Tshapita ya Dikumi L’asamalo

Ekomelo ka nkumi ya Dikanga Yalɔshana Kaya Suke

1, 2. Ngande wakayokadimɔ nkumekanga ka nɔrdɛ l’ɔkɔngɔ wa ta dia hende di’andja w’otondo?

L’ƆKƆNGƆ wa nde kanyiya awui wa pɔlitikɛ waketaka lo wodja w’États-Unis ndo wa Russie, Alexis de Tocqueville, ombewi wa filozofi ndo w’ɛkɔndɔ w’ose France, akafunde l’ɔnɔnyi wa 1835 ate: “Ɔmɔtshi l’atei wa wedja ɛsɔ akalekaka sala awui woho walangande; koko wodja okina akalangaka mbahemɛ osekande. . . . Mboka ya wedja ehende ɛsɔ tshikitana; koko, mɛnamaka di’oko ɔm’ɔmɔ l’atei awɔ akelamɛ lo sangwelo dimɔtshi dia woshɛshɛ diaki Nzambi dia lushi lɔmɔtshi vɔ ndjɔlɔmbɔla lɔsɛnɔ l’etenyi ka l’ahende k’anto wa l’andja ɔnɛ.” Ngande wakayokotshama ɛtɛkɛta ɛsɔ yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa Ta dia Hende di’Andja w’Otondo na? Ombewi w’ɛkɔndɔ welɛwɔ J. M. Roberts akafunde ate: “L’ekomelo ka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, akayɛnamaka hwe di’oko lɔsɛnɔ l’anto wa l’andja ɔnɛ laki l’anya wa wedja ehende waki la weho wa mandji yotshikitanyi efula, yoho mɔtshi ya lowandji lo wodja wakawelɛka Russie ndo yoho kina l’États-Unis d’Amérique.”

² Lam’akalɔmaka ata ahende w’andja w’otondo, Allemagne mbaki otunyi woleki woke wa nkumekanga ka sidɛ (Grande-Bretagne la États-Unis, wedja ehende waheme andja) ndo mbaki lo dihole dia nkumekanga ka nɔrdɛ. Koko l’ɔkɔngɔ wa Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, wodja ɔsɔ wakayatɔna. Lɛtshi l’Allemagne la l’Owɛstɛ lakayomamema nkumekanga ka sidɛ, ndo Allemagne wa lo Ɛstɛ wakayomamema tshunda dikina dia wolo, tshunda dia wedja wa waa communistes diakalɔmbwamaka oma le Union soviétique. Tshunda sɔ dia pɔlitikɛ diakayongaka nkumekanga ka nɔrdɛ, kaki kombetawɔ kânga yema sheke ya lasa Grande-Bretagne la États-Unis. Owanu wa nkumi ya dikanga hiende shɔ wakayokomaka lo ta dielɛwɔ Ta di’Edimidimi (guerre froide) diakatatɛ oma l’ɔnɔnyi wa 1948 polo l’ɔnɔnyi wa 1989. Lo nshi ya ntondo, nkumekanga ka nɔrdɛ, k’ose Allemagne, ‘akalɔsha sheke y’ekila.’ (Danyele 11:​28, 30) Ko wedja wa lo tshunda dia waa communistes ngande wakawayotshaka la sheke shɔ na?

AKRISTO WA MƐTƐ WAMBOTAKANA KOKO WAMBODJA OTSHUMBA

3, 4. Waa na wele ‘wanɛ watona sheke,’ ndo diokanelo diakɔna diakonge lam’asawɔ la nkumekanga ka nɔrdɛ?

³ Ondjelo waki Nzambi akate ate: “Ndi [nkumekanga ka nɔrdɛ] ayukesa wane wayutuna sheki y’ekila la aui w’oselo.” Ondjelo akate nto ate: “Keli wane wateyaka [“Nzambi kawɔ wayodja otshumba,” NW], wayushikikala. Wane wuleki yimba l’atei a wudja, wayulimbitshiya antu efula, kuyanga vo wayudiakema nshi motshi la yombo, ndu lu lumbi la dja, lu lohombo kana lu ehotwelo ka diango.”​—⁠Danyele 11:​32, 33.

⁴ Wanɛ ‘watona sheke’ ekɔ paka ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa Lokristokristo, wanɛ wasɛma l’onyɔ ɔnɛ Akristo mbewɔ koko etsha awɔ mbishaka lokombo la Lokristo sɔnyi. Lo dibuku diande dimɔtshi (Religion in the Soviet Union), yɔnɛ Walter Kolarz ekɔ lo mbuta ate: “[Lo nshi yakalɔmaka ta dia hende di’andja w’otondo], lɛɛta la l’Union soviétique akasale tshɛ di’Ɛtɛmwɛlɔ kimanyiya lɛɛta lo nkimɔka diangɔ ndo sukɛka asɔlayi dia mbasha dihonga, woho wa shimbɛ wodja awɔ wa lôtɔ.” L’ɔkɔngɔ wa ta sɔ, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakasale tshɛ dia nama lɔngɛnyi lɔsɔ vɔ la lɛɛta, kânga mbaki lowandji la nshi shɔ lakayokomaka nkumekanga ka nɔrdɛ kombetawɔka ɔnɛ Nzambi ekɔ. Lo yoho shɔ mbakaleke Lokristokristo ndjatambiya l’awui wa l’andja ɔnɛ, lɔ lakatɔlɔkɔ lo yoho yoleki tshɛ kɔlɔ lo washo waki Jehowa.​—⁠Joani 17:16; Jakoba 4:⁠4.

5, 6. Waa na waki ‘anto weya Nzambi kawɔ,’ ndo awui akɔna wakawɛnyi lo wedja wakalɔmbɔlaka nkumekanga ka nɔrdɛ?

⁵ Kayotota di’Akristo wa mɛtɛ, “wane wateyaka [“Nzambi kawɔ,” NW] ndo “wane wuleki yimba” na? Kânga ‘mbakawayakitshakitsha l’ɛse k’emboledi wa lâdiko,’ lo yoho yasungana, Akristo wakasɛnaka lo wedja wakalɔmbwamaka oma le nkumekanga ka nɔrdɛ kɔmbɔtɔ l’awui wa l’andja ɔnɛ. (Romo 13:1; Joani 18:36). Vɔ wakasalaka tshɛ dia ‘mbisha Kayisa diangɔ dia Kayisa,’ ndo mbisha ‘Nzambi diangɔ diaki Nzambi.’ (Mateu 22:21) L’ɔkɔkɔ akɔ mbakadjama kɔlamelo yawɔ l’ehemba.​—⁠2 Timote 3:⁠12.

⁶ Kɛnɛ kakayotombaka ele, Akristo wa mɛtɛ ‘wakayotakana’ koko ‘wakadje otshumba’ etena kakɔ kâmɛ. Vɔ wakatakana lo woho wakawasoyama heyama, amɔtshi wakadiakema ndo ndjakema. Koko vɔ wakadje otshumba lo woho wele efula ka l’atei awɔ wakatshikala la kɔlamelo. Vɔ wakalɛndja andja ɔnɛ, oko Yeso. (Joani 16:33) Ndo nto, vɔ kopekɔ sambisha, kânga lam’akiwɔ lo mvudu ya nkanu kana lo mpango ya nkanu ya wolo. Lo yoho shɔ, vɔ ‘wakalembetshiya anto efula,’ mbut’ate wakawasha yimba. Kânga mbaki asui efula lo wedja wakalɔmbwamaka oma le nkumekanga ka nɔrdɛ, lofulo l’Ɛmɛnyi wa Jehowa lakadɛ. Diɛsɛ oma lo kɔlamelo ya “wane wuleki yimba,” mbele “ului a wuki” w’anto watafule tsho wakatombe sɛkɛ lo wedja ɛsɔ.​—⁠Enyelo 7:​9-14.

EKAMBI WAKI JEHOWA WAMBƐDIAMA

7. Naa ‘ekimanyielo ka tshitshɛ’ kakakondja Akristo w’akitami w’esɔ wakasɛnaka lo wedja wakalɔmbwamaka oma le nkumekanga ka nɔrdɛ?

⁷ Ondjelo akate ate: “Lam’ayuwolembiama, vo [ekambi wa Nzambi] wayukimanyiama etenyi.” (Danyele 11:34a) Akristo wakasɛnaka lo wedja wakalɔmbwamaka oma le nkumekanga ka nɔrdɛ wakayɔhɛngaka yema lam’akayodja nkumekanga ka sidɛ otshumba lo ta dia hende di’andja w’otondo. (Enda lo Enyelo 12:​15, 16.) Popo ndo wanɛ wakasoyamaka oma le nkumekanga kakayɔhɛnaka kɛnɛ ka nɔrdɛ wakahɛngaka yema lo tena dimɔtshi. Lam’akayashilaka Ta di’Edimidimi, efula k’ewandji wakayɛna ɔnɛ Akristo wa kɔlamelo bu ndoko wâle le wodja ko wakayetawɔmaka le lɛɛta. Ekimanyielo kakaye nto oma le lofulo latadɛ tsho l’ase olui wa woke, wanɛ waketawɔ esambishelo ka kɔlamelo k’akitami w’esɔ.​—⁠Mateu 25:​34-40.

8. Ngande wakɔtɔ anto amɔtshi l’ɔnɔngɔ w’ekambi waki Nzambi “l’aui w’oselo”?

⁸ Lo nshi yakalɔmaka Ta di’Edimidimi, aha wanɛ tshɛ wakataka ɔnɛ vɔ nangaka kambɛ Nzambi mbaki l’eyango w’amɛna. Ondjelo akatewodi ate: “Antu efula way[ow]amamema l’aui w’oselo.” (Danyele 11:34b) Efula k’anto wakɛnya dia vɔ ndjashaka l’akambo wa mɛtɛ koko konangaka ndjâkimɔ le Nzambi. Akina wakɛnamaka oko vɔ mbetawɔka lokumu l’ɔlɔlɔ ko tete waki atɔpi waki ewandji wa lɛɛta. Alapɔlɔ w’oma lo wodja ɔmɔtshi mbutaka ɔnɛ: “Amɔtshi l’atei w’anto asɔ w’etema mindo waki waa communistes wakayaɔtshiya l’atei w’ɔlɔngɔswamelo wa Nkumadiɔndjɔ, vɔ wakɛnyaka ohetoheto w’efula waki lawɔ ko wakakondja ndo ɛkɛndɛ wa weke l’etshumanelo.”

9. Lande na kaketawɔ Jehowa di’Akristo amɔtshi wa kɔlamelo ‘takana’ l’ɔtɛ w’atɔpi wakasɔsɔmɛ l’atei awɔ?

⁹ Ondjelo akatetemala mbuta ate: “Keli amotshi l’atei a akanga a yimba wayolembiama, dia vo mbediama, dia vo ndjala pudipudi: diaha ndjala la diwadi, edja ndu l’etena k’ekumelu, ne dia etena kakasonwama keki la ntundu.” (Danyele 11:35) Ekambi ɛmɔtshi wa kɔlamelo waki Nzambi wakayɔtɔ l’anya w’ewandji wa lɛɛta l’ɔtɛ w’atɔpi asɔ wakɔtɔ l’etshumanelo. Jehowa aketawɔ di’awui wa ngasɔ ntshama dia mbɛdia ndo mbetɛ ekambi ande pudipudi. Oko ‘wakeke Yeso okitanyiya oma lo pâ yakandɛnyi,’ mbakahombe Akristo asɔ wa kɔlamelo mbeka ekikelo oma l’ehemba wakakomɛ mbetawɔ kawɔ. (Heberu 5:8; Jakoba 1:​2, 3; enda ndo lo Malaki 3:⁠3.) Lo yoho shɔ ‘mbakawɛdiama, mbakawɔtshama, ndo mbakawayala wɛma fifɔ.’

10. Etelo k’ɔnɛ “edja ndu l’etena k’ekumelu” alembetshiyatɔ?

¹⁰ Ekambi waki Jehowa wakahombe takana ko mbɛdiama “edja ndu l’etena k’ekumelu.” Eelo mɛtɛ, vɔ mbeyaka ɔnɛ vɔ wayosoyama polo ndo l’ekomelo k’andja ɔnɛ wa kɔlɔ. Koko, naka nkumekanga ka nɔrdɛ akasɔmbwɛka ekambi wa Nzambi ko ekambi ɛsɔ wakayɛdiama ndo wakayɔtshama, kete dui sɔ diakatshama lo “etena kakasonwama.” Ɔnkɔnɛ, “etena k’ekumelu” katawɔ lo Danyele 11:​35, kɛdikɛdi ekomelo k’etena kahombama di’ekambi waki Nzambi mbɛdiama lam’akikɛwɔ ɔlɔshamelo w’oma le nkumekanga ka nɔrdɛ. Vɔ mɛtɛ wakayotshika takana lam’akakomɛ etena kakasonwama oma le Jehowa.

NKUMEKANGA AMBOYATOMBOLA

11. Ondjelo akandate lo dikambo dia dionga dia nkumekanga ka nɔrdɛ otsha le lowandji laki Jehowa?

¹¹ Lo dikambo dia nkumekanga ka nɔrdɛ, ondjelo akate nto ate: “Khum’ekanga ayutshaka uku ayundulanga, ayuyambiya, ayuyatumbula ladiku dia ditemolatemola tshe. Ndi [hatetawɔ lowandji laki Jehowa ko] ayuta aui wahakuki lu dikambu dia [Nzambi ka] ditemolatemola. Ndi ayongona edja ndu lam’ayushila ududu andi, ne dia akambu wakasanguyama wayutshama. Ndi hudja ashu le ditemolatemola dia washi, kuyanga le kene katulangaka amantu, kana mbidja ashu le etemolatemola kekina, ne dia ndi ayuyambiya ladiko dia tshe.”​—⁠Danyele 11:​36, 37.

12, 13. (a) Lo yoho yakɔna yakoke nkumekanga ka nɔrdɛ “etemolatemola ka washi” ɔkɔngɔ? (b) Waa na waki “amantu” wele nkumekanga ka nɔrdɛ kombidja yimba lo ‘kɛnɛ kalangawɔ’? (c) Nkumekanga ka nɔrdɛ akatombola “etemolatemola” kakɔna?

¹² Nkumekanga ka nɔrdɛ mbakakotsha prɔfɛsiya kɛsɔ: nde akoke “ditemolatemola dia washi” ɔkɔngɔ, ɛnyɛlɔ oko nzambi ka Losato l’Osanto k’ase Lokristokristo. Wedja wa waa communistes wakakeketshaka la wolo tshɛ di’anto mbetawɔ lokanyi l’ɔnɛ Nzambi bu. Lo yoho shɔ mbakayaetɛ nkumekanga ka nɔrdɛ oko jambizambi, ‘ayadiya lâdiko di’onto tshɛ.’ Nde kombidja yimba lo “kene katulangaka amantu” (wedja waki l’ɛse ka lowandji lande, wakôkambɛka oko watokambaka wamato, ɛnyɛlɔ oko Nord Viêt Nam); nkumekanga kɛsɔ akasalaka awui ‘oko akandalangaka.’

¹³ Ondjelo akatetemala la prɔfɛsiya kande, ata ate: “Lu diulelu diandi, ndi ayolemia etemolatemola ka lu wembe wa ta lu dihuli diadio. Etemolatemola kako kaki washi kumbeya, ndi ayukilemia la paunyi, fesa, ave w’ushinga a wulu la diango di’amena.” (Danyele 11:38) Lo mɛtɛ, nkumekanga ka nɔrdɛ akayaɛkɛ lo dihomɔ di’ata dia nshi nyɛ diatshula waa nomb’ewo, “etemolatemola ka lu wembe wa ta.” Nde akayange eko le “etemolatemola” kɛsɔ, lo nambolaka ekundji wa mamba dia tshula dihomɔ di’ata.

14. Nkumekanga ka nɔrdɛ ngande ‘wakandatondoya’?

¹⁴ “Ndi [“ayɔlɔsha, ko ayotondoya l’ekimanyielo ka,” NW] etemolatemola k’asi wedja lu ngeli ya wulu ya ta. Ndi ayolemia wane wayuwetawo; ayuwadja embuledi w’antu efula, wayuwasha kete difutu.” (Danyele 11:39) Oko akandayaɛkɛ le jambizambi yande y’alembe, yele “etemolatemola k’asi wedja,” nkumekanga ka nɔrdɛ ‘akatondoya’: nde akɛnya ɔnɛ mɛtɛ nde ekɔ wodja wele la wolo wa mamba l’awui w’ata lo “nshi y’ekumelu” nyɛ. (2 Timote 3:⁠1) Wanɛ waketawɔ ndo wakasukɛ kanyi yande, nde akâfutaka lo mbakimanyiyaka l’awui wa pɔlitikɛ, lo mbashaka ekundji ndo tena dimɔ dihomɔ di’ata.

‘ƆLƆSHANELO’ L’ETENA K’EKOMELO

15. Lo ngande wakalɔsha nkumekanga ka sidɛ nkumekanga ka nɔrdɛ dia “mbâhemɛ”?

¹⁵ Ondjelo akatɛ Danyɛlɛ ate: “L’etena k’ekomelo, nkumekanga ka sidɛ ayɔlɔshana la nkumekanga ka nɔrdɛ dia mbâhemɛ.” (Danyɛlɛ 11:40a, NW) Onde nkumekanga ka sidɛ akalɔshana la nkumekanga ka nɔrdɛ l’“etena k’ekomelo” dia “mbâhemɛ”? (Danyele 12:​4, 9) Eelo. L’ɔkɔngɔ wa ta dia ntondo di’andja w’otondo, sheke ya wɔladi yaki oko tshondo ya dilanya yakawetawoya la wolo nkumekanga ka nɔrdɛ ka nshi shɔ, mbut’ate Allemagne. Ɔsɔ aki mɛtɛ ‘wahemelo,’ wakatshutshuya wodja ɔsɔ dia vɔ sɔmbɔya. L’ɔkɔngɔ wa nde mbidja otshumba lo ta dia hende di’andja w’otondo, nkumekanga ka sidɛ akɛdiya bɔngɛ diande dia wolo ndo dia wɔma otsha le otunyi ande ndo akasale sheke ya wolo y’asɔlayi, tshunda dielɛwɔ ɔnɛ OTAN (Organisation du traité de l’Atlantique Nord). Lo dikambo di’ɔkɛndɛ wele la OTAN, ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ w’ose Grande-Bretagne akate ate: “Tshunda sɔ diaki ehomɔ ka woke efula dia ‘kengɛ’ wodja wa URSS, wakɛnamaka etena kɛsɔ oko wâle wa woke lo wɔladi wa l’Erɔpɛ. Olimu wa tshunda sɔ wakaviya ɛnɔnyi 40 ndo wakonge mɛtɛ l’etombelo w’amɛna.” L’ɛnɔnyi wakalɔmaka Ta di’Edimidimi l’asa wedja wa wolo, nkumekanga ka sidɛ akone woho wa “mbâhemɛ” lo yoho kina nto: oma l’ɔtɔkiyelo w’elimu w’otunyi ande l’ekimanyelo ka waa mashinyi wa mamba ndo oma l’ɔlɔshanelo l’awui wa diokanelo la wedja ekina ndo l’awui w’ata.

16. Nkumekanga ka nɔrdɛ akandasale lam’akɔlɔsha nkumekanga ka sidɛ?

¹⁶ Nkumekanga ka nɔrdɛ akandasale na? “Khum’ekanga ka [nɔrdɛ] ayukhunguso utsha le ndi uku punganendji, kame la pusupusu ya ta, ambahemi wa falasa la mashua efula. Ndi ayoto lu wudja uku dikeledu, ayukukanela, ayulekana.” (Danyele 11:40b) Awui wa lo nshi y’ekomelo mɛnyaka ɔnɛ nkumekanga ka nɔrdɛ kaki l’oyango wa mbahemɛ bɛtshi dia nkɛtɛ efula. Lam’akalɔmaka ta dia hende di’andja w’otondo, “khum’ekanga” ka waa Nazi akɔtɔ oko dikɛlɛdu lo wedja wakasukana la nde. L’ekomelo ka ta sɔ, “khum’ekanga” kakayɔ̂hɛna akayosala diolelo dia wolo efula. Lo nshi ya Ta di’Edimidimi, nkumekanga ka nɔrdɛ akalɔsha otunyi ande oma lo tshimbo y’ata ndo y’ewanu wa l’Afrika, l’Asiya ndo wa l’Amérique latine. Nde akahɛnyahɛnya Akristo wa mɛtɛ, akadje wekamu l’olimu awɔ koko nde komemadja olimu akɔ. Ata ndo esolanyi ande l’awui wa pɔlitikɛ akayôkonya lo nde ndjâhemɛ wedja efula. Kɛsɔ mɛtɛ mbakatatshi ondjelo l’eshikikelo tshɛ ate: “Ndi ayoto lu kete ya lutumbu [paradiso ka lo nyuma k’ekambi wa Jehowa], wedja efula wayolembiama.”​—⁠Danyele 11:41a.

17. Wedja akɔna wele nkumekanga ka nɔrdɛ kokoka mbɔsa lam’akandatayangaka mbahemɛ wedja efula?

¹⁷ Koko, nkumekanga ka nɔrdɛ kɔnɛndja andja w’otondo. Ondjelo akatatshi ate: “Edome, Moaba la etenyi kuleki wuki k’asi Amona, wayuhanda.” (Danyele 11:41b) Lo nshi y’edjedja, Ɛdɔmɛ, Mɔaba la Amɔna waki l’asa bɛtshi dia nkɛtɛ diaki Edjibito, nkumekanga ka sidɛ la diaki Suriya, nkumekanga ka nɔrdɛ. Lo nshi yaso nyɛ, wedja ɛsɔ nembetshiyaka wedja la ɛlɔngɔswamelo wakɛnyi nkumekanga ka nɔrdɛ ate nde koka mbaɔsa koko nde kondjokoka mbawawahemɛ.

EDJIBITO HAHANDWE

18, 19. Lo yoho yakɔna yakanandema nkumekanga ka sidɛ la shɛngiya y’ɔndɔshi ande?

¹⁸ Ondjelo waki Jehowa akatetemala, ata ate: “Ndi [nkumekanga ka nɔrdɛ] ayusimbula lunya landi utsha le wedja; kete ya Edjibitu hayuhanda. Ndi ayuyala kanga waumbelu wa paunyi la fesa, la diango tshe di’ushinga a wulu dia lu Edjibitu. Asi Libiya la asi Etiyopiya wayûyela.” (Danyele 11:​42, 43) Nkumekanga ka sidɛ, mbut’ate “Edjibitu,” kopandɔ nde lawɔ oma l’asakisaki wa pɔlitikɛ kaki nkumekanga ka nɔrdɛ kaki l’oyango wa fudja bɛtshi diande dia nkɛtɛ. Oko ɛnyɛlɔ, nkumekanga ka sidɛ akalɛndjama lo wodja wa Viêt Nam. Ko kayotota dia “asi Libiya la asi Etiyopiya” na? Wedja ɛsɔ waki asukanyi w’Edjibito w’edjedja wekɔ mɛtɛ didjidji dia wedja wosukanyi la “Edjibitu” wa nshi nyɛ (nkumekanga ka sidɛ). Tena dimɔtshi, vɔ ‘wakayelaka’ wanya wa nkumekanga ka nɔrdɛ.

¹⁹ Onde nkumekanga ka nɔrdɛ akayala owandji wa ‘waombelo w’ekundji w’Edjibito’? Nde mɛtɛ aki la shɛngiya ya wolo lo woho wakakambaka nkumekanga ka sidɛ l’ekundji ande. L’ɔtɛ wa wɔma wakandokaka ɔndɔshi ande, nkumekanga ka sidɛ akakimɔ lokema l’ekundji dia monga l’asɔlayi ndo la dihomɔ di’ata dia welo efula dia lo nkɛtɛ, dia l’ashi ndo dia lo loowa. Lo yɛdikɔ shɔ mbele nkumekanga ka nɔrdɛ ‘akayala kanga’ kana ɔnɛ lakendaka ɔngɔnyi wa nkumekanga ka sidɛ.

TA DIA KOMELO

20. Ngande wakɔndɔla ondjelo ta dia komelo diaki nkumekanga ka nɔrdɛ?

²⁰ Owanu wele lam’asa nkumekanga ka nɔrdɛ nde la nkumekanga ka sidɛ, oyadi l’awui w’ata, w’ekundji kana wa weho ekina, waya suke la komɛ. Ondjelo waki Jehowa akewoya ta sɔ dia lo nshi yayaye dimɛna dimɛna; nde akate ate: “Kumu y’uma l’ehutwelu la y’uma la [nɔrdɛ] yayuwâta asulu. Ndi [nkumekanga ka nɔrdɛ] ayutsho la kele ka wulu dia ntulanya la ntushila antu efula ushiki. Ndi ayuhika mvudu y’apema ya diulelu diandi l’asa ashi a waki la ukungu wa lutumbu w’ekila. L’okongo diku, ekumelu kandi ayenama; nduku layûkimanyia.”​—⁠Danyele 11:​44, 45.

21. Awui akɔna wendana la nkumekanga ka nɔrdɛ wakongɛso dia mbeya?

²¹ Diatɔnelo dia Union soviétique l’ɔnɔnyi wa 1991, Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ahende, aki dui diakakomiya wongelo wa nkumekanga ka nɔrdɛ l’etena kɛsɔ. Ko akɔna ayonga nkumekanga kɛsɔ lam’ayokotshama Danyele 11:​44, 45 na? Onde ayonga wodja ɔmɔtshi waki ntondo l’olui wa Union soviétique? Onde nde ayokadimɔ tshɛ, ɔnkɔnɛ wakandakadimɔ mbala efula lo nshi ya ntondo? Lam’ele wedja ekina wambɔtɔ l’ɔnɔngɔ wa wedja watshula waa bɔɔmbɛ atɔmikɛ, onde lâsɔ wedja wayoyɔsɛmanɛ ekoma nto ko dui sɔ ndjotondja nkumekanga kɛsɔ sɛkɛ? Paka lo nshi yayaye mbayotoyokondja ekadimwelo w’eshika lo wembola ɛsɔ. Kema dimɛna sho mumɛ fɔnya awui ɔfɔnyafɔnya. Lam’ayɔtɔ nkumekanga ka nɔrdɛ lo ta dia komelo, wanɛ wele la yimba y’oma lo Bible wayoshihodia ɔnɛ prɔfɛsiya kakɔ kambokotshama.​—⁠Enda lo “Nkumi ya Dikanga ya lo Danyele Tshapita 11,” lo lɛkɛ 284.

22. Wembola akɔna wambɔma lo dikambo dia ta dia komelo di’oma le nkumekanga ka nɔrdɛ?

²² Koko, hateye kɛnɛ kayanga sala nkumekanga ka nɔrdɛ. Oma lo nkumu yayondoka “uma l’ehutwelu la y’uma la [nɔrdɛ],” nde ayɔhɔhɔla ta dia ‘nshila anto efula oshiki.’ Nde la na ayɔlɔ ta sɔ na? Ndo naa “kumu” yayɔhɔhɔla ta sɔ na?

NSANGO YA KƆLƆ YAMBÔTSHINDJA WƆƆNGƆ

23. (a) Ekambokambo kakɔna kahomba salema la ntondo k’Aramangɛdɔna? (b) Waa na wele ‘nkumi ya dikanga y’oma l’ehotwelo ka wonya’?

²³ Tênde kɛnɛ kata dibuku di’Enyelo lo dikambo di’ekomelo ka Babilɔna ka Woke, tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo. La ntondo k’Aramangɛdɔna, ‘ta dia lushi la woke la Nzambi Nkanga-Nkudu-Tshɛ,’ otunyi ɔsɔ wa woke w’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ‘wayotshumbama oshiki.’ (Enyelo 16:​14, 16; 18:​2-8) Elanyelo katɔ kakɛnyama lo yoho ya didjidji lo woho wakawatshola dikɔhɔ dia samalo dia nkɛlɛ ka Nzambi lo ndjale ka didjidji k’Eyufaratɛ. Ɔkɛdi w’ashi wakome to dia ‘nɔngɔsɔlɛ nkumi ya dikanga y’oma l’ehotwelo ka wonya mboka.’ (Enyelo 16:12) Waa na wele nkumi ya dikanga shɔ na? Ekɔ paka Jehowa Nzambi nde la Yeso Kristo!​—⁠Enda lo Isaya 41:2; 46:​10, 11.

24. Kakɔna kayosala Jehowa kele ondo tɔ kayotshindja nkumekanga ka nɔrdɛ wɔɔngɔ?

²⁴ Elanyelo ka Babilɔna ka Woke kɔndwama dimɛna dimɛna lo dibuku di’Enyelo ɔnɛ: “Seki dikumi yakayenyi [nkumi ya dikanga yolɛ lo etena k’ekomelo], ndu nyama [ONU], yayuhetsha umuntu a luseka. Yo yayûhandjula, yayûtshika utakataka, yayole umunyi andi, yayûtshumba ushiki.” (Enyelo 17:16) Lande na kayolanya emboledi Babilɔna ka Woke na? Nɛ dia ‘Nzambi ayodja kanyi ya vɔ ntsha lolango lande l’etema awɔ.’ (Enyelo 17:17) Ndo nkumekanga ka nɔrdɛ mbele l’ɔnɔngɔ wa nkumi ya dikanga shɔ. Ondo nkumu ‘y’oma l’ehotwelo ka wonya’ kɛdikɛdi tshelo shɔ yayotsha Jehowa, lam’ayondodja l’etema wa mandji y’anto kanyi ya vɔ nanya womoto ɔsɔ la numba, mbut’ate olui w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi.

25. (a) Nkumekanga ka nɔrdɛ ekɔ lo mbidja washo ande le na? (b) Nkumekanga ka nɔrdɛ ‘akake mvudu yande y’apɛma’ lo dihole diakɔna?

²⁵ Koko, ekɔ dui dimɔtshi diayoyokutshumbola nkɛlɛ kaki nkumekanga ka nɔrdɛ. Ondjelo ate: “Ndi ayuhika mvudu y’apema ya diulelu diandi l’asa ashi a waki la ukungu wa lutumbu w’ekila.” Lo nshi yakasɛnaka Danyɛlɛ, ashi wa waki aki ndjale ka Mediteraneya ndo okongo w’ekila aki Siɔna, lɛnɛ aki tɛmpɛlɔ kaki Nzambi lo nshi ya ntondo. Ɔnkɔnɛ, lo ekotshamelo ka prɔfɛsiya kɛsɔ, nkumekanga ka nɔrdɛ ambɛnya nkɛlɛ kande otsha le ekambi waki Nzambi. Lo yoho ya lo nyuma, dihole diatanema “l’asa ashi a waki la ukungu wa lutumbu w’ekila” kɛdikɛdi ekambɔ ka lo nyuma k’ekambi waki Jehowa w’akitami w’esɔ. Vɔ wakatombe oma lo “ashi a waki,” mbut’ate oma l’atei w’anto wambangana la Nzambi ndo wekɔ l’elongamelo ka ntolɛ l’Okongo wa Siɔna kâmɛ la Yeso Kristo.​—⁠Isaya 57:20; Heberu 12:22; Enyelo 14:⁠1.

26. Oko wɛnyamadiɔ lo prɔfɛsiya k’Ezekiyɛlɛ, nkumu ‘y’oma la nɔrdɛ’ yayoya oma le onto akɔna ondo?

²⁶ Ezekiyɛlɛ, ɔnɛ lakasɛnaka lo nshi ya Danyɛlɛ, akatatshi nde lawɔ woho wayɔlɔshama ekambi waki Nzambi lo ‘nshi y’ekomelo.’ Nde akate ɔnɛ ɔmpɔhɔdi wa ta sɔ ko Ngɔngɔ ka la Mangɔngɔ, mbut’ate Satana Diabolo. (Ezekiyele 38:​14, 16) Lo yoho ya didjidji, oma lo lɛkɛ lakɔna layoya Ngɔngɔ na? Jehowa akate l’onyɔ w’Ezekiyɛlɛ ate: oma la “kuma ka leke la [nɔrdɛ].” (Ezekiyele 38:15) Kânga mbayondâlɔsha la wolo efula, nde hatoshila ekambi waki Jehowa oshiki. Kɛdikɛdi, Jehowa mbayokolonganya akambo wayoyotondja ta sɔ woho wa nde nanya alembe waki Ngɔngɔ tshɛ. Lo dikambo sɔ, Jehowa ekɔ lo mbutɛ Satana ate: “Dimi . . . layukokohe todi lu manga yaye. Dimi layukutundja.” “Dimi . . . layukutundja uma la kuma ka lu leke la [nɔrdɛ]; Dimi layukukumia lu ekungu wa Isariyele.” (Ezekiyele 38:4; 39:⁠2) Lâsɔ nkumu ‘y’oma la nɔrdɛ’ yokiya nkumekanga ka nɔrdɛ nkɛlɛ ekɔ paka nkumu y’oma le Jehowa. Koko, dia sho mbeya nkumu yakɔ shɔ ‘y’oma l’ehotwelo la y’oma la nɔrdɛ’ eeyɔ, Nzambi ndamɛ mbayotolembetshiya l’etena kakandasɔnɔla.

27. (a) Bonde kele Ngɔngɔ ayotshutshuya wedja, kâmɛ ndo nkumekanga ka nɔrdɛ, dia ndɔsha ekambi waki Jehowa? (b) Ngande wayokomɛ ta diayɔhɔhɔla Ngɔngɔ?

²⁷ Ngɔngɔ ekɔ lo nɔngɔsɔla ta sɔ l’ɔtɛ w’ɔngɔnyi wele l’‘Isariyɛlɛ waki Nzambi,’ wanɛ wele, kâmɛ la “ului a wuki” w’“ekoko ekina,” waya bu lo lɛkɛ l’andja ɔnɛ nto. (Ngalatiya 6:16; Enyelo 7:9; Joani 10:16; 17:​15, 16; 1 Joani 5:19) La sso dia kɔlɔ tshɛ, Ngɔngɔ ekɔ lo kɛnga “antu wakasanganyema uma lu wedja, wakakundja dungalunga la diango [dia lo nyuma].” (Ezekiyele 38:12) Oko wɛnande di’ekambɔ ka lo nyuma kodjashi Akristo oko ‘shamba yaha la lokombo,’ lɛnɛ akokande munda anto esadi eto, Ngɔngɔ ekɔ lo sala la wolo ande tshɛ dia minya wekamu ɔsɔ woho wa nde mbahemɛ anto tshɛ wa l’andja ɔnɛ. Koko, nde ayokita tatala. (Ezekiyele 38:​11, 18; 39:⁠4) Nkumi ya dikanga ya laa nkɛtɛ, kâmɛ ndo nkumekanga ka nɔrdɛ, lam’ayowɔtwɛ ekambi waki Jehowa la ta, vɔ ‘wayokoma lo ekomelo kawɔ.’

‘NKUMEKANGA AYODIAKEMA’

28. Kakɔna keyaso kayoyokomɛ nkumekanga ka nɔrdɛ la nkumekanga ka sidɛ?

²⁸ Ta dia komelo diaki nkumekanga ka nɔrdɛ, kema dia ndɔshana la nkumekanga ka sidɛ. Ɔnkɔnɛ, nkumekanga ka nɔrdɛ hatodiakema oma le otunyi ande wa woke. Popo ndo nkumekanga ka sidɛ hatodiakema oma le nkumekanga ka nɔrdɛ. Nkumekanga ka sidɛ ayodiakema “aha la lunya l’untu,” koko oma le Diolelo diaki Nzambi.a (Danyele 8:25) Lo mɛtɛ, lo ta di’Aramangɛdɔna, nkumi ya dikanga tshɛ ya laa nkɛtɛ yayoshilama oshiki oma le Diolelo diaki Nzambi, ndo kɛsɔ mɛtɛ mbayokomɛ ndo nkumekanga ka nɔrdɛ. (Danyele 2:44) Danyele 11:​44, 45 ekɔ lo kɔndɔla awui wayoyɔhɔhɔla ta sɔ dia komelo. Lâsɔ mɛtɛ, hatokoke mamba dia ‘ndoko layokimanyiya’ nkumekanga ka nɔrdɛ lam’ayondodiakema!

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

AKAYAKIME?

• Ngande wakayokadimɔ nkumekanga ka nɔrdɛ l’ɔkɔngɔ wa ta dia hende di’andja w’otondo?

• L’edjedja ka wonya, kakɔna kayoyokomɛ nkumekanga ka nɔrdɛ nde la nkumekanga ka sidɛ?

• Wahɔ akɔna wamboyokondja lo woho wodjiyɛ yimba lo prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ katɛkɛta dia ɔlɔshanelo wa nkumi ya dikanga hiende?

[Tablo/Osato wa lo lɛkɛ 284]

NKUMI YA DIKANGA YA LO DANYELE TSHAPITA 11

Danyele 11:5 Séleucus I Nicator Ptolémée I

Danyele 11:​7-9 Séleucus II Ptolémée III

Danyele 11:​10-12 Antiochus III Ptolémée IV

Danyele 11:20 Ogistɛ

Danyele 11:​21-24 Tibɛrɛ

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 271]

[Esato wa lo lɛkɛ 279]

Nkumekanga ka sidɛ akone dia “mbâhemɛ,” oma l’ɔtɔkiyelo w’elimu w’otunyi ande l’ekimanyielo ka mashinyi wa mamba ndo lo mbowanɛka ta