Tshapita ya Dikumi L’asato

Nkumi Ya Dikanga Hiende Yekɔ Lo Ndɔshana

1, 2. Bonde kahombaso ndjasha lo prɔfɛsiya kofundami lo Danyele tshapita 11?

NKUMI ya dikanga hiende yekɔ lo ndɔ ta di’aha pe di’onto layɔlɛndja onyande monga owandji w’andja w’otondo. Woho watete ɛnɔnyi mbele ndjâka ɔnɛ mbahemɛ onyande, ko okina ndjowahemɛ, ko nshi tetaka ngasɔ oto. Tena dimɔtshi, nkumekanga kɛmɔtshi mbahemɛka andja ko kekina mbɔla yɔɔ, ndo ekɔ tena dimɔtshi diele hawɔlɔshana. Koko, ta ndjotombaka la shashimoya ɛnɛ ko wambotatɛ ndɔshana nto. L’atei wa wanɛ wakayatambiya lo ta sɔ sho kokaka shila Séleucus I Nicator, nkumekanga ka Suriya, Ptolémée Lagus, nkumekanga k’Edjibito, Cléopâtre I, ɔnaki owandji wa Suriya lakayoyalaka nkumekanga ka womoto k’Edjibito, nkumi ya dikanga nyɛ y’ase Rɔma: Ogistɛ nde la Tibɛrɛ ndo Zenobie, nkumekanga ka womoto ka Palmyre. Otsha l’ekomelo ka ta sɔ, wodja w’Allemagne wakalɔmbwama oma le waa Nazi, tshunda dia wedja wa waa communistes, wedja ehende waheme andja mbut’ate États-Unis la Angleterre, Société des Nations, ndo Nations unies tshɛ wakayɔtɔ vɔ lawɔ lo ta diakɔ sɔ. Etenyi ka komelo ka ta sɔ kayoya lo shashimoya ndo lo yoho yahalongamɛ atshunda wa pɔlitikɛ asɔ tshɛ. Ondjelo waki Jehowa akewoya omvutshi Danyɛlɛ prɔfɛsiya kɛsɔ kahahanya asolo ambeta ɛnɔnyi oko 2500.​—⁠Danyele, tshapita 11.

² Danyɛlɛ aki la wangasanu efula lam’akandahokamɛka ondjelo awɔkɔndɔlɛ kɛnɛ tshɛ kendana la woho wayɔlɔshana nkumi ya dikanga hiende shɔ yakahombe ndjotomba sɛkɛ! Dui sɔ diekɔ ohomba efula ndo le so nɛ dia ta sɔ dialɔwɔ dia kondja lowandji diekɔ lo tetemala polo ndo lo nshi yaso nyɛ. L’ɔkɔngɔ wa sho mɛna ɔnɛ ɛkɔndɔ w’awui wakete shikikɛka dia etenyi ka ntondo ka prɔfɛsiya kɛsɔ kakakotshama, mbetawɔ kaso kayokeketshama ndo tayoleka shikikɛ ɔnɛ etenyi ka komelo k’ɔkɔndɔ ɔsɔ wa prɔfɛsiya kayokotshama mɛtɛ. Naka sho mbidja yimba lo prɔfɛsiya kɛsɔ, kete tayoshihodia lɛnɛ ayaso lo kɛnɛ kendana la tena. Dui sɔ diayokeketsha nto yɛdikɔ yaso y’aha ndjatambiya lo ta sɔ ndo tayokongɛka la solo dia lotutsha dia Nzambi mbekɛ lonya dia tokimanyiya. (Osambu 146:​3, 5) Lâsɔ, nyɛsɔ tohokɛ lotui ɔlɔlɔ lo kɛnɛ katɛ ondjelo waki Jehowa Danyɛlɛ.

AMBƆLƆSHANA LA DIOLELO DIA NGIRIKA

3. Onto akɔna akakimanyiyama oma le ondjelo “l’eleku ka ntundu ka Dariyo, usi Mediya”?

³ Ondjelo akate ate: “Dimi laki lasuki la ndi, dia mbukimanyia la mbukikitsha, l’eleku ka ntundu ka Dariyo, usi Mediya,” l’ɔnɔnyi wa 539 kana wa 538 N.T.D. (Danyele 11:⁠1) Nshi shɔ ko Dariyo ambotashilaka mvɔ, koko ondjelo akɛnyaka ɔnɛ lowandji lande mbaki etatelo ka losango lɔsɔ la prɔfɛsiya. Nkumekanga kɛsɔ mbakatome dui dia vɔ tondja Danyɛlɛ oma lo difuku dia dimbwe. Dariyo akadje nto didjango di’ɔnɛ anto ande tshɛ pombaka mbokaka Nzambi ka Danyɛlɛ wɔma. (Danyele 6:​21-27) Koko, ondjelo akemala dia keketsha, aha Dariyo di’ose Mediya, koko osekande ondjelo, Mikayɛlɛ, owandji w’ase wodja waki Danyɛlɛ. (Enda lo Danyele 10:​12-14.) Ondjelo wa Nzambi akakimanyiyaka Mikayɛlɛ wonya wakandalɔka nde l’ɔdiɛngɛ waki owandji wa diolelo di’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya.

4, 5. Waa na waki nkumi ya dikanga nyɛi y’ase Pɛrɛsiya yakatama?

⁴ Ondjelo waki Nzambi akatetemala mbuta ate: “Ulungi, khumi ya dikanga shatu yayuyala ntu lu Peresiya. Ku khum’ekanga ka nei ayuyala la ukundji ndeka akina tshe. Lam’ayunduyala la wulu uma lu ekundji andi, ndi ayunyiya [“oseka ɛngɔ tshɛ,” NW] dia ndosha diulelu dia Ngirika.” (Danyele 11:⁠2) Ko waa na waki ewandji ɛsɔ w’ase Pɛrɛsiya na?

⁵ Nkumi ya dikanga shato ya ntondo ele Kurɔ ka Woke, Cambyse II la Dariyo I. Lam’ele Bardiya (kana ɔnɛ lakawelɛka ondo Gaumata, lakahema lo lowandji la wolo) akôlɛ paka ngɔndɔ esambele tsho, prɔfɛsiya kombidja lowandji lande la mondo lɔsɔ l’ɔnɔngɔ. L’ɔnɔnyi wa 490 N.T.D., nkumekanga ka sato, Dariyo I, akahembe mbɔtwɛ Ngirika la ta mbala ka hende. Koko ase Pɛrɛsiya wakɛnyi ɛhɔlɛ la Marathon ndo wakatolawɔ otsha l’Asie Mineure. Dariyo akayoyâlɔngɔsɔla nto dimɛna dimɛna dia nyomotɔlɔsha Ngirika, koko nde kokoka ndjosala dui sɔ nɛ dia nde akayovɔ l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛnɛi. Olimu ɔsɔ wakayoyala l’ahɛka w’ɔnande, okitɔ wakinde, “khum’ekanga ka nei,” kakawelɛka Xerxès I. Nde mbakawelɛka nto ɔnɛ Nkumekanga Ahasuero, ɔnɛ lakatshuke Ɛsta.​—⁠Esta 1:1; 2:​15-17.

6, 7. (a) Nkumekanga ka nɛi ngande ‘wakandonyiya oseka ɛngɔ tshɛ dia ndɔsha diolelo di’ase Ngirika’? (b) Kakɔna kakayotomba oma lo ta diakalɔsha Xerxès wodja wa Ngirika?

⁶ Xerxès I mɛtɛ ‘akunyiya oseka ɛngɔ tshɛ dia ndɔsha diolelo dia Ngirika,’ mbut’ate olui tshɛ w’esomba wa Ngirika waki la dipanda. Dibuku dielɛwɔ (The Medes and Persians​—⁠Conquerors and Diplomats) mbutaka ɔnɛ: “Oko wakandasokoyama oma le ekambi wa lo mbalasa ka nkumekanga, wanɛ waki la mposa ka lokumu, Xerxès akatshu la ta dia lo nkɛtɛ ndo dia lo ndjale.” Hérodote, ombewi w’ɛkɔndɔ w’ose Ngirika wa lo ntambe ka tanu N.T.D., akafunde ɔnɛ: “Lo etshwelo w’asɔlayi lo ta weyaso, wɔsɔ mboleki tshɛ woke.” Lo ndjela ɔkɔndɔ ande, asɔlayi wa l’ashi “waki lofulo l’apami 517610. Lofulo l’asɔlayi wa l’ekolo laki apami 1700000; lofulo l’ambahemi wa falasa laki apami 80000; lâdiko dia lâsɔ, aki ndo waa Arabɛ wanɛ wakahemaka kamɛlɔ, ndo ase Libiya wakalɔka ta lo pusupusu y’ata, wanɛ wele dimi fɔnyaka nte lofulo lawɔ laki anto 20000. Lâsɔ, lofulo l’asɔlayi wa l’ashi ndo wa l’okongo tshɛ sanganya komaka lo apami 2317610.”

⁷ Xerxès I aki la mposa ka lokumu efula, ndo oyango ande aki dia mbɔsa bɛtshi dia nkɛtɛ tshɛ di’ase Ngirika. Diɔ diakɔ diakandadje asɔlayi ande lo mboka l’ɔnɔnyi wa 480 N.T.D. Kânga mbakasalaka ase Ngirika shambo ya tshindjatshindjaka atunyi la Thermopyles, asɔlayi w’ase Pɛrɛsiya wakahandjola osomba w’Athènes vwa. Koko la Salamine, vɔ wakadjama otshumba wa mamba. Otshumba okina wakadje ase Ngirika aki la Platées, l’ɔnɔnyi wa 479 N.T.D. Lo nkumi ya dikanga esambele yakayɔhɛna Xerxès l’okudi wa Diolelo di’ase Pɛrɛsiya l’edja k’ɛnɔnyi 143 wakayeta, ndoko ɔnɛ lakatshu la ta nto otsha la Ngirika. Koko l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, nkumekanga kɛmɔtshi ka wolo efula akayotomba oma la Ngirika.

DIOLELO DIA WOKE DIAMBATƆNA L’ANƐI

8. Naa “khum’ekanga ka wulu” kakayonela, ndo ngande wakandayolɛka ‘la lowandji la woke’?

⁸ Ondjelo akate ate: “Khum’ekanga ka wulu ayunela, ayulela la [“lowandji la woke,” NW]. Ndi ayutshaka uku ayundulanga.” (Danyele 11:⁠3) Lam’akinde l’ɛnɔnyi 20, Alexandre ‘akonela’ oko nkumekanga ka Makɛdɔniya l’ɔnɔnyi wa 336 N.T.D. Nde mɛtɛ akayoyala “khum’ekanga ka wulu”: Alexandre wa Woke. Lo ndjela ekongelo ka Philippe II ka she, nde akɔshi prɔvɛnsɛ y’ase Pɛrɛsiya ya lo lɛkɛ losukanyi la Proche-Orient. Asɔlayi ande 47000 wakatenyanya ɔkɛdi wa woke wa Eyufaratɛ la wa Tigrɛ ko wakahandjola asɔlayi 250000 waki Dariyo III la Gaugamèles. Dariyo akalawɔ ko akatodiakema, lâsɔ mbakakomɛ ɔlɔndji w’ewandji w’ase Pɛrɛsiya. Oma k’etena kɛsɔ, Ngirika mbakayala wodja waheme andja w’otondo, ndo Alexandre ‘akalɔmbɔla la lowandji la woke ndo akatshaka oko akandalangaka.’

9, 10. Ngande wakayokotshama prɔfɛsiya k’ɔnɛ diolelo diaki Alexandre hadiotokimwama l’anya w’anande?

⁹ Alexandre kombahemɛ andja edja efula, nɛ dia ondjelo waki Nzambi akate nto ate: “Lam’ayunduya[m]biya, diulelu diandi diayuhandjo, diayukahanyema lu beke nei di’andja. Diulelu hadiuyala le an’andi, ndu hadiuyala wulu uku akidio. Dio diayuhandjo, diayukimwama le akina, keli aha le wo.” (Danyele 11:⁠4) La ntondo k’Alexandre kotsha ɛnɔnyi 33, hemɔ ka shashimoya akawonde ko nde akavu la Babilɔna l’ɔnɔnyi wa 323 N.T.D.

¹⁰ Diolelo dia shaka diaki Alexandre kotshikala l’anya waki “an’andi.” Ɔnango le Philippe III Arrhidée akolɛ, koko akadiakema aha la kotsha kânga ɛnɔnyi esambele oma lo dui diakatome Olympias, nyango Alexandre, l’ɔnɔnyi wa 317 N.T.D. Alexandre IV, ɔnaki Alexandre, akolɛ polo l’ɔnɔnyi wa 311 N.T.D., ko akayodiakema oma le Cassandre jeneralɛ mɔtshi y’asɔlayi yaki she. Héraclès, ɔna lakote Alexandre lo loseka, akayange mbolɛ lo lokombo la she koko wakayôdiaka l’ɔnɔnyi wa 309 N.T.D. Lâsɔ mbakashile ɔlɔndji waki Alexandre oshiki, ko “diulelu diande” diakamɔ oma lo nkumbo kande.

11. Lo yoho yakɔna ‘yakakahanyema’ diolelo diaki Alexandre lo “beke nei di’andja”?

¹¹ L’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’Alexandre, diolelo diande ‘diakayokahanyema lo bɛkɛ nɛi di’andja.’ Tojeneralɛ tande efula t’asɔlayi wakawane di’onto l’onto mamamala la bɛtshi dia nkɛtɛ. Jeneralɛ mɔtshi ya sso ehondo yakawelɛka Antigonus I akahembe dia monga owandji lo diolelo diaki Alexandre di’otondo. Koko, nde akadiakema lo ta dimɔtshi dia l’Ipsus, la Frigiya. L’ɔnɔnyi wa 301 N.T.D., tojeneralɛ t’asɔlayi tɔnɛi taki Alexandre wakolɛ lo diolelo dia shaka diakatatongi owandji awɔ. Cassandre akolɛ Makɛdɔniya la Ngirika. Lysimaque aki owandji w’Asie Mineure la Thrace. Séleucus I Nicator aki omboledi wa Mesɔpɔtamiya la Suriya. Ndo Ptolémée Lagus akalɔmbɔla Edjibito la Palɛstina. Ɔtɛkɛta wa prɔfɛsiya wakakotshama mɛtɛ: diolelo dia shaka diaki Alexandre diakatɔna lo waolelo anɛi.

NKUMI YA DIKANGA HIENDE YALƆSHANYA YAMBOTOMBA SƐKƐ

12, 13. (a) Ngande wakayotshikalaka waolelo anɛi w’ase Ngirika waolelo ahende ato? (b) Ewandji wa lo dioho diakɔna wakatatshiki Séleucus wakahombaka mbolɛ la Suriya?

¹² Ɛnɔnyi engana eto l’ɔkɔngɔ wa nde ndɛ lowandji, Cassandre akavu, ko l’ɔnɔnyi wa 285 N.T.D., Lysimaque akɔshi etenyi k’Erɔpɛ ka Diolelo di’ase Ngirika. L’ɔnɔnyi wa 281 N.T.D., Lysimaque akadiakema lo ta oma le Séleucus I Nicator, ko Séleucus akayoyalaka owandji wa ɛtshi ka nkɛtɛ koleki woke ka l’Asiya. L’ɔnɔnyi wa 276 N.T.D., Antigonus II Gonatas, okana waki jeneralɛ mɔtshi yaki Alexandre, akahema l’okudi la Makɛdɔniya. L’ɔkɔngɔ diko, Makɛdɔniya akayɔlɔmbwamaka oma le ase Rɔma ko akayokomɛ lo ndjoyala prɔvɛnsɛ k’ase Rɔma l’ɔnɔnyi wa 146 N.T.D.

¹³ Lo waolelo anɛi wakatombe oma lo diolelo diaki Alexandre, akayotshikalaka paka waolelo ahende ato wa weke: diolelo diaki Séleucus I Nicator la nɛ diakalɔmbɔlaka Ptolémée Lagus. Séleucus akatonge ekongelo k’anto wa lo dioho diande mongaka nkumi ya dikanga la Suriya. Esomba ɛmɔtshi wakandahike vɔ ɛnɛ: Atiyɔka, kapitalɛ k’oyoyo ka Suriya, la dibongo dia Séleucie. L’ɔkɔngɔ diko, ɔpɔstɔlɔ Paulo akayolakanyaka ɔtɛkɛta wa Nzambi l’Atiyɔka, lɛnɛ akawatatɛ mbelɛ ambeki waki Yeso mbala ka ntondo ɔnɛ Akristo. (Etsha 11:​25, 26; 13:​1-4) Séleucus akayodiakema l’ɔnɔnyi wa 281 N.T.D., koko ewandji wa l’ɔlɔndji wa dioho diande wakatetemala mbolɛ polo ndo l’ɔnɔnyi wa 64 N.T.D., lam’akayoyaka Cnaeus Pompée, jeneralɛ y’asɔlayi y’ose Rɔma, ko ndjokonya Suriya prɔvɛnsɛ ka Rɔma.

14. Etena kakɔna kakashikikɛma ɔlɔndji w’ewandji wa lo dioho dia Ptolémée l’Edjibito?

¹⁴ Lo waolelo akɔ anɛi, diolelo di’ase Ngirika diakaleke tshikala edja ele diaki Ptolémée Lagus, kana Ptolémée I, ɔnɛ lakawayɔlɛ lokombo la nkumekanga l’ɔnɔnyi wa 305 N.T.D. Ɔlɔndji w’ewandji wa lo dioho diande wakandatatshiki wakatetemala mbolɛ Edjibito polo ndo lam’akayɔkɔka Edjibito l’anya w’ase Rɔma l’ɔnɔnyi wa 30 N.T.D.

15. Naa nkumi ya dikanga hiende yakatombe oma lo waolelo anɛi w’ase Ngirika, ndo ta diakɔna diakawamɛ?

¹⁵ Ɔnkɔnɛ, lo waolelo anɛi w’ase Ngirika, nkumi ya dikanga hiende ya wolo yakatombe ele Séleucus I Nicator la Suriya ndo Ptolémée I l’Edjibito. Nkumi ya dikanga hiende shɔ mbakahɔhɔla ta diahashile dia l’asa ‘nkumekanga ka nɔrdɛ’ la ‘nkumekanga ka sidɛ,’ ta diɔkɔndwami lo Danyele tshapita 11. Ondjelo wa Jehowa kombuta nkombo ya nkumi ya dikanga shɔ, nɛ dia etondo awɔ ndo wedja awɔ wakahombe tatshikitanaka lam’atete ɛnɔnyi. Ondjelo kombidja yimba lo towuiwui t’anyanya; nde akatɛkɛta paka di’ewandji ndo di’akambo wa weke wele la shɛngiya lo ta diakɔ.

TA DIAMBOTATƐ

16. (a) Nkumi ya dikanga shɔ hiende yaki lo lɛkɛ la nɔrdɛ ndo la sidɛ l’anto akɔna? (b) Nkumi ya dikanga yakɔna yakatatɛ monga “khum’ekanga ka [nɔrdɛ]” ndo “khum’ekanga ka [sidɛ]”?

¹⁶ Hokamɛ! Ondjelo wa Jehowa ɔkɔndɔla etatelo k’etata kɛsɔ ate: “Khum’ekanga ka [sidɛ] ayuyala la wulu. Otoi omotshi l’atei w’ewandji andi [Alexandre], ayûleka wulu. Ku diulelu di’uwandji ako [wa nɔrdɛ] diayuyala wulu efula.” (Danyele 11:⁠5) Ɛtɛkɛta w’ɔnɛ “khum’ekanga ka [nɔrdɛ]” la “khum’ekanga ka [sidɛ]” mendanaka la nkumi ya dikanga yaki lo lɛkɛ la nɔrdɛ ndo la sidɛ ka wodja waki Danyɛlɛ, wanɛ wele l’etena kɛsɔ ko wamboshilaka tshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna ndo wambotakalolaka lo wodja awɔ wa Juda. “Khum’ekanga [ka ntondo] ka [sidɛ]” aki Ptolémée I ka l’Edjibito. Jeneralɛ mɔtshi yaki Alexandre yakaleke Ptolémée I wolo ndo yakolɛ la “wulu efula” aki Séleucus I Nicator, nkumekanga ka Suriya. Nde mbaki “khum’ekanga ka [nɔrdɛ].”

17. Akɔna akolɛka wodja wa Juda l’etatelo ka ta dia l’asa nkumekanga ka nɔrdɛ la kɛnɛ ka sidɛ?

¹⁷ Lam’akatatɛ ta diakɔ, wodja wa Juda wakalɔmbwamaka oma le nkumekanga ka sidɛ. Oya l’ɔnɔnyi wa 320 N.T.D., Ptolémée I akakeketsha ase Juda dia vɔ ndja l’Edjibito ko ndjâta atshunda awɔ. Tshunda dimɔtshi di’ase Juda diakatema l’osomba w’Alexandrie, lɛnɛ akasale Ptolémée bibliɔtɛkɛ wa lokumu efula. Ase Juda wakadjasɛka lo wodja wa Juda wakalɔmbwamaka oma l’Edjibito, lɛnɛ akolɛka Ptolémée, nkumekanga ka sidɛ, edja ndo l’ɔnɔnyi wa 198 N.T.D.

18, 19. L’edjedja ka wonya, ngande wakayodjaka nkumi ya dikanga hiende yakalɔshanaka “diokanelo dia losembwe”?

¹⁸ Lo dikambo dia nkumi ya dikanga yakɔ hiende, ondjelo akatatshi ate: “L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛmɔtshi, vɔ wayodja sheke kâmɛ, ko ɔna womoto laki nkumekanga ka sidɛ ayoya le nkumekanga ka nɔrdɛ dia ndjosala diokanelo dia losembwe. Koko nde hatolama wolo wa lonya lande; ndo nde hatoshikikala, koyanga lonya lande; womoto akɔ ayokimwama nde la wanɛ wakawela, kâmɛ ndo ɔnɛ lakawote ndo ɔnɛ lakawetɛka wolo lo nshi yakɔ.” (Danyɛlɛ 11:​6, NW) Ngande wakayokotshama ɛtɛkɛta ɛsɔ na?

¹⁹ Prɔfɛsiya kɔtɛkɛta dia Antiochus I, ɔnaki Séleucus I Nicator ndo okitɔ ande, dikambo nde kɔndɔsha nkumekanga ka sidɛ ta dimɔtshi dia wolo. Koko okitɔ ande, Antiochus II, akalɔ la Ptolémée II, ɔnaki Ptolémée I, ta di’edja ka mamba. Antiochus II aki nkumekanga ka nɔrdɛ ndo Ptolémée II nkumekanga ka sidɛ. Antiochus II akatshuke Laodice, ko wakote ɔna pami lakawɔlɛ lokombo Séleucus II ndo Ptolémée II, lo wedi ande, aki l’ɔna womoto lakawelɛka Bérénice. L’ɔnɔnyi wa 250 N.T.D., nkumi ya dikanga shɔ hiende wakayɔtɔ lo “diokanelo dia losembwe.” Dia futa oshinga wa sheke shɔ, Antiochus II akasɛkana la wadɛnde Laodice ko akatshuke Bérénice, “ɔna womoto laki nkumekanga ka sidɛ.” Nde la Bérénice wakote ɔna pami lakayoyalaka okitɔ wa kɔsa ka lowandji lo dihole di’ana w’apami waki Laodice monga lo dihole sɔ.

20. (a) Ngande waki koshikikala “lonya” la Bérénice? (b) Bérénice nde la “wanɛ wakawela” ndo “ɔnɛ lakawetɛka wolo,” ngande akawalambɔma? (c) Akɔna akayoyala nkumekanga ka Suriya l’ɔkɔngɔ w’Antiochus II shisha “lonya” lande, mbut’ate wolo ande?

²⁰ “Lonya” laki Bérénice, mbut’ate wolo wakôkimanyiyaka, aki papa kande, Ptolémée II. Lam’akavu she l’ɔnɔnyi wa 246 N.T.D., Bérénice “konama nto wolo wa lonya lande” la ntondo k’omɛnde. Antiochus II akɔ̂sɛkɛ, ko akayotshukanaka nto nde la Laodice ko akadje ɔnawɔ oko okitɔ ande. Lo ndjela kɛnɛ kakalɔngɔsɔla Laodice, Bérénice nde l’ɔnande la pami wakadiakema. Lo mɛtɛ, ekambi wakatshindɛ Bérénice, mbut’ate “wanɛ wakawela,” oma l’Edjibito oya la Suriya, wakadiakema ndo vɔ lawɔ. Laodice akadjɛ Antiochus II lɔlɛngɔ, ko ndo “lonya” la nkumekanga, mbut’ate wolo ande, ‘kotshikala nto.’ Ɔnkɔnɛ, she Bérénice (“ɔnɛ lakawote”) ndo omɛnde l’ose Suriya (lakawetɛ “wolo” nshi mɔtshi) vɔ akɔ ahende wakavu. Ko Séleucus II, ɔnaki Laodice, akayoyala nkumekanga ka Suriya. Ko nkumekanga k’aseka Ptolémée kakahombe ndjahɔna akandahombe ndjosala lo menda awui asɔ tshɛ na?

NKUMEKANGA AMBƆSƆMBƆYA NYƆI KA KADIYƐNDE

21. (a) Akɔna aki “dimonga dimotshi” di’oma “l’ediu” waki Bérénice, ndo ngande ‘wakandonela’? (b) Ptolémée III ngande wakandɔtɔ “l’usumba a wulu wa khum’ekanga ka [nɔrdɛ]” ko mbɔlɛndja?

²¹ Ondjelo akate ate: “Dimonga dimotshi di’uma l’ediu a umuntu ako diayunela lu dihuli dia khum’ekanga. Ndi ayutsho dia ntolosha alimbi, ayutoto l’usumba a wulu wa khum’ekanga ka [nɔrdɛ]. Ndi ayutolo la wo, ayâlembia.” (Danyele 11:⁠7) “Dimonga dimotshi” di’ambutshi waki Bérénice, wanɛ waki “ediu,” aki ɔnango la pami. Lam’akavu she, nde ‘akonela’ oko nkumekanga ka sidɛ: nde mbaki Farawɔ Ptolémée III, owandji w’Edjibito. Kɛnɛ kakandasale ntondo ele sɔmbɔya nyɔi ka kadiyɛnde. Lam’akandatshu dia ntɔlɔsha Séleucus II, nkumekanga ka Suriya kakakambe la Laodice dia ndjaka Bérénice nde l’ɔnande, nde akalɔsha “usumba a wulu wa khum’ekanga ka [nɔrdɛ].” Ptolémée III akɔshi etenyi kaki oko longele l’Atiyɔka ko akadiake Laodice. Nde akatenyanya ɛtshi ka nkɛtɛ kaki nkumekanga ka nɔrdɛ, akambe diangɔ dia lo wodja wa Babilɔna ko ntshɔ polo ndo l’Indiya.

22. Diangɔ diakɔna diakela Ptolémée III oya l’Edjibito, ndo lande na ‘kakandamɔ ɛnɔnyi ɛmɔtshi oma le nkumekanga ka nɔrdɛ’?

²² Kakɔna kakayotombaka l’ɔkɔngɔ na? Ondjelo waki Nzambi ekɔ lo totɛ ate: “Ndi ayutosa ditemolatemola diawo, dikishi diawo dia lolelola, ndu diango diawo di’ushinga wulu dia fesa la dia paunyi, ayuditola [“oko fumbe,” NW] utsha l’Edjibitu. Ndi ayutukumo deku dimotshi diaha ndo la khum’ekanga ka [nɔrdɛ].” (Danyele 11:⁠8) Ɛnɔnyi ndekana 200 la ntondo, nkumekanga k’ose Pɛrɛsiya kakawelɛka Cambyse II akalɛndja Edjibito ko akɛmbɛ ditɛmɔlatɛmɔla di’ase Edjibito, “dikishi diawo dia lolelola.” Lam’akandambe diangɔ dia l’osomba wa Susa, kapitalɛ k’edjedja ka Pɛrɛsiya, Ptolémée III akɔshi ditɛmɔlatɛmɔla sɔ ko akadikaloya nto “oko fumbe” l’Edjibito. Nde akakalola nto ndo la diangɔ efula dia dimbo, ‘diangɔ di’oshinga wolo dia fɛsa la paonyi.’ Koko, lam’ele nde akahombe tokɔlɔ la wanɛ wakatɔmbɔkɔka l’etei ka wodja ko mbalɛndja, Ptolémée III ‘akatokomɔ oma le nkumekanga ka nɔrdɛ’: nde kombosalɛ ndoko kɔlɔ nto.

NKUMEKANGA KA SURIYA AMBƆSƆMBƆYA

23. Lande na ‘kakakalola’ nkumekanga ka nɔrdɛ ‘otsha lo nkɛtɛ yande’ l’ɔkɔngɔ wa nde mbɔtɔ lo diolelo dia nkumekanga ka sidɛ?

²³ Nkumekanga ka nɔrdɛ akandasale na? Wakatɛ Danyɛlɛ ɔnɛ: “Khum’ekanga ka [nɔrdɛ] ayutsho dia ntolosha diulelu dia khum’ekanga ka [sidɛ]. Ku ndi ayukalula lu kete yandi.” (Danyele 11:⁠9) Nkumekanga ka nɔrdɛ (Séleucus II, nkumekanga ka Suriya) akasɔmbɔya. Nde akɔtɔ lo “diulelu,” mbut’ate lo lɛtshi la nkɛtɛ lakolɛka nkumekanga ka sidɛ, ka l’Edjibito koko nde akalɛndjama. La djui ya tshitshɛ tsho y’asɔlayi ande wakatshikala, Séleucus II ‘akakalola lo nkɛtɛ yande,’ akalawɔ tsha l’Atiyɔka, kapitalɛ ka Suriya, otsha l’ɔnɔnyi wa 242 N.T.D. Lam’akandavu, ɔnande le Séleucus III akɔ̂hɛnɛ.

24. (a) Kakɔna kakayokomɛ Séleucus III? (b) Ngande ‘wakaye’ Antiochus III, nkumekanga ka Suriya, ‘oko dikɛlɛdu ko mbeta’ lo diolelo dia nkumekanga ka sidɛ?

²⁴ Kakɔna kakatama lo dikambo di’ɔnaki Séleucus II, nkumekanga ka Suriya na? Ondjelo akatɛ Danyɛlɛ ate: “An’andi w’apami wayutunga ta, wayusanganya ului a wuki w’alimbi, wayunela, wayudiangana uku dikeledu, wayutshulotshulo. Vo wayutalokaka ta pulu ndu l’usumba a wulu wa khum’ekanga ka [sidɛ].” (Danyele 11:10) Lowandji laki Séleucus III kombiviya nɛ dia wakayôdiaka, nde kokotsha ndo ɛnɔnyi esato. Ɔnango le Antiochus III akɔ̂hɛnɛ l’okudi wa Suriya. Ɔnaki Séleucus II ɔsɔ akatshumanya lemba la woke l’asɔlayi dia ndɔsha nkumekanga ka sidɛ, ɔnɛ lakelamɛka nshi shɔ ɔnɛ Ptolémée IV. Nkumekanga ka nɔrdɛ k’oyoyo, mbut’ate nkumekanga ka Suriya, akalɛndja Edjibito ko akɔshi dibongo dia Séleucie nto, nde akɔshi ndo prɔvɛnsɛ ka Cœlésyrie, osomba wa Tura la wa Ptolémaïs kâmɛ ndo esomba wa l’emamu. Nde akahandjola alembe waki Nkumekanga Ptolémée IV ndo akɔshi esomba efula wa Juda. Lo ngɔndɔ ya l’etatelo k’ɔnɔnyi wa 217 N.T.D., Antiochus III akamɔ oma la Ptolémaïs ko akatshu otsha lo lɛkɛ la nɔrdɛ, “pulu ndu l’usumba [ande] a wulu” la Suriya. Koko otshikitanu ɔmɔtshi waki suke la salema.

NGALA YAMBOKADIMƆ

25. Lende akalɔ Ptolémée IV nde l’Antiochus III, ndo kakɔna ‘kakakimwama l’anya’ waki nkumekanga ka sidɛ, nkumekanga k’Edjibito?

²⁵ Oko Danyɛlɛ, tekɔ lo pokɛ lotui ɔlɔlɔ lo awui wahataye wata ondjelo nto ate: “Khum’ekanga ka [sidɛ] ayudanganela la kele, ayutumba dia [ntɔlɔ] la nkum’ekanga ka [nɔrdɛ]. Khum’ekanga ka [nɔrdɛ] ayusanganya ului a wuki w’alimbi, ku vo wayukimwama l’anya wa khum’ekanga ka [sidɛ].” (Danyele 11:11) Kâmɛ l’asɔlayi 75000, Ptolémée IV, nkumekanga ka sidɛ, akatshu otsha lo lɛkɛ la nɔrdɛ dia ntɔlɔsha otunyi. Nkumekanga ka nɔrdɛ kakawelɛka Antiochus III, mbut’ate nkumekanga ka Suriya, akatshumanya “ului a wuki” w’anto 68000 dia vɔ ndɔshana la nde. Koko, “ului a wuki” ɔsɔ ‘wakakimwama l’anya’ wa nkumekanga ka sidɛ lo ta diakawalɔ la Raphia, osomba wa l’omamu w’ashi, waki komonga etale la olelo w’Edjibito.

26. (a) Naa “ului a wuki” wakɛmbama oma le nkumekanga ka sidɛ lo ta dia la Raphia, ndo awui akɔna wakalembetshiyama lo sheke ya wɔladi yakawadje? (b) Ptolémée IV ngande wakinde ‘kokamba la wolo ande’? (c) Akɔna akayoyalaka nkumekanga kahɔnyi ka sidɛ?

²⁶ Prɔfɛsiya tetemalaka mbuta ɔnɛ: “Ului ako w’alimbi wayutolama fumbi, ku utema a khum’ekanga ka [sidɛ] ayuyambiya efula. Ndi ayudiaka antu nunu nunu, keli ndi [“hokamba la wolo ande,” NW].” (Danyele 11:12) Ptolémée IV, nkumekanga ka sidɛ, ‘akadiake’ asɔlayi wa l’ekolo w’ase Suriya 10000, ambahemi wa falasa 300 ndo akande asɔlayi 4000 oko fumbe. Etena kɛsɔ, nkumi ya dikanga yakɔ hiende wakadje sheke mɔtshi ya wɔladi lam’asawɔ; lo ndjela sheke yakɔ, Antiochus akatshikala owandji wa dibongo dia Séleucie, osomba wa Suriya, koko akashisha Finikiya la Cœlésyrie. L’ɔkɔngɔ w’otshumba ɔsɔ, otema wa nkumekanga ka sidɛ, mbut’ate nkumekanga k’Edjibito, ‘wakayadiya efula,’ djekoleko otsha le Jehowa. Juda akatshikala l’ɛse ka lowandji laki Ptolémée IV. Koko, nde ‘kokamba la wolo’ ande dia mbesa otshumba wakandadje nkumekanga ka nɔrdɛ kakolɛka Suriya. Ptolémée IV akangɛnangɛna sɛna lɔsɛnɔ la mindo dia ngɛnyangɛnyaka demba, ko ɔnande l’ɛnɔnyi etanu, Ptolémée V, akayoyala nkumekanga ka sidɛ ɛnɔnyi ɛmɔtshi la ntondo ka nyɔi kaki Antiochus III.

ƆNƐ LAKATSHE AKAMBO WA MAMBA AMBOKALOLA

27. Nkumekanga ka nɔrdɛ ngande wakandayokalola ‘l’ekomelo ka tena’ dia ndjɔ̂sa bɛtshi dia nkɛtɛ diakɔshi ase Edjibito?

²⁷ Antiochus III akatshe akambo wa mamba efula, diakɔ diakawayowɔlɛka Antiochus wa Woke. Ondjelo akate ɔnkɔnɛ lo dikambo diande ate: “Khum’ekanga ka [nɔrdɛ] ayusanganya ului a wuki w’alimbi, wuleki wa ntundu efula. L’okongo wa deku dimotshi, ndi ayuya la ului a wuki w’alimbi la ekundji efula.” (Danyele 11:13) “Deku” sɔ diaki ɛnɔnyi 16 kana ndekana wakete l’ɔkɔngɔ w’ase Suriya mbidjama otshumba oma le ase Edjibito la Raphia. Lam’akayokoma Ptolémée V ka dikɛnda nkumekanga ka sidɛ, Antiochus III akatshu la “ului a wuki w’alimbi, wuleki wa ntundu efula” dia tɔsa bɛtshi dia nkɛtɛ diakɔhɔtɔla nkumekanga ka sidɛ, mbut’ate nkumekanga k’Edjibito. Dia ntsha dui sɔ, nde akasanganya asɔlayi ande l’asɔlayi waki Philippe V, nkumekanga ka Makɛdɔniya.

28. Ekakatanu akɔna waki la nkumekanga ka dikɛnda ka sidɛ?

²⁸ Nkumekanga ka sidɛ aki nto l’ekakatanu l’etei ka diolelo diande. Ondjelo akate ate: “Lu etena keso, antu efula wayotombokwela khum’ekanga ka [sidɛ].” (Danyele 11:14a) Lo mɛtɛ, anto efula “wa[ka]tombokwela khumekanga ka [sidɛ].” Lâdiko wa nde ndɔshana l’asɔlayi waki Antiochus III ndo wanɛ wakasangana la wɔ w’ase Makɛdɔniya, nkumekanga ka dikɛnda ka sidɛ aki l’ekakatanu lo wodja ande, l’Edjibito. Lam’ele Agathocle, ɔnɛ laki onami wa diangɔ diande ndo lakalɔmbɔlaka lo lokombo lande akahɛnyɔlaka ase Edjibito, anto efula wakatɔmbɔkɔ. Ondjelo akate nto ate: “Apami wa ngala w’uma l’atei a wudja aye wayotomboko dia nshidiya aui wa enelo, keli vo wa[y]olembiama.” (Danyele 11:14b) Kânga anto amɔtshi w’ase wodja waki Danyɛlɛ wakayoyalaka “apami wa ngala,” mbut’ate atɔmbɔki. Koko, oyadi “enelo” kakɔna tshɛ kakakoke mɛna ase Juda asɔ, ɛnɛlɔ kakakoke mbatshutshuya dia vɔ komiya lowandji l’Ase Wedja lo wodja awɔ, tɔ kaki kashi, ndo vɔ wakahombe kita tatala kana ‘nɛndjama.’

29, 30. (a) ‘Anya waki sidɛ’ ngande akawakɔ lam’akawawaɔtwɛ la ta oma lo lɛkɛ la nɔrdɛ? (b) Lo yoho yakɔna ‘yakemala’ nkumekanga ka nɔrdɛ “lu kete ya lutumbu”?

²⁹ Ondjelo waki Jehowa akatatshi nto ate: “Khum’ekanga ka [nɔrdɛ], ayutshimia ngeli, ayolembia usumba wudingami ngeli. [“Anya,” NW] w’uma lu leke la [sidɛ] haweyi nshikikala, kuyanga ahuka a wulu wayusonola khum’ekanga, ne dia wulu awo wa nshikikala wayushila. Keli one layuya dia [ndjɔ̂lɔsha], ayutshaka uku ayundulanga, nduku layushikikala la ntundu kandi. Ndi ayemala lu kete ya lutumbu, la wulu wa nanya wayuyala l’anya andi.”​—⁠Danyele 11:​15, 16.

³⁰ Asɔlayi wakalɔmbwama oma le Ptolémée V, mbut’ate “[“anya,” NW] w’uma lu leke la [sidɛ],” wakalɛndjama lam’akawawaɔtwɛ la ta oma lo lɛkɛ la nɔrdɛ. La Panéas, (Kayisariya Filipɔ), Antiochus III akatshindjiya jeneralɛ y’asɔlayi y’ose Edjibito yakawelɛka Scopas nde l’apami 10000 ‘wakandasɔnɔla,’ ko vɔ wakatoyashɛ la Sidɔna, “usumba wudingami la ngeli.” Lɛkɔ, Antiochus III ‘akadinge osomba la ngele’ ko akɔshi dibongo sɔ di’ase Finikiya l’ɔnɔnyi wa 198 N.T.D. Nde akasalaka ‘oko akandalangaka’ nɛ dia asɔlayi waki nkumekanga k’Edjibito ka sidɛ kokoka memala la ntondo kande. Etena kɛsɔ, Antiochus III akatshu dia ntɔlɔsha Jerusalɛma, kapitalɛ ka “kete ya lutumbu,” mbut’ate ka Juda. L’ɔnɔnyi wa 198 N.T.D., Jerusalɛma la Juda wakamɔ oma l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nkumekanga k’Edjibito ka sidɛ ko wakayoyala l’ɛlɔmbwɛlɔ ka nkumekanga ka Suriya ka nɔrdɛ. Ko Antiochus III, nkumekanga ka nɔrdɛ, ‘akemala lo nkɛtɛ ya lotombo.’ “Wulu wa nanya [waki] l’anya andi” dia ndjaka ase Juda tshɛ ndo ase Edjibito tshɛ wanɛ wakahetshanaka la nde. Ɛnɔnyi engana wakahombe nkumekanga kɛsɔ ka nɔrdɛ ntshaka oko akandalangaka na?

RƆMA AMBAHEMƐ OTSHI W’AKAMBO WA MAMBA

31, 32. Lande na kakayokomɛ nkumekanga ka nɔrdɛ la mbidja ‘sheke’ ya wɔladi ya losembwe nde la nkumekanga ka sidɛ?

³¹ Ondjelo waki Jehowa ekɔ lo tosha okadimwelo ɔnɛ ate: “Ndi [nkumekanga ka nɔrdɛ] ayukikitsha utema dia ndja [“la wolo wa diolelo diande tshɛ,” NW]. Ndi ayudja la khum’ekanga ka [sidɛ] sheki, ayushikike. Ndi ayuwusha on’andi a umuntu wadi, la elungamelu ka ndi ndjulanya diulelu diandi. Keli [“womoto akɔ hatoshikikala, ndo nde hatotetemala monga onto ande,” NW].”​—⁠Danyele 11:⁠17.

³² Nkumekanga ka nɔrdɛ, Antiochus III, ‘akakeketsha otema’ dia mbolɛ Edjibito “la wolo wa diolelo diande tshɛ.” Koko, nde akayokomɛka lo ndjodja “sheki” ya wɔladi nde la Ptolémée V, nkumekanga ka sidɛ. Kɛnɛ kakahikaka ase Rɔma akayotshutshuyaka Antiochus III dia nde tshikitanya sangwelo diande. Lam’akandasangana la Philippe V, nkumekanga ka Makɛdɔniya, dia ndɔsha nkumekanga ka dikɛnda k’Edjibito ko mbɔsa bɛtshi diande dia nkɛtɛ, omombi wa diangɔ diaki Ptolémée V lakalɔmbɔlaka lo dihole diande akayange ekokelo le ase Rɔma. Ase Rɔma wakakambe la diaaso sɔ dia ndeka monga la shɛngiya lo wedja efula ko wakɛnya nkudu kawɔ.

33. (a) Kakɔna kakatamaka lo sheke ya wɔladi yakadje Antiochus III nde la Ptolémée V? (b) Naa oyango wa diwala diaki Cléopâtre I nde la Ptolémée V, ndo lande na kakakite sangwelo sɔ tatala?

³³ Lam’ele ase Rɔma wakôhine wolo efula, Antiochus III akokana la nkumekanga ka sidɛ dia vɔ mbidja wɔladi lam’asawɔ. Lo dihole dia nde nkimɔ bɛtshi dia nkɛtɛ diakandɔshi oko ɔnkɔnɛ wakalɔmbaka ase Rɔma, Antiochus III akalange ntsha mpata lo teho mbut’ate mbɔsa Cléopâtre I, “on’andi a umuntu,” ko mbosha Ptolémée V oko wadi. Lâsɔ, wakahombe mbosha prɔvɛnsɛ mɔtshi, mbidja ndo Juda, “kete ya lutumbu,“ oko okundji w’oma lo demba di’ɔnande la womoto. Diakɔ mbele, lam’akawatshukana l’ɔnɔnyi wa 193 N.T.D., nkumekanga ka Suriya kombisha Ptolémée V prɔvɛnsɛ shɔ. Ɔsɔ aki diwala dia pɔlitikɛ, diakalɔngɔsɔma dia mbetɛ Edjibito l’ɛse ka lowandji la Suriya. Koko sangwelo sɔ diakakite tatala nɛ dia Cléopâtre I ‘kotetemala monga onto lakinde,’ nɛ dia l’ɔkɔngɔ diko nde akayetaka l’omɛnde wedi. Lam’akayotomba ta l’asa Antiochus III la ase Rɔma, Edjibito akɔtɔ lo lɛkɛ l’ase Rɔma.

34, 35. (a) Otsha lo ‘nkɛtɛ yakɔna ya l’omamu w’ashi’ yakɛlɛ nkumekanga ka nɔrdɛ? (b) Ngande wakayokumiyaka Rɔma ‘tɛngɔ’ y’oma le nkumekanga ka nɔrdɛ? (c) Ngande wakavu Antiochus III, ndo akɔna akayɔ̂hɛnaka oko nkumekanga kahɔnyi ka nɔrdɛ?

³⁴ Lo dikambo dia woho wakayɔlɛndjama nkumekanga ka nɔrdɛ, ondjelo akate nto ate: “L’okongo w’akambu aso, ndi [Antiochus III] ayediya elundji kandi utsha [“lo nkɛtɛ ya l’omamu w’ashi,” NW]. Ndi ayâlembia efula, keli uwandji omotshi [Rɔma] ayukumia tengo yandi [nde Rɔma], ayukaluya tengo yako l’ote andi [nde Antiochus III]. L’okongo diku, ndi [Antiochus III] ayelela utsha lu esumba w’udingami kumbu wa lu kete yandi. Keli ndi ayutakana, ayoko, hawutana ntu.”​—⁠Danyele 11:​18, 19.

³⁵ “Nkɛtɛ ya l’omamu w’ashi” shɔ aki nkɛtɛ ya Makɛdɔniya, Ngirika la y’Asie Mineure. Ta diakatombe la Ngirika l’ɔnɔnyi wa 192 N.T.D., diakatshutshuya Antiochus III dia nde ntshɔ otsha la Ngirika. Ase Rɔma wakanyange lam’akawɛnyi ɔnɛ nkumekanga ka Suriya ekɔ lo ntsha tshɛ dia nyomɔsa bɛtshi dikina dia nkɛtɛ lɛkɔ; ɔnkɔnɛ, vɔ wakate dia paka ndɔ la nde. Nde akalɛndjama oma le ase Rɔma la Thermopyles. Oko yɛdikɔ y’ɔnɔnyi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa nde nɛndjama lo ta dia la Magnésie l’ɔnɔnyi wa 190 N.T.D., nde akahombe tshika oseka ɛngɔ tshɛ la Ngirika, l’Asie Mineure, ndo lo bɛtshi dia nkɛtɛ dia lo lɛkɛ la owɛstɛ k’Akona wa Taurus. Ase Rɔma wakâhemɛ Suriya ka la nɔrdɛ ndo wakôhike dia nde mbafutaka elambo w’efula ka mamba. Lam’ele wakawotshanya oma la Ngirika ndo oma l’Asie Mineure ndo lam’ele nde akashisha suke l’asɔlayi la dihomɔ diande di’ata tshɛ dia l’ashi, Antiochus III ‘akɛlɛ otsha l’esomba wakadingama nkombo ya wolo, lo nkɛtɛ yande hita,’ mbut’ate la Suriya. Ase Rɔma ‘wakôkaloya tɛngɔ yakandâtɛngɛ.’ Antiochus III akavu l’ɔnɔnyi wa 187 N.T.D., lam’akandahembaka dia mumba diangɔ dia lo tɛmpɛlɔ kɛmɔtshi ka l’Élymaïs, lo wodja wa Pɛrɛsiya. Lâsɔ ‘mbakandakɔ’ lo nyɔi ko Séleucus IV k’ɔnande mbɔ̂hɛna oko nkumekanga ka nɔrdɛ kakayele.

TA DIAMBOTETEMALA

36. (a) Nkumekanga ka sidɛ ngande wakandahembe tetemala la ta, ko kakɔna kakayôkomɛ? (b) Ngande wakayovɔ Séleucus IV, ndo akɔna akayɔ̂hɛna?

³⁶ Ptolémée V, nkumekanga ka sidɛ, akahembe mbɔsa prɔvɛnsɛ yakawahombe mbosha oko okundji w’oma lo demba dia Cléopâtre, koko wakayowodjɛka lɔlɛngɔ ko nde kondjokotsha sangwelo diande. Ptolémée VI akayɔ̂hɛna. Ko Séleucus IV akandayoyala na? Oko wakinde l’ohomba wa falanga dia futaka elambo w’efula wakahikaka ase Rɔma, nde akatome Héliodore, olami ande w’ɔshɛtɛ wa falanga, dia tɔ̂sa ekundji wakawataka ɔnɛ wekɔ lo tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma. Oko wakandakombolaka mbahema l’okudi, Héliodore akayodiaka Séleucus IV. Koko Eumène, nkumekanga ka Pɛrgamɛ nde la Attale w’ɔnango wakɔshi Antiochus IV, ɔnango nkumekanga kakadiakema, ko vɔ mbâhenya l’okudi.

37. (a) Ngande wakone Antiochus IV ndjaɛnya di’oko nde ndeka ndo Jehowa Nzambi wolo? (b) Kakɔna kakayotombaka oma lo woho wakɔnyɔla Antiochus IV tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma?

³⁷ Antiochus IV, nkumekanga ka nɔrdɛ k’oyoyo, akone ndjaɛnya oko nde ndeka Nzambi wolo: nde akasale tshɛ dia shila ɔtɛmwɛlɔ waki Jehowa oshiki. Dia mbidja la Jehowa tɔfwɛfwɛ, nde akalambola tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma le Zewusɛ, kana Jupiter. Lo Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ahende k’ɔnɔnyi wa 167 N.T.D., wakahike ediakelo k’elambo w’apanganu lâdiko di’ediakelo ka woke k’elambo kaki lo sɛkɛ dia tɛmpɛlɔ, lɛnɛ akawalambolaka Jehowa elambo wa lotshumba lushi la lushi. Nshi dikumi l’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, wakayolambola Zewusɛ olambo ɔmɔtshi l’ediakelo kɛsɔ k’elambo w’apanganu. Ɛɔnywɛlɔ kɛsɔ k’ɛngɔ k’ekila akayɔtɔmbɔsha ase Juda wakalɔmbwama oma le waa Makabe. Antiochus IV akalɔshana la wɔ ɛnɔnyi esato. L’ɔnɔnyi wa 164 N.T.D., lushi la eohwelo ka ɛɔnywɛlɔ ka tɛmpɛlɔ, Judasɛ Makabe akanyomolambola tɛmpɛlɔ le Jehowa ndo akahɔhɔla fɛtɛ k’ekidielo, kana Hanuka.​—⁠Joani 10:⁠22.

38. Ngande wakayokomɛ lowandji laki waa Makabe?

³⁸ Ondo waa Makabe wakadje vɔ l’ase Rɔma sheke ya wɔladi l’ɔnɔnyi wa 161 N.T.D., ko wakatonge diolelo diawɔ l’ɔnɔnyi wa 104 N.T.D. Koko wakatetemala kakatana vɔ la nkumekanga ka Suriya, nkumekanga ka nɔrdɛ. Edja l’edja, wakayɔlɔmba ase Rɔma dia mbekama l’atei. Cnaeus Pompée, jeneralɛ y’ose Rɔma, akɔshi Jerusalɛma l’ɔnɔnyi wa 63 N.T.D., l’ɔkɔngɔ wa nde ndjidinga ngɔndɔ shato. L’ɔnɔnyi wa 39 N.T.D., waa dipite y’ase Rɔma wakadje Hɛrɔdɛ, ose Ɛdɔma, nkumekanga ka Judiya. Hɛrɔdɛ akakomiya lowandji laki waa Makabe lam’akandɔshi Jerusalɛma l’ɔnɔnyi wa 37 N.T.D.

39. Naa wahɔ wamboyokondja oma l’ɔsɛdingwelo wa Danyele 11:​1-19?

³⁹ Shi asolo salanganaka ndo l’ɔlɔ lo mɛna ɔnɛ etenyi ka ntondo ka prɔfɛsiya katɛkɛta dia nkumi ya dikanga hiende yalɔshana kakakotshama dimɛna dimɛna? Ande ɔlɔ mboka sso otsha l’akambo wakete ɛnɔnyi oko 500 l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbewoya Danyɛlɛ losango la prɔfɛsiya, ko mbeya wanɛ wakayongaka lo dihole dia nkumekanga ka nɔrdɛ la dia nkumekanga ka sidɛ lee! Koko, eongelo ka pɔlitikɛ ka nkumi ya dikanga shɔ hiende kakatshikitana lo ta diakatetemala lam’asawɔ polo ndo lo nshi yakaye Yeso Kristo la nkɛtɛ ndo polo lo nshi yaso nyɛ. Naka sho mbɛdika awui wakasalema lo nshi yakete la awui wa mamba woshwami lo prɔfɛsiya kɛnɛ, kete tayokoka mbeya wanɛ wele nkumi ya dikanga shɔ hiende yalɔshana.

AKAYAKIME?

• Naa ɛlɔndji ehende wa nkumi ya dikanga ya wolo wakatombe oma lo waolelo w’ase Ngirika, ndo ta diakɔna diakamɛ nkumi ya dikanga shɔ ndɔ?

• Oko wakataditshi Danyɛlɛ 11:​6, ngande wakayosalaka nkumi ya dikanga yakɔ hiende “diokanelo dia losembwe”?

• Ngande wakatetemala ta l’asa

Séleucus II nde la Ptolémée III (Danyele 11:​7-9)?

Antiochus III nde la Ptolémée IV (Danyele 11:​10-12)?

Antiochus III nde la Ptolémée V (Danyele 11:​13-16)?

• Naa oyango wa diwala diaki Cléopâtre I nde la Ptolémée V, ndo lande na kakakite sangwelo sɔ tatala? (Danyele 11:​17-19)?

• Naa wahɔ wamboyokondja lo mbidja yimba lo Danyele 11:​1-19?

[Tablo/Esato wa lo lɛkɛ 228]

NKUMI YA DIKANGA YA LO DANYELE 11:​5-19

Danyele 11:5 Séleucus I Nicator Ptolémée I

Danyele 11:​7-9 Séleucus II Ptolémée III

Danyele 11:​10-12 Antiochus III Ptolémée IV

[Osato]

Okenga wosangiwɔ Ptolémé II nde la wadɛnde

[Osato]

Séleucus I Nicator

[Osato]

Antiochus III

[Osato]

Ptolémée VI

[Osato]

Ptolémée III ndo ekitɔ ande wakake tɛmpɛlɔ kɛnɛ ka Horus la Idfu, l’Edjibito wa la Diko

[Kartɛ/Esato wa lo lɛkɛ 216, 217]

(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)

Ɛtɛkɛta w’ɔnɛ “khum’ekanga ka [nɔrdɛ]” la “khum’ekanga ka [sidɛ]” mendanaka la nkumi ya dikanga ya lo nɔrdɛ ndo ya la sidɛ ka nkɛtɛ yakadjasɛka ase wodja waki Danyɛlɛ

MAKƐDƆNIYA

NGIRIKA

ASIE MINEURE

ISARIYƐLƐ

LIBIYA

EGYPT

EDJIBITO

ETIYƆPIYA

SURIYA

Babilɔna

ARABIYA

[Osato]

Ptolémée II

[Osato]

Antiochus wa Woke

[Osato]

Ehase ka dive kofundami wadjango w’oma le Antiochus wa Woke

[Osato]

Okenga wosangiwɔ Ptolémée V

[Osato]

Soko dia Ptolémée III, la Karnak, l’Edjibito

[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 210]

[Osato wa lo lɛkɛ 215]

Seleucus I Nicator

[Osato wa lo lɛkɛ 218]

Ptolémée I