Edja Kakɔna Kahomba Ase Wola Konga?
“Naka tshunda diahalemanɛ l’akongɛ tshɛ w’olowanyelo w’okundji hadiokoke kimanyiya efula k’ase wola, kete diɔ hadiokoke kokɛ yema y’anto tshitshɛ wele akanga w’ɛngɔnyi.”—John F. Kennedy.
“DIMI nangaka di’onto tshɛ kongɛ nshi yayaye l’ɔngɛnɔngɛnɔ—lɛnɛ ahoyala wola, lɛnɛ ahohomba anto tshɛ mvudu ya mbidjasɛ, lɛnɛ ele paradiso!” Ɔsɔku mbakatɛkɛta ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi w’ɛnɔnyi dikumi l’ehende wa la São Paulo, lo wodja wa Brésil. Ko onde, wola kokaka shila? Edja kakɔna kahomba ase wola konga?
Anto amɔtshi ndjaɔsaka ɔnɛ vɔ wekɔ ase wola nɛ dia vɔ hawokoke somba diangɔ dialangawɔ. Ko ohotokokanyiya lɔsɛnɔ la pâ lasɛna wanɛ wele la wôla wa mamba. Onde wɛ kokaka kanyiya asui w’efula ndo lonyangu lele l’anto wa ngasɔ? Ɛnyɛlɔ, amɔtshi pombaka susana la awata ndo la dji diangɔ dia ndɛ lo dâla! Edja ka tena dingana diayɔhɛnyahɛnyamaka anto oma lo wola wa ngasɔ? Federico Mayor, owandji walɔmbɔla tshunda dielɛwɔ UNESCO (Ɔlɔngɔswamelo wa Wedja Wosanganyi w’Endana l’Olakanyelo, l’Akambo wa Diewo ndo la Wetshelo) akasɛngasɛnga anto l’ɔlɔlɔ tshɛ ate: “Totshike wendjudi wa kɔlɔ ɔnɛ watotshutshuya dia sho mbikikɛ kɛnɛ kahakoke mbikikɛma—fɔnu, ndjala, ndo asui wa miliyɔ y’anto.”
Onde dɔ di’ɔnɛ anto tshɛ wayɛna ɔlɔ diayokotshama? Elongamelo kakɔna kele la ase wola?
Waaso Akɔna Wele la Ase Wola?
Ɛlɔmbɔdi wele la tokanyi t’ɛlɔlɔ mbishaka anto elimu efula, afuto w’ɛlɔlɔ, nɔngɔsɔlaka ekongelo ka lɛɛta ka kimanyiyaka anto, ndo kahɛka anto mbilo popo. Ondo vɔ kokaka sanga lolemi vɔ la John Kennedy, ɔnɔmbɔdi w’edjedja wa États-Unis, ɔnɛ lakate ate: “Naka tshunda diahalemanɛ l’akongɛ tshɛ w’olowanyelo w’okundji hadiokoke kimanyiya efula k’ase wola, kete diɔ hadiokoke kokɛ yema y’anto tshitshɛ wele akanga w’ɛngɔnyi.” Ɔsɔ ekɔ tokanyi t’ɛlɔlɔ kânga mbele tokanyi takɔ hakoke shidiya wola. Ɛnyɛlɔ, onde ohamelo w’akambo w’ekundji kokaka kimanyiya ase wola tshɛ? Kema. Yɔnɛ Yawaharlal Nehru, ɔnɔmbɔdi w’edjedja wa lo wodja wa Inde akate ate: “Weolo wele la tshunda dialowanya okundji awɔ lo yoho y’onto l’onto l’osembe ande, naka hatendi tshunda diakɔ dimɛna, kete diɔ kokaka nyomɔngɔnya akanga w’ɛngɔnyi ndo mbetɛ ase wola wola wa tshɛ.” Koko, lâdiko di’asui la wola, wotsho w’ase wola ndekaka mbaheka nɛ dia vɔ ndjaokaka ɔnɛ vɔ wekɔ anto w’anyanya. Onde ɛlɔmbɔdi w’anto kokaka kimanyiya ase wola dia vɔ nɛmbia ekiyanu ɛsɔ w’ɔnɛ ndoko onto lawakimanyiya ndo vɔ ndoko l’elongamelo?
Mɛtɛ, efula k’ase wola waha ndoko l’elongamelo wakeke woho wa mbeya sɛna la wola awɔ ndo nɛmbia woho wayaɔnyɔlawɔ kânga mbatanema ekakatanu a weke wele oko: edelo k’eshinga ndo ohombelo w’olimu. Lâdiko dia lâsɔ, ndjala, ohombelo wa mvudu ya mbidjasɛ, ndo fɔnu, akambo asɔ wayonyɛma tshɛ aha la tamu. Onde wɛ mambaka dikambo sɔ? Tambokɔlɔmba dia wɛ mbala sawo diayela diata ɔnɛ: “Kem’edja, Ndoko Onto Layoyala Ose Wola!”