TSHAPITA 25
“Kɛtshi k’efula kaki Nzambi”
1, 2. a) Ngande watosalaka ombutshi wa womoto etena kalela ɔnande? b) Naa lolango loleki kaanga kɛtshi kele l’ombutshi a womoto otsha le ɔnande?
ƆNA ashashi ekɔ lo ndela l’atei wa deke. Nyango ambemɔ esadi eto. Tatɛ lakotɔ ɔna ɔsɔ nyango halale dimɛna. Nyango eya tshikitanya ɛkɔkɔ walela ɔnande, nde mbeyaka dia kana ɔna ekɔ lo nanga nɔma, dia vɔ mbɛmba kana dia kokamɛ lo yoho kina. Koko oyadi ɔkɔkɔ akɔna walela ɔna, nyango ekɔ suke dia nsala kɛnɛ kayangande. Otema ande hawokoke minya yimba l’ehomba w’ɔnande.
2 Kɛtshi koka ombutshi a womoto etenyi kande k’ɔsɔhi ekɔ l’atei wa lolango loleki tshɛ lakoka onto monga la lɔ. Koko lolango lɔsɔ lekɔ anyanya naka mboliɛdika la kɛtshi ka mamba kele la Jehowa Nzambi kaso. Dia kokimanyiya dia wɛ ndjasukanya la Jehowa, tende elɛwɔ kɛtshi ndo woho wɛnya Nzambi dionga sɔ.
Kɛtshi kɛdikɛdi na?
3. Kitshimudi yakɔna yele la vɛrbɛ ya lo Hɛbɛru yakakadimɔma ɔnɛ “mboka kɛtshi”?
3 Lo Bible tɔtɛkɛta efula ta lo Hɛbɛru la ta lo Grɛkɛ nembetshiyaka kɛtshi, ɛnyɛlɔ oko vɛrbɛ ya lo Hɛbɛru ra·chamʹ, kadimɔmaka mbala efula ɔnɛ “mboka kɛtshi.” Dibuku dimɔtshi mbutaka dia vɛrbɛ ra·chamʹ “mɛnyaka ɔtɛtɛlɔ wa solo ndo kɛtshi k’efula kele oko kɛnɛ katongaka etena kɛnaso anto wokaso ngandji wambɔkɔmɔ ndo wasowa kana etena kewɔ l’ohomba w’ekimanyielo kaso.” Tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru nyɛ yakamba Jehowa la yɔ dikambo diande ndamɛ mbɔtɔnɛka la tshɛkɛta “tapa” dia diwutshi ndo yɔ koka nembetshiyama oko “solo dia wale a womoto.”a—Etombelo 33:19; Jɛrɛmiya 33:26.
“Onde wale mbeyaka mbohɛ ɔna lakandote?”
4, 5. Ngande wakamba Bible la woho wayaoka ombutshi wa womoto otsha le ɔnande l’ashashi dia tetsha kɛtshi kele la Jehowa?
4 Bible kambaka la woho wayaoka ombutshi wa womoto otsha le ɔnande leke ashashi dia tetsha woho wele kɛtshi ka Jehowa. Sho mbadiaka lo Isaya 49:15 ɔnɛ: “Onde womoto koka mbohɛ ɔnande lalɔnyande kana onde nde hatoka ɔna l’oma lo dikundju diande kɛtshi [ra·chamʹ]? Oyadi kaanga wamato asɔ wayohɛ, dimi hakohɛki pondjo.” Ɛnyɛlɔ kananda otema kɛsɔ mɛnyaka woho wele kɛtshi ka Jehowa otsha le ekambi ande.
5 Ekɔ wolo efula dia fɔnya ɔnɛ ombutshi wa womoto koka mbohɛ ndesha ndo kokɛ ɔnande l’ashashi. Lam’ele ɔn’ashashi hakoke ndjakokɛ, nde ekɔ l’ohomba wa nyango mbodjaka yimba ndo mbookaka ngandji la yanyi ndo la otsho. Lonyangu ko, ambutshi amɔtshi wa wamato hawoyodja anawɔ yimba, djekoleko lo “tena dia paa” nɛ diele anto waya bu la “ngandji ka lam’asa ase nkumbo.” (2 Timɔte 3:1, 3) Kaanga mbediɔ ngasɔ, Jehowa mbutaka ɔnɛ: “Dimi hakohɛki pondjo.” Kɛtshi k’efula koka Jehowa ekambi ande hatshikitana pondjo. Tɔ ndeka ndo kɛtshi kakɔna tshɛ kakokaso kanyiya, mbuta ate kɛtshi koka ombutshi wa womoto ɔnande l’ashashi. Diakɔ diele hatokoke mamba woho wakate jurnalistɛ mɔtshi lo dikambo dia Isaya 49:15 ate: “Ɔsɔ ekɔ yoho mɔtshi yoleki wolo, kana yoleki tshɛ wolo yakɛnama ngandji ka Nzambi lo Daka di’Edjedja.”
6. Ngande wɔsa efula k’anto wele bu kokele kɛtshi, ndo kakɔna katoshikikɛ Jehowa?
6 Onde kɛtshi ekɔ djembetelo ya wɔdu ɔmɔtshi? Efula k’anto wele bu kokele wekɔ la kanyi shɔ. Ɛnyɛlɔ, Sénèque laki filozofɛ k’ose Rɔmɔ, kakasɛnaka lo nshi ya Yeso, ndo laki ombewi wa mukanda wa woke w’ose Rɔmɔ, aketsha dia “kɛtshi ekɔ wɔdu ɔmɔtshi wa lo yimba.” Sénèque akasukɛka filozofi ka stoïcisme kakakeketshaka dia nɛmbɔhala kii aha la ntɛtɛ solo. Sénèque aketshaka dia kanga lomba koka kimanyiya anto wɛna paa, koko nde hakoke mbaoka kɛtshi, nɛ dia kɛsɔ atokoyowahɛ asolo laadiko. Dionga dia lokaki sɔ akatshutshuyaka anto di’aha mbokana kɛtshi k’oma k’ɛse otema. Koko aha ngasɔ mbele Jehowa. Nde toshikikɛka l’Ɔtɛkɛta ande dia nde “ekɔ la ngandji k’efulad ndo la kɛtshi.” (Jakɔba 5:11) Oko wayotodiɛna, mboka onto kɛtshi hɛnya dia tekɔ wɔdu, koko ɔsɔ ekɔ dionga dia wolo ndo di’ohomba efula. Tende woho wakɛnɛmɔla Shɛso ka ngandji dionga sɔ.
Etena kakɛnya Jehowa wodja ɔmɔtshi kɛtshi
7, 8. Asui akɔna wakadiɛnɛ ase Isariyɛlɛ l’Edjibito, ndo ngande wakasale Jehowa?
7 Kɛtshi ka Jehowa mɛnamaka lo woho wakandasalɛka wodja w’Isariyɛlɛ akambo. L’ekomelo ka ntambe ka 16 N.T.D., miliyɔ y’ase Isariyɛlɛ waki lo fumbe l’Edjibito ndo wakasɔkishamaka heyama. Ase Edjibito “waketɛ lɔsɛnɔ l’ase Isariyɛlɛ ololo lo mbadjangɛ dia vɔ sɔhaka nkɛtɛ ko salaka atafadi.” (Etombelo 1:11, 14) Ase Isariyɛlɛ wakalelɛ Jehowa nɛ dia shɔkɔ yakaleke. Kakɔna kakasale Nzambi kele la kɛtshi k’efula?
8 Otema wa Jehowa wakanandema. Nde akate ate: “Dimi mɛtɛ lambɛna asui wa wodja ami wele l’Edjibito ndo lamboka alelo walelawɔ l’ɔtɛ waakandjawɔ elimu la wolo.” (Etombelo 3:7) Jehowa takandakoke mɛna asui w’ekambi ande ndo mboka alelo awɔ aha la nde nsowa kaamɛ lawɔ. Oko wakatɛnyi lo tshapita 24, Jehowa ekɔ Nzambi kayadja lo dihole di’anto akina. Dikoka sɔ kakatana la kɛtshi. Koko kɛtshi ka Jehowa hakomɛ tsho lo ndjadja lo dihole di’anto ko pe; tɔ mbotshutshuyaka dia mbaakimanyiya. Isaya 63:9 mbutaka ɔnɛ: “Lo ngandji ndo kɛtshi kande nde akaatshungola.” La “lonya la wolo” Jehowa akatshungola ase Isariyɛlɛ oma l’Edjibito. (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 4:34) Oma laasɔ, nde akawasha mbo ya ndɛ lo dihindo l’edja k’ɛnɔnyi efula la ntondo ka mbaɔtshiya lo nkɛtɛ yakangɔnyaka diangɔ efula yakahombe monga yakiwɔ hita.
9, 10. a) Lande na kakatshungolaka Jehowa ase Isariyɛlɛ mbala la mbala l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbidjasɛ lo Nkɛtɛ ya Daka? b) Oma l’ɔsɔkishelo akɔna wakatshungola Jehowa ase Isariyɛlɛ lo nshi ya Jafɛta, ndo lande na kakandasale dui sɔ?
9 Kɛtshi ka Jehowa kokomɛ lasɔ. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbidjasɛ lo Nkɛtɛ ya Daka, ase Isariyɛlɛ wakadiɛnɛ nto l’asui mbala la mbala l’ɔtɛ wakiwɔ kotetemala monga la kɔlamelo. Koko etena kakawakanaka yimba ndo kakawalelɛka Jehowa, nde akaashimbɛka mbala la mbala. Lande na? ‘Nɛ dia nde akokaka wodja ande kɛtshi.’—2 Ɛkɔndɔ 36:15; Embadi 2:11-16.
10 Tende kɛnɛ kakatombe lo nshi ya Jafɛta. Lam’ele ase Isariyɛlɛ wakatatɛ kambɛ tonzambizambi ta kashi, Jehowa aketawɔ di’ase Amɔra mbasɔkisha l’edja k’ɛnɔnyi 18. L’ekomelo, ase Isariyɛlɛ wakayoyatshumoyaka. Bible totɛka ɔnɛ: “Ko vɔ wakanya tozambizambi t’ase wedja oma l’atei awɔ ndo wakakambɛ Jehowa, ko nde kokoka nto mbetawɔ dia mɛna ase Isariyɛlɛ wasowa.”b (Embadi 10:6-16) Lam’akayatshumoya ekambi ande l’otema ɔtɔi, Jehowa takandakoke nto ntshika di’ekambi ande ntetemala nsowa. Ɔnkɔnɛ, Nzambi kele la kɛtshi ka mamba akasha Jafɛta wolo dia nde tshungola ase Isariyɛlɛ oma l’anya w’atunyi awɔ.—Embadi 11:30-33.
11. Wetshelo akɔna wendana la kɛtshi wakondjaso lo woho wakasalɛka Jehowa ase Isariyɛlɛ akambo?
11 Wetshelo akɔna wakondjaso wendana la kɛtshi lo ndjela woho wakakɛndakɛndaka Jehowa l’ase Isariyɛlɛ? Ntondotondo, kɛtshi ka Jehowa hakomɛ tsho lo ndjakiyanya l’ɔtɛ wa paa yele l’anto akina ko pe. Tohɔ ɛnyɛlɔ k’ombutshi wa womoto wele kɛtshi mbotshutshuyaka di’aha mbikikɛ delo di’ɔnande l’ashashi. Woho akɔ waamɛ mbele Jehowa hadihe atui lo alelo w’ekambi ande. Kɛtshi kande ka mamba mbotshutshuyaka dia ntutsha asui awɔ. Ndo nto, woho wakakɛndakɛndaka Jehowa nde la ase Isariyɛlɛ tetshaka dia kɛtshi bu wɔdu ɔmɔtshi, nɛ dia dionga dioludi la lolango sɔ akootshutshuya dia mbɔsa tɛdikɔ ta wolo lo wahɔ w’ekambi ande. Ko onde Jehowa mbokaka ekambi ande kɛtshi paka lo tshɛ kawɔ?
Kɛtshi ka Jehowa le onto l’onto
12. Ngande wakakɛnɛmɔlaka Ɛlɛmbɛ kɛtshi ka Jehowa otsha le weho tshɛ w’anto?
12 Ɛlɛmbɛ wakasha Jehowa ase Isariyɛlɛ wakɛnya kɛtshi kande otsha le weho tshɛ w’anto. Tɔshi ɛnyɛlɔ k’ase wola. Jehowa akeyaka di’awui wa shashimoya wakakokaka ndjokonya ose Isariyɛlɛ ɔmɔtshi lo wola, diakɔ di’akandadjangɛ ase Isariyɛlɛ la wolo tshɛ ɔnɛ: “Towokeketshɛke otema ndo tongake onyishi le ɔnanyɔ lele ose wola. Wɛ pombaka mbosha la lokaho tshɛ ndo tookahɛke la etema ehende, nɛ dia ngasɔ mbayɔtshɔkɔla Jehowa Nzambi kayɛ etsha ayɛ ndo kɛnɛ tshɛ kasalayɛ.” (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 15:7, 10) Jehowa akandjangɛ ase Isariyɛlɛ nto diaha vɔ mina atshuku tshɛ wa dikambɔ diawɔ kana nkɔdiakɔdia kɛnɛ tshɛ kakatshikalaka nɛ dia diangɔ sɔ diaki dikambo di’anto waki komonga la ekondjelo. (Akambo w’ase Lɛwi 23:22; Ruta 2:2-7) Etena kakakitanyiyaka wodja ɛlɛmbɛ walɔmba dia kanɛka anto akina ɛsɔ, ase wola wa lo wodja takiwɔ akanga wa lɔlɔmbɔ la mbo ya ndɛ. Shi ɔsɔ aki ɛnamelo kɛmɔtshi ka kɛtshi kaki Jehowa?
13, 14. a) Ngande watoshikikɛ ɛtɛkɛta wa Davidɛ dia Jehowa ndjakiyanyaka efula dikambo diaso onto l’onto? b) Sha ɛnyɛlɔ kɛnya dia Jehowa ekɔ suke la wanɛ wele “l’etema wambatɛ” kana la “lɔkɔnyɔ lo yimba”?
13 Nzambi kaso ka ngandji ndjakiyanyaka efula dikambo diaso onto l’onto ndo nshi yaso nyɛ. Sho koka ndjashikikɛ dia nde mbeyaka woho w’asui tshɛ wele laso. Omembi w’esambo Davidɛ akafunde ate: “Washo wa Jehowa wekɔ le anto w’ɛlɔlɔ, ndo atoyi ande pokamɛka delo diawɔ dia nyanga ekimanyielo. Jehowa ekɔ suke la wanɛ wele l’etema wambatɛ. Nde shimbɛka wanɛ wele la lɔkɔnyɔ lo yimba.” (Osambo 34:15, 18) Onto ɔmɔtshi lalembetshiya awui wa lo Bible akate lo dikambo di’anto watɛkɛtawɔ lo divɛsa sɔ ate: “Vɔ wekɔ la etema wa lɔkɔnyɔ ndo la lonyangu efula, mbuta ate vɔ ndjaɔsaka oko bu la akoka ndo oko waya anyanya l’ɔtɛ wa pɛkato. Anto asɔ hawoyaɔshi la nɛmɔ ndo vɔ ndjaɔnyɔlaka.” Ondo anto wa ngasɔ mbɔsaka dia Jehowa ekɔ etale efula ndo ondo vɔ mbeyaka ndjaɔsa oko wekɔ anyanya efula ndo nde hakoke ndjakiyanya dikambo diawɔ, koko vɔ wekɔ lo ndjakesa. Ɛtɛkɛta wa Davidɛ toshikikɛka dia Jehowa hakalɛ anto ‘wahayaɔshi la nɛmɔ.’ Nzambi kaso ka kɛtshi mbeyaka dia lo tena dia ngasɔ, mbalekaso monga l’ohomba ande ndo nde mongaka suke laso.
14 Tɔshi ɛnyɛlɔ ka womoto ɔmɔtshi la lo wodja w’États-Unis lakatshu la ɔnande l’ɛnɔnyi ehende lo lopitadi nɛ dia nde aki la hemɔ wolo lo wudi. L’ɔkɔngɔ wa nsala ɛgzamɛ, adɔkɔtɛlɛ wakatɛ nyango dia ɔna kimamɛ lo lopitadi polo la pindju. Lende akashama nyango la otsho ɔsɔ? Lo kɔsa kaki lo shambrɛ ya lopitadi suke l’ɔtɛ wa mbeto kaki ɔnande! Yana yande ya hiami aki la hemɔ, diakɔ diakandasale woho wa monga suke la nde. Onde hatokoke nongamɛ yoho yoleki laasɔ oma le Shɛso lele l’olongo loludi la ngandji? Shi takatongama l’efanelo kande? (Etatelo 1:26) Ɛtɛkɛta wananda otema wele lo Osambo 34:18 toshikikɛka dia etena keso “l’etema wambatɛ” kana “lɔkɔnyɔ lo yimba,” Jehowa ekɔ “suke” laso oko ombutshi wa ngandji, wele nshi tshɛ la kɛtshi ndo suke dia tokimanyiya.
15. Lo toho takɔna tatokimanyiya Jehowa onto l’onto?
15 Ko ngande watokimanyiya Jehowa onto l’onto? Nde hasale tshɛ dia paka minya kiɔkɔ y’asui aso. Koko nde akalɔngɔsɔla toho efula dia kimanyiyaka wanɛ woolelɛ dia nyanga ekimanyielo. Ɔtɛkɛta ande, Bible mbishaka alako w’eshika wakimanyiya efula. L’atei w’etshumanelo, nde akadje emendji wa lo nyuma wele la akoka ndo wasala la wolo dia kɛnɛmɔla kɛtshi kande lo kimanyiya asekawɔ ambetawudi. (Jakɔba 5:14, 15) Ndo nto, oko wende ɔnɛ “latokaka dɔmbɛlɔ,’ nde mbishaka “nyuma k’ekila le wanɛ wɔɔlɔmbatɔ.” (Osambo 65:2; Luka 11:13) Nyuma kɛsɔ koka tosha “wolo woleki wɔnɛ wokongaka l’onto” dia sho mbikikɛ polo lam’ayonya Diolelo dia Nzambi ekakatanu tshɛ. (2 Kɔrɛtɔ 4:7) Onde tekɔ la lowando lo ɛlɔngɔswɛlɔ ɛsɔ tshɛ? Tatohɛke di’awui asɔ tshɛ kɛnɛmɔlaka kɛtshi ka mamba ka Jehowa.
16. Ngande wakɛnya Jehowa kɛtshi kande lo yoho yoleki tshɛ, ndo ngande wendana dikambo sɔ laso onto l’onto?
16 Mɛtɛ, lo mbisha Onto lolekinde nanga oko oshinga w’etshungwelo dikambo diaso mbakɛnya Jehowa kɛtshi kande lo yoho yoleki tshɛ. Oma lo ngandji mbakandakimɔ olambo ɔsɔ ndo vɔ todiholɛka mboka ka mpanda. Tatohɛke dia oshinga w’etshungwelo mendanaka laso onto l’onto. Diakɔ mɛtɛ diakate Zɛkariya ka she Joani Obatizanyi dia oshinga w’etshungwelo ayotombola “kɛtshi k’efula kaki Nzambi.”—Luka 1:78.
Etena kahoke Jehowa kɛtshi
17-19. a) Ngande wɛnya Bible dia kɛtshi ka Jehowa kekɔ la elelo? b) Kakɔna kakashidiya kɛtshi ka Jehowa otsha le wodja ande?
17 Tatɔsake dia kɛtshi ka Jehowa bu la elelo. Bible mɛnyaka dia, la shadiya tshɛ nde hoke wanɛ wɔnyɔla mboka yande ya losembwe kɛtshi. (Hɛbɛru 10:28) Dia mbeya lande na kasalande ngasɔ, tonyomɔsɛdingola ɛnyɛlɔ ka wodja w’Isariyɛlɛ.
18 Kaanga mbakatshungola Jehowa ase Isariyɛlɛ mbala la mbala oma l’anya w’atunyi awɔ, kɛtshi kande kakayokomɛka. Wodja ɔsɔ wakatshininala lo ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi ndo wakakome polo lo mbela dikishi diawɔ dia wɔnɔnyi sɔ lo tɛmpɛlɔ ka Jehowa! (Ɛzɛkiyɛlɛ 5:11; 8:17, 18) Ndo nto, Bible totɛka ɔnɛ: “Vɔ wakatetemala mɔnyɔla akɛndji wa Nzambi ka mɛtɛ ndo wakɔnyɔla ɛtɛkɛta ande ndo wakɔlɛ amvutshi ande polo lam’akaye nkɛlɛ ka Jehowa le wodja ande, polo ndo vɔ hawoyokoka nkɔnɔ.” (2 Ɛkɔndɔ 36:16) Ase Isariyɛlɛ wakakome polo lo yɛdikɔ yele ndooko kɛtshi kakawahombe mbokama, vɔ wakakundola nkɛlɛ ka losembwe ka Jehowa. Etombelo akɔna wakonge?
19 Jehowa kokoka mboka wodja ande kɛtshi nto. Nde akate ate: “Dimi halowaoka kandji kana monga la lɔkɔnyɔ kana kɛtshi kaanga yema; ndooko ɛngɔ kayonshimba dia dimi mbalanya.” (Jɛrɛmiya 13:14) Diakɔ diakalanyema Jɛrusalɛma la tɛmpɛlɔ kayɔ, ndo ase Isariyɛlɛ wakatɔlama lo fumbe la Babilɔna. Ande mpokoso konga etena katshininala atshi wa pɛkato lo ɔtɔmbɔkwɛlɔ polo lo vɔ ntamba elelo wa kɛtshi ka Nzambi!—Delo dia Jɛrɛmiya 2:21.
20, 21. a) Kakɔna kayotomba lam’ayokomɛ kɛtshi ka Jehowa? b) Yɛdikɔ yakɔna ya kɛtshi yakɔshi Jehowa yayoteka lo tshapita yayela?
20 Ko kayotota lo shi yaso nyɛ? Jehowa atatshikitana. Oma lo kɛtshi kande, Jehowa akasha Ɛmɛnyi ande ɔkɛndɛ wa nsambisha ‘lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo’ lo nkɛtɛ k’otondo. (Mateo 24:14) Nde kimanyiyaka wanɛ tshɛ wetawɔ losango lɔsɔ la otema ɔtɔi dia vɔ lishihodia dimɛna. (Etsha 16:14) Koko olimu ɔsɔ wayonga l’ekomelo. Kɛtshi ka Jehowa hatɛnama naka nde mbetawɔ dia ntshika andja wa kɔlɔ ɔnɛ ndo asui wa lɔkɔ tshɛ dia vɔ ntetemala pondjo pondjo. Etena kayokomɛ kɛtshi kande, Jehowa ayolanya dikongɛ di’akambo nɛ. Kaanga l’etena kɛsɔ, nde ayosala akambo la kɛtshi, mbuta ate kɛtshi ka ‘lokombo lande l’ekila’ ndo kɛtshi k’ekambi ande wa kɔlamelo. (Ɛzɛkiyɛlɛ 36:20-23) Jehowa ayonya akambo wa kɔlɔ tshɛ ko mbela andja w’oyoyo wa losembwe. Nde mbutaka lo kɛnɛ kendana l’anto wa kɔlɔ ate: “Sso diami hadiotowaoka kandji; ndo dimi hantowaoka kɛtshi. Dimi layowaela etombelo wa kɔlɔ w’oma lo mboka kawɔ lo ɛtɛ awɔ hita.”—Ɛzɛkiyɛlɛ 9:10.
21 Etena kɛnɛ, Jehowa akatetemala mboka anto kɛtshi, oyadi kaanga wanɛ wayolanyema. Atshi wa pɛkato wayatshumoya l’otema ɔtɔi kondjaka wahɔ oma lo yɛdikɔ yande ya kɛtshi yoleki tshɛ, mbuta ate edimanyielo. Oko wayotɛna wekelo wa bɛnyɛlɔ dimɔtshi di’amɛna dia lo Bible lo tshapita yayela, Jehowa dimanyiyaka tshɛ lo tshɛ.
a Tolembete dia l’Osambo 103:13, vɛrbɛ ya lo Hɛbɛru ra·chamʹ mɛnyaka kɛtshi koka ombutshi a pami anande.
b Etelo k’ɔnɛ “nde kokoka nto mbetawɔ” nembetshiyaka ɔnɛ “otema ande wakakome mondo; solo diande dia lotutsha diakakomɛ.” Ekadimwelo ka Bible kelɛwɔ La Bible de Jérusalem mbutaka ɔnɛ: “Yahve takandakoke nto mbetawɔ dia mɛna sui di’Isariyɛlɛ.” Ndo ekadimwelo ka Votre Bible mbutaka ɔnɛ: “Yahve . . . takandakoke mbikikɛ asui w’Isariyɛlɛ.”