko k’avula. Nde akɔshi ndo kapitalɛ nyɛ: Susa la Persépolis, akɔshi lokema l’ekundji w’ase Pɛrɛsiya ko tshumba luudu la woke laki Xerxès. L’ekomelo, Ekibatana, kapitalɛ kekina, kakayɔkɔ nto l’anya ande. Owandji ɔsɔ wakatalɛndjaka wedja esadi esadi akayahemɛka ngelo tshɛ ya lo diolelo di’ase Pɛrɛsiya; nde akatshu lo lɛkɛ la ɛstɛ polo ndo l’Ɔkɛdi wa Indus, wele nshi nyɛ lo wodja wa Pakistan.

L’ɔkɔngɔ wa nde tehɔ ɔkɛdi wa Indus, lo lɛtshi la nkɛtɛ losukanyi la prɔvɛnsɛ k’ase Pɛrɛsiya ka Taxila, Alexandre akahomana l’otunyi wa wolo efula, lokombo lande Porus, owandji w’ase Indiya. Alexandre akalɔ la nde ta diande dia woke dia nɛi ndo dia komelo lo Ngɔndɔ ka Samalo k’ɔnɔnyi wa 326 N.T.D. Porus aki l’asɔlayi 35000 ndo ndjɔvu 200 yakokiyaka falasa y’ase Makɛdɔniya wɔma. Ta diaki wolo wa mamba ndo anto efula wakavu, koko alembe waki Alexandre mbakayodja otshumba. Porus akayoyâkimɔka ko akayoyala ɔngɛnyi wakinde wakayodjaka la nde sheke.

Lâsɔ ko ɛnɔnyi ndekana enanɛi wambeta tatɛ oma lam’akete alembe w’ase Makɛdɔniya l’Aziya; asɔlayi wakalɛmbɛ ndo wakakombolaka kalola lo wodja awɔ. Ta dia wolo diakawalɔ vɔ la Porus diakâkɔmɔla alemba ko vɔ wakalange kalola lo ngelo yawɔ. Alexandre kombetawɔ ntondo, koko l’ɔkɔngɔ nde akayowaokɛka. Wodja wa Ngirika mɛtɛ wakayahemɛ andja w’otondo. Lam’ele elui w’ase Ngirika wakatadjasɛka lo wedja wakalɛmbiamaka, ɔtɛkɛta wa Grɛkɛ la mbekelo y’ase Ngirika akayodianganaka lo diolelo sɔ dia woke di’otondo.

NDE AKI ONTO OKO ANTO TSHƐ

Kɛnɛ kakakimanyiyaka alembe w’ase Makɛdɔniya di’aha vɔ mbatɔna l’edja tshɛ kakawatalɔka ata dia nɛndja wedja ekina ele dionga di’Alexandre. L’ɔkɔngɔ w’ata, Alexandre aki la mbekelo ka membolaka wanɛ wakahomɔ mpota, menda mpota yawɔ, ndo mandola asɔlayi l’ɔtɛ w’akambo wakawasadi oko apami w’ahonga ndo akawashaka woshasha ɔmɔtshi lo ndjela kɛnɛ kakawasadi. Wanɛ wakavɔka lo ta, Alexandre akâkundɛka la lokumu la mamba. Ambutshi la ana w’asɔlayi wakavɔka lo ta kofutaka elambo ndo kosalaka weho w’elimu ekina wa lɛɛta tshɛ. Dia nde ngɛnyangɛnya asɔlayi ande l’ɔkɔngɔ wa ta, Alexandre akalɔngɔsɔlaka tɔkɛnyɔ tɔmɔtshi la ɛsɛmanelo. Lushi lɔmɔtshi, nde akasha apami amɔtshi waki mala tshuka wadi vakashi, akawasha dikimɔ dia vɔ tetsha eleko k’avula vɔ la wadɛwɔ la Makɛdɔniya. Anto ande wakôlangaka ndo wakɔ̂lɛmiyaka l’ɔtɛ wa weho w’akambo asɔ.

Lo kɛnɛ kendana la diwala di’Alexandre nde la Roxane, ɔna nkumekanga ka Bactriane, ofundji w’ɛkɔndɔ w’anto welɛwɔ Plutarque akafunde ate: “Nde mɛtɛ akolangaka, koko akɛnamaka dia diwala diande nde l’ɔna womoto ɔsɔ akɔtɔnɛka l’eyango ande. Ase wodja wakandalɛndja ɔsɔ wakangɛnangɛna efula lo woho wakandɔshi wadi oma l’atei w’anawɔ, ndo vɔ wakôlange efula lo mɛna ɔnɛ, kânga le tshɔyi yakɔ ya womoto yakalange solo diande lo diolelo diande dia woke, nde akɛnya ndjâkimɛ k’efula kaki la nde lo woho wakinde kombetawɔ mbeyana la nde la ntondo ka vɔ sala diwala dietawɔma lo ndjela ɛlɛmbɛ wa lɛɛta.”

Alexandre akalɛmiyaka ndo awala w’anto akina. Kânga mbakandande wadi aki Nkumekanga Dariyo lo fumbe, nde akasalaka tshɛ di’anto mbɔlɛmiyaka. Popo ndo lam’akandoke ɔnɛ asɔlayi ahende w’ase Makɛdɔniya wakeyana la wamato amɔtshi w’angɛndangɛnda la wolo, nde akatome dui di’asɔlayi asɔ ndjakema naka vɔ mɛtɛ wakatshe dui sɔ.

Alexandre akayashaka efula l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ oko Olympias wa nyango. Nde akalambolaka elambo la ntondo ndo l’ɔkɔngɔ w’ata, ndo nde akambolaka akanga w’alɔhɔ wakinde tokitshimudi ta tolembetelo tɔmɔtshi. Nde akatshu ndo dia tênda edimu ka l’Ammon, lo wodja wa Libye. Ndo nto, lam’akinde la Babilɔna, nde akayele ɛlɛmbɛ w’ase Kaladiya wendana l’elambo, djekoleko elambo wa nambola Bɛlɛ (Maraduku), jambizambi y’ase Babilɔna.

Kânga mbele Alexandre kondjashaka efula lo deshi, nde akayoyashaka efula lo nɔshi dia wanu. Nde akatshɔbɔlaka efula l’ɔkɔngɔ wa mbɔsa dikɔhɔ ndo akafunaka akambo wakandasalaka. Dui dimɔtshi dioleki kɔlɔ tshɛ diakasale Alexandre ele woho wakandayake ɔngɛnyi ande Clitus lam’akandadjɔ wanu ko mboka nkɛlɛ ka mamba. Koko, Alexandre akanyange heyama l’ɔtɛ wa kɔlɔ kɛsɔ ko akatshikala nshi shato lo tange, aha ndɛ, aha nɔ. L’ɔkɔngɔ diko, angɛnyi ande wakayowokiyaka dia nde ndɛ yangɔ.

Lam’akatetaka nshi, mposa k’efula kaki l’Alexandre ka kondja lokumu akayowoshaka waonga wa kɔlɔ. Nde akayomɛ mbetawɔ awui wa kashi wakawamamatanyɛka anto akina ndo mbisha anto alanya wa wolo efula. Oko ɛnyɛlɔ, lam’akawayowotɛ ɔnɛ Philotas ekɔ lo sheke ya mbodiaka, Alexandre aketawɔ ko akadiake Philotas nde la she, le Parménion, ondaki wakandakitshaka otema ande le nde ntondo.

ALEXANDRE AMBƆLƐNDJAMA

Yema l’ɔkɔngɔ wa nde kalola la Babilɔna, Alexandre akatondama la malaria wakinde kɔnkɔnɔ. Lo Ngɔndɔ ka Samalo 13, ɔnɔnyi wa 323 N.T.D., l’ɔkɔngɔ wa nde sɛna ɛnɔnyi 32 eto la ngɔndɔ 8, Alexandre akalɛndjama oma le otunyi wahadjama anya: nyɔi oma djɔ akawɔshi.

Awui wakatshama oko ɔnkɔnɛ wakate ase tomba amɔtshi w’ase Indiya vate: “Nkumekanga Alexandre le, onto tshɛ ekɔ la yɛtshi yande ya nkɛtɛ paka lo yema yodjashiso; ndo wɛ, ndoko kolekiyɛ anto akina, onyake paka oma lo woho wadjɔdjɔyɛ ndo wahetahetayɛ, wɛ akangana etale la nkɛtɛ ya watshɛyɛ ko akakindola nkɛtɛ kɛnɛ k’otondo, lo tayahɛnyahɛnyaka ndo lo tahɛnyahɛnyaka anto akina. He kem’edja kete wɛ ambokamɛ oma lonya, ko yɛtshi yayɛ ya nkɛtɛ ayonga paka hiolehole ya vɔ kokundɛ ko pe.”

AKAYAKIME?

• Alexandre wa Woke akole lo nkumbo ka ngande ndo woho akɔna wakandodjama?

• Olimu akɔna wakamɛ Alexandre ntsha yema l’ɔkɔngɔ wa nde mbahema l’okudi wa Makɛdɔniya?

• Kɔndɔla ata amɔtshi wakalɛndja Alexandre.

• Akokaso mbuta lo dikambo dia lonto laki Alexandre?

[Kartɛ]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

ƐTSHI DIA NKƐTƐ DIAKALƐNDJA ALEXANDRE

MAKƐDƆNIYA

EDJIBITO

Babilɔna

Ɔkɛdi wa Indus

[Osato]

Alexandre

[Osato]

Aristote nde l’Alexandre w’ombeki ande

[Full-page picture]

[Osato]

Okenga watawɔ ɔnɛ sango di’Alexandre wa Woke mbele lɔkɔ

[Kiombo/Esato wa lo lɛkɛ 162, 163]

DIOLELO DIA WOKE DIAMBATƆNA

LO DIKAMBO dia diolelo di’Alexandre wa Woke, Bible akatatshi ɔnɛ, diɔ diayohandjɔ ndo diayokahanyema koko “hadiuyala le an’andi.” (Danyele 11:​3, 4) Lo ndjela prɔfɛsiya kɛsɔ, lo ɛnɔnyi 14 wakete l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka shashimoya kakakomɛ Alexandre l’ɔnɔnyi wa 323 N.T.D., Alexandre IV, ɔnande lakandote la wadɛnde la lo diwala, ndo Héraclès, ɔna lakandote la womoto l’oseka, wakadiakema.

L’ɔnɔnyi wa 301 N.T.D., ewandji ɛnɛi w’asɔlayi waki Alexandre wakɔshi lowandji lo diolelo dia shaka diakatahiki owandji awɔ. Jeneralɛ Cassandre akamamala la Makɛdɔniya ndo la Ngirika. Jeneralɛ Lysimaque akɔshi Asie Mineure la Thrace. Séleucus I Nicator akɔshi Mesɔpɔtamiya la Suriya. Ndo Ptolémée Lagus, kana Ptolémée I, akɔshi Edjibito la Palɛstina. Oma lo diolelo ɔtɔi dia shaka ndo diaki kâmɛ diaki Alexandre, mbakayotomba waolelo anɛi w’ase Ngirika.

Lo waolelo anɛi asɔ w’ase Ngirika, lowandji laki Cassandre mbakaleke kombiviya edja. Ɛnɔnyi engana eto l’ɔkɔngɔ wa nde ndɛ lowandji, anande w’apami tshɛ wakashile oshiki, ko l’ɔnɔnyi wa 285 N.T.D., Lysimaque akayɔsa etenyi k’Erɔpɛ ka lo Diolelo di’ase Ngirika. Ɛnɔnyi ɛnɛi l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, Lysimaque akatodiakema lo ta oma le asɔlayi waki Séleucus I Nicator, ko Séleucus akayala owandji w’etenyi ka nkɛtɛ kakaleke woke ka l’Aziya. Séleucus akayokomaka nkumekanga ka ntondo ka l’ɔlɔndji wa nkumi ya dikanga yakayahɔnaka lo wodja wa Suriya. Nde akâte osomba w’Atiyɔka la Suriya ndo aketɛ osomba akɔ kapitalɛ kande k’oyoyo. Séleucus akayodiakema l’ɔnɔnyi wa 281 N.T.D., koko nkumi ya dikanga ya lo dioho diande mbakatahɔnaka lo lowandji polo ndo l’ɔnɔnyi wa 64 N.T.D., ɔnɔnyi wakayoya Pompée, Jeneralɛ y’ose Rɔma ko ndjetɛ Suriya prɔvɛnsɛ ka Rɔma.

Lo bɛtshi nɛi diakatɔna diolelo dia woke di’Alexandre, diolelo diaki Ptolémée mbakaleke tshikala edja efula. Ptolémée I akalɔtɛ mpɛtɛ ka nkumekanga l’ɔnɔnyi wa 305 N.T.D. ko akayala nkumekanga, kana Farawɔ ka ntondo k’Edjibito k’ose Makɛdɔniya. Nde aketɛ osomba w’Alexandrie kapitalɛ kande ko, esadi eto, nde akayasha l’olimu wa nɔngɔsɔla esomba wa weke ndo tshumanya anto lɔkɔ. Ɔmɔtshi a l’atei a mvudu yoleki weke yakandake ko Bibliɔtɛkɛ wa lokumu efula wa l’Alexandrie. Dia nɔmbɔla wokelo wa luudu lɔsɔ la shaka, Ptolémée akela nomb’ewo kɛmɔtshi ka lokumu k’ose Athènes oma la Ngirika, lokombo lande Démétrius de Phalère. Anto vate: lo ntambe ka ntondo T.D., bibliɔtɛkɛ ɔsɔ wakikɔ la miliyɔ ɔtɔi ka wɛɔmbɔ w’abuku. Nkumi ya dikanga ya lo dioho dia Ptolémée yakatetemala la mbolɛ Edjibito edja ndo lam’akayɔkɔ wodja ɔsɔ l’anya w’ase Rɔma l’ɔnɔnyi wa 30 N.T.D. Etena kɛsɔ, wodja wa Rɔma akayɔhɛna wodja wa Ngirika oko wodja waheme andja w’otondo.

AKAYAKIME?

• Ngande wakayatɔnaka diolelo dia woke diaki Alexandre?

• Polo ndo l’ɔnɔnyi akɔna wakatetemala nkumi ya dikanga ya lo dioho dia Séleucus nɔmbɔla wodja wa Suriya?

• Etena kakɔna kakakomɛ diolelo di’aseka Ptolémée dia l’Edjibito?

[Kartɛ]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

DIATƆNELO DIA DIOLELO DIAKI ALEXANDRE

Cassandre

Lysimaque

Ptolémée I

Seleucus I

[Esato]

Ptolémée I

Séleucus I

[Diagramɛ/Osato wa lo lɛkɛ 139]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

WEDJA WA LO PRƆFƐSIYA KA DANYƐLƐ WAKAHEMƐ ANDJA

Lohingu la woke (Danyele 2:​31-45)

Nyama nyɛi yayatombe oma lo ndjale (Danyele 7:​3-8, 17, 25)

BABILƆNA oma lo 607 N.T.D.

MEDIYA LA PƐRƐSIYA oma lo 539 N.T.D.

NGIRIKA oma lo 331 N.T.D.

RƆMA oma lo 30 N.T.D.

ÉTATS-UNIS LA ANGLETERRE oma lo 1763 T.D.

ANDJA WAMBATƆNA L’AWUI WA PƆLITIKƐ l’etena k’ekomelo

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 128]

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 147]