Onde ohangelo wa sango mbɔtɔnɛka la ngandji ka Nzambi?
“SHO nembetshiyaka ohangelo wa sango oko sangwelo diaki Nzambi, oma lo sangwelo diakɔ mbakandashikikɛ kɛnɛ kakandalange salɛ onto tshɛ. Nɛ dia nde kombatonga woho wâmɛ, koko akakongɛ amɔtshi otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo ndo akina otsha lo sui dia pondjo.”
Ɔsɔku mbakalembetshiya Jean Calvin, Ɔnɔngɔsɔdi w’Ɔtɛmwɛlɔ w’ase Asɔnyi, lokanyi laki lande lo dikambo di’ohangelo wa sango lo dibuku diande Institution de la religion chrétienne. Lokanyi lɔsɔ pika etshina kalɔ lo kanyi y’ɔnɛ: Nzambi mbeyaka akambo tshɛ ndo ndoko ditshelo dia ditongami diande diakoka fukutanya asangwelo ande kana mbotshutshuya dia nde tshikitanya akambo amɔtshi.
Ko onde, kɛsɔ mɛtɛ ketsha Bible lo kɛnɛ k’endana la Nzambi oka? Dikambo dioleki ohomba diɔ nɛ: onde olembetshiyelo wa ngasɔ mbɔtɔnɛka la waonga wa Nzambi, djekoleko dionga diande dioleki woke dielɛwɔ—ngandji?
Nzambi Kakoka Mbuta Akambo wa lo Nshi Yayaye
Nzambi kokaka mbuta akambo wa lo nshi yayaye. Nde ekɔ lo ndjaɛnya ndamɛmɛ ɔnɛ: “Dimi lakataka l’etatelu akambu wukuyala l’ekumelu, La lu nshi y’edjedja akambu wahatayi. Dimi lambuta nti: Alaka ami wayushikikala, Ku layutsha kene tshe kalangami.” (Isaya 46:10) L’edja tshɛ k’ɔkɔndɔ w’anto, Nzambi akafunde alaka ande oma lo tshimbo y’anto dia mɛnya ɔnɛ nde kokaka kamba olimu la ewo kande k’akambo wa lo nshi yayaye ko mbuta akambo amɔtshi la ntondo ka vɔ salema.
Ɔnkɔnɛ, lo nshi yaki Bɛlɛshaza, nkumekanga ka Babilɔna, etena kakɛnyi omvutshi Danyɛlɛ dɔ dia nyama hiende ya pango, ɔmɔtshi aleka onyande wolo, Jehowa akolembetshiya ate: “Okoko w’umi wakayenyi, waki la seki hyendi. Seki yako yeli khumi ya dikanga y’ase Mediya ndu y’asi Peresiya. Mbudi k’umi eli khum’ekanga ka Ngirika.” (Danyele 8:20, 21) Lo menda la asho, Nzambi akakambe la ewo kande k’akambo wa lo nshi yayaye dia mɛnya woho wayoyahɔnaka mandji ya wolo ya l’andja ɔnɛ. Diolelo dia Babilɔna diakolɛka l’etena kɛsɔ diakahombe mumɔ ko tshikɛ diolelo di’ase Mediya l’ase Pɛrɛsiya dihole diadiɔ, ko diolelo di’ase Ngirika ndjahɔna l’ɔkɔngɔ diko.
Pɔlɔfɛsi mɔtshi kokaka mendana l’onto ɔtɔi. Ɛnyɛlɔ, omvutshi Mika akate ɔnɛ Mɛsiya ayotɔ la Bɛtɛlɛhɛma. (Mika 5:2) Ndo l’etena kɛsɔ, Nzambi akakambe la ewo kande k’akambo wa lo nshi yayaye. Koko, dikambo sɔ diakatama l’oyango ɔmɔtshi wa lânde—mbewɔnya Mɛsiya. Ɛnyɛlɔ kɛsɔ hɛnya ɔnɛ sango di’onto l’onto diambohangemɛka.
Lo woho wotshikitanyi, Afundelo mɛnyaka ɔnɛ akambo amɔtshi wekɔ wele Nzambi kɔmbɔsa tɛdikɔ dia mbeya lɛnɛ ayowotodihɛ. La ntondo k’elanyelo ka Sɔdɔma la Ngɔmɔra, nde akate ate: “Uma lu dikambu ne mbayangami mpulo utsha leko dia ntenda kana ditshelu diatshawo diambufana la lundju latumukaka. Ku naka aha osoku, dimi layulimbitela dikambu diako.” (Etatelu 18:21) Divɛsa sɔ tɛnyaka hwe ɔnɛ: la ntondo ka nde sɛdingola dia mbeya akambo akɔ, Nzambi kombeyaka efula ka ditshelo dia kɔlɔ diaki l’esomba ɛsɔ.
Mɛtɛ, Nzambi kokaka mbeya akambo amɔtshi la ntondo ka vɔ salema, koko lo tena efula, nde akɔsɛ tɛdikɔ di’aha kamba olimu l’ewo kande k’akambo wa lo nshi yayaye. Nɛ dia Nzambi ekɔ Kanga-Wolo-Tshɛ, nde ekɔ la lotshungɔ la kamba olimu l’akoka ande oko walangande, koko aha oko alanga anto wele kema kokele.
Nzambi Kakoka Sembola Akambo
Lo ndjela ɛnyɛlɔ kaki Calvin, anto amɔtshi mbutaka ɔnɛ Nzambi akakongɛ ɔkwɛlɔ w’onto lo kɔlɔ la ntondo ka nde mbotonga ndo nde akahangɛ ‘ɛsɔnami’ sango diawɔ la ntondo k’ɔkwɛlɔ ɔsɔ salema. Ko naka dikambo sɔ diaki mɛtɛ, shi tshike Nzambi otonga kanga dungi pende nɛ dia nde akasha Adama l’Eva elongamelo ka sɛna pondjo pondjo, ko eya ɔnɛ vɔ hawokomaki lo lɔsɛnɔ la ngasɔ? Lâdiko dia lâsɔ, Afundelo mɛnyaka l’ahole tshɛ ɔnɛ atshukanyi wa ntondo wakakitshama la ntondo k’ɔsɔnwɛlɔ ɔmɔtshi: kana kitanyiya adjango wa Nzambi ko sɛna pondjo pondjo kana mbakasha ko mvɔ.—Etatelo, tshapita 2.
Ko onde, pɛkato kakasale Adama l’Eva kakɔtshiya sangwelo diaki Nzambi l’ashi oka? Kema, nɛ dia kombeta ndoko edja l’ɔkɔngɔ wa vɔ sala pɛkato, Nzambi akate ɔnɛ nde ayotondja “[osangɔ, NW]” ɔmɔtshi wayoyolanya Satana l’ekambi ande ndo nde akate ɔnɛ: nde ayoyosembola akambo la kɛtɛ. Oko wele tofumbɔfumbɔ tɔmɔtshi hatokoke pondja okambi w’ekambɔ dinela di’efula oma l’ekambɔ kande, woho akɔ wâmɛ mbele ohedia w’Adama l’Eva hawotoshimba Nzambi dia nde kadimola kɛtɛ paradiso.—Etatelo, tshapita 3.
L’ɔkɔngɔ diko, Nzambi akayɛnya ɔnɛ Diolelo kana lowandji layoshama le kanula ya Nkumekanga Davidi ndo anto akina wayosangana lande lo Diolelo sɔ. Anto akina asɔ mbelamɛka ɔnɛ: “ekilami wa Khum’Ulungu.”—Danyele 7:18; 2 Samuele 7:12; 1 Ekondo 17:11.a
Mbuta Dikambo dia lo Nshi Yayaye Kema Mpangɛ Sango
Woho wele Nzambi kɔmbɔsa tɛdikɔ dia mbeya ɔlɔndji a lɔkɛwɔ wayoyela anto komboshimba dia nde tatshi etombelo w’ɛlɔlɔ kana wa kɔlɔ w’oma lo ditshelo diawɔ. Naka mekanisiɛ ɔmɔtshi wa mituka ambewola shufɛlɛ mɔtshi ɔnɛ mutuka ande wekɔ kɔlɔ, nde kema l’onongo naka wâle ambotomba, ndo hawokoke mbuta ɔnɛ nde mbakalangi dia wâle ɔsɔ salema. Woho akɔ wâmɛ mbahakoke anto mbuta ɔnɛ Nzambi akahangɛ onto tshɛ sango dia nde kondja etombelo wa kɔlɔ w’oma lo ditshelo diande.
Woho akɔ wâmɛ mbele ndo le tokanula t’atshukanyi wa ntondo. La ntondo ka Kɛna ndjaka ɔnango, Jehowa akakitsha Kɛna la ntondo k’ɔsɔnwɛlɔ ɔmɔtshi. Onde nde akahombe mbahemɛ pɛkato, kana pɛkato mbakahombe mbahemɛ? Ndoko dikambo diɛnya ɔnɛ Jehowa akahangɛ Kɛna dia nde sɔnɔla mboka ka kɔlɔ ɔnɛ kele ayodiake ɔnango.—Etatelo 4:3-7.
L’ɔkɔngɔ diko, Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ wakewolaka ase Isariyɛlɛ oma lo kɛnɛ kakahombe mbakomɛ lam’ayowoka Jehowa ɔkɔngɔ, ɛnyɛlɔ oko lo tshuka amato w’ase wedja. Kɛnɛ kakatama kakayosalemaka. Dikambo sɔ kokaka mɛnama l’ɛnyɛlɔ kaki Nkumekanga Sɔlɔmɔna, ɔnɛ lakayɔsɛngiyamaka l’ɔkɔngɔ diko oma le amato w’ase wedja dia ndjɔtɛmɔla dikishi. (1 Nkumi ya Dikanga 11:7, 8) Eelo, Nzambi akewola anto ande, koko nde kopangɛ onto tshɛ sango dia woho wa ditshelo diahombande monga ladiɔ.
Akristo wakasɔnwama, kana ɛsɔnami, wekɔ lo keketshama dia vɔ tetemala naka vɔ hawolange ndjodimama difuto diakalakema dia vɔ tolɛ kâmɛ la Kristo l’elongo. (2 Petero 1:10; Enyelo 2:5, 10, 16; 3:11) Oko wakayambolaka ambewi w’akambo w’ɔtɛmwɛlɔ wa lo nshi yakete, lande na kakawawashaka alako wa ngasɔ dia mbaohola naka leeta l’ɛsɔnami lambosalemaka lo pondjo na?
Ohangelo wa Sango la Ngandji ka Nzambi
Onto akashama lotshungɔ la sɔnɔla kɛnɛ kalangande, oko wakandatongama “l’efanelo ka Nzambi.” (Etatelo 1:27, NW) Lotshungɔ la sɔnɔla kɛnɛ kalangawɔ laki ohomba di’anto nɛmiya Nzambi ndo mbokambɛ la ngandji, koko aha oko wa rɔbo kana anto wa lotshula wele tshelo tshɛ yambotakongɛmaki la ntondo. Ngandji kɛnyama oma le ditongami diele la timba ndo la lotshungɔ mbishaka Nzambi diaaso dia nde kaloya ɔtɛkɛta l’awui a kashi wawofundawɔ. Nde ekɔ lo mbuta ate: “On’ami, uyali kanga yimba, ongenyangenya utema ami. Ku dimi layeya nkaluya diui le one latomonyolaka.”—Tukedi 27:11.
Naka Nzambi akahangɛ ekambi ande sango dimɔtshi—mbuta ate akakongɛ kɛnɛ tshɛ kahombawɔ sala kana kahomba mbakomɛ—shi tshike anto wotokoka mbidja ngandji kokawɔ Otungi awɔ tamu? Ndo nto, shi dikambo sɔ totodiɔtɔnɛ la nɛ di’ɔnɛ Nzambi kema la shɔnɔdi lam’ele nde sɔnaka anto amɔtshi la ntondo, mbahangɛka dia vɔ kondja lotombo l’ɔngɛnɔngɛnɔ, aha la mbidja yimba lo ditshelo di’onto l’onto? Lâdiko dia lâsɔ, naka anto amɔtshi wakahomɔ lokolo l’ɔlɔ la ngasɔ, ko akina wakahangemɛ dia kondja sui dia pondjo, kete dikambo sɔ totodiokoka memula saki ya lowando yele l’“esonami.”—Etatelo 1:27, Jobo 1:8; Etsha 10:34, 35.
Dia sho komiya, Yeso akatɛ ambeki ande dia vɔ sambisha lokumu l’ɔlɔlɔ le anto tshɛ. Naka Nzambi amboshilaka sɔna anto wahombande shimbela, onde dikambo sɔ totodiokoka mbɔladja ohetoheto wele l’Akristo l’olimu w’esambishelo ka lokumu l’ɔlɔlɔ?
Ngandji ka Nzambi kaha la shɔnɔdi ekɔ dikambo dioleki wolo diatshutshuya anto dia vɔ mbôka ngandji ndo vɔ lawɔ. Ɛnyɛlɔ koleki woke ka ngandji ka Nzambi aki woho wakandalambola Ɔn’ande lo dikambo di’anto wele kema kokele ndo wolodi la pɛkato. Ewo ka Nzambi k’akambo wa lo nshi yayaye lo kɛnɛ k’endana l’Ɔn’ande ekɔ ɛnyɛlɔ ka lânde, koko dikambo sɔ toshikikɛka ɔnɛ alaka wa nɔngɔsɔla diangɔ tshɛ wele l’ahɛka wa Yeso wayokotshama mɛtɛ. Ɔnkɔnɛ, toyale la mbetawɔ le Ɔn’ɔsɔ ndo tosukane la Nzambi. Tɛnya lowando laso lo mbetawɔ leeta lateta Nzambi dia sho sanga l’Otungi aso lɔngɛnyi l’ɔlɔlɔ. Ɛlɔ kɛnɛ, Nzambi ekɔ lo mbeta anto tshɛ walanga dia vɔ sɔnɔla kɛnɛ kalangawɔ ndo mbôka ngandji.
“Wanɛ wakandateyi ntondo, nde akahangɛ ndo sango dia vɔ mbɔtɔnɛ l’efanelo k’Ɔn’ande, ɔnɛ lakahombe ndjâla ɔn’enondo l’atei w’anango efula. Ndo wanɛ wakandahangɛ sango diawɔ, nde akawaelɛ nto; wanɛ wakandelɛ, nde akawaelɛ nto ɔnɛ akanga a losembwe; wanɛ wakandelɛ ɔnɛ akanga a losembwe, nde akâtombola nto.” (Romo 8:29, 30, New International Version) Woho akɔna akokaso mboka tshɛkɛta ‘pangɛ sango’ yakatɛkɛta Paulo l’avɛsa anɛ na?
Lokanyi laki Paulo lele lanɛ kema kanyi ya mɛtɛ mɛtɛ yasukɛ wetshelo w’ɔnɛ sango di’onto tshɛ diambohangemɛka. Ambeta ɛnɔnyi efula, Dictionnaire de théologie catholique diakalembetshiya tokanyi taki Paulo (Romo tshapita 9 polo 11) lo yoho nyɛ: “Kanyi yamboleka fulanɛ ndo yamboleka mbetawɔma l’atei a wa nomb’ewo y’aseka Mupɛ yɔ nyɛ: wetshelo w’ɔnɛ anto amɔtshi wambohangemɛka otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo hawotanema ndoko dihole.” Dibuku diakɔ diamɛ diekɔ lo vusola ɛtɛkɛta waki yɔnɛ Marie-Joseph Lagrange wakandate ate: “Ɔnkɔnɛ, dikambo diakatɛkɛta Paulo kema dikambo di’ohangelo wa sango di’onto kana otonelo w’onto, koko dikambo sɔ mendanaka paka la leeta l’ase wedja diɛsɛ oma lo Lokristo, dia tshikitanya dikambo sɔ la lonyu l’etema l’ase Juda. . . . Dikambo sɔ mendanaka l’elui w’anto, Ase Wedja, Ase Juda, koko hendana paka l’anto wakasɔnwama.”—Sho mbɛnganyisha alɛta ango.
Atayala edja, Bible de Jerusalem akadihiya l’ɛtɛkɛta akɔ wâmɛ lo kɛnɛ k’endana la totshapita tɔsɔ (9 polo 11) ɔnɛ: “Lo totshapita tɔnɛ, hawɔtɛkɛta dikambo di’ohangelo wa sango di’onto l’onto otsha lo lotombo kana oya lo mbetawɔ, koko dikambo diele lanɛ mendanaka l’ɔkɛndɛ w’ase Isariyɛlɛ lo dikambo di’ɔkɔndɔ wa panda, ɔtɔi akɔ a dikambo diatomba l’awui watanema lo D[aka] Di’[edjedja].”
Avɛsa wa komelo wa lo Romo tshapita 8 mbɔtɔnɛka l’awui asɔ wotami. Omalɔkɔ, avɛsa asɔ kokaka tohola dia Nzambi akasangoya dia olui ɔmɔtshi tomba oma l’atei w’anto, wanɛ wayelamɛ dia tolɛ kâmɛ la Kristo, ndo adjango wahombawɔ kitanyiya—dikambo sɔ diakasalema aha la tashikike anto wahomba ndjɔsɔnwama lo yoho ya lânde, nɛ dia dikambo sɔ totodiɔtɔnɛ la ngandji ndo la losembwe laki Nzambi.
[Footnote]
a Lam’atɛkɛta Yeso dikambo dia Diolelo diakalɔngɔswama “umaka etatelu k’andja” (Mateu 25:34), aha la tamu, nde ekɔ lo tɛkɛta dikambo di’etena kele l’ɔkɔngɔ wa pɛkato ka ntondo. Luka 11:50, 51 mbɔtɔnganyiyaka “etatelu k’andja,” kana etatelo k’anto wakoka tshungwama oma l’ekimanyielo ka tshungo, la nshi y’Abɛlɛ.
[Caption]
[Box - not printed in OT]
OLUI ƆMƆTSHI WAMBOHANGEMƐKA SANGO