Ɔkɛndɛ wa nɛmɔ waki la amato l’atei w’ekambi wa Nzambi wa lo nshi ya ntondo
“[Jehowa Nzambi, “NW”] akati ati: Kema ololo pami ntshikala ndame. Dimi layûtungela ukimanyidi [wele oko okotsha ande, “NW”].”—ETATELU 2:18.
1. Woho akɔna wakɔndɔla diksiɔnɛrɛ dimɔtshi di’endana l’akambo wa lo Bible lɔsɛnɔ lakasɛnaka amato lo nshi ya ntondo?
“LO WEDJA waki lo nshi ya ntondo l’emamu wa Ndjale ka Mediteraneya kana lo Wedja Wosukanyi la Lɛkɛ l’Ehotwelo ka Wonya, ndoko dihole diakawashaka amato lotshungɔ lele oko lɔnɛ lele lawɔ lo wedja wa nshi nyɛ wele lo Lɛkɛ l’Edjelo ka Wonya. Kɛnɛ kakasalemaka ahole tshɛ tɔ kɛnɛ: amato waki la tshina di’apami, oko waki ɛhɔmbɔ le ankumɛwɔ, ndo akɛnda le epalanga. . . . Ana w’apami wakɔsamaka la nɛmɔ di’efula oleki ana wa amato, ndo mbala mɔtshi, wakakalɛka ana wa amato w’ashashi dia vɔ mvɔ la tshitshi.” Ɔsɔku mbakɔndɔla diksiɔnɛrɛ dimɔtshi di’endana l’akambo wa lo Bible lɔsɛnɔ lakasɛnaka amato lo nshi ya ntondo.
2, 3. (a) Lo ndjela alapɔlɔ ɔmɔtshi, woho akɔna wa lɔsɛnɔ lasɛna amato efula ɛlɔ kɛnɛ? (b) Wembola akɔna wambwama?
2 Ɛlɔ kɛnɛ, lo ahole amɔtshi wa l’andja ɔnɛ, lɔsɛnɔ lawɔ kema dimɛna efula. Mbala ka ntondo, l’ɔnɔnyi 1994, alapɔlɔ wa l’ɔnɔnyi wa Tshunda di’Olimu di’endana la lɔkɛlɛngɛ lele l’anto lo Wodja w’États-Unis akake epole ɔsɛkɛ lo akambo wasalɛwɔ amato. Ɔtɛ a dui wahɔnyi wa lo jurunalɛ New York Times yakate lo kɛnɛ k’endana l’alapɔlɔ ɔsɔ ɔnɛ: “Akambo Wasalema lo Wedja 193 Mɛnyaka dia Mɛtɛ Wɛngiya Wekɔ lo Salema Lushi la Lushi.”
3 Lam’ele amato efula w’oma lo ahole wa weoho la weoho wambosangana l’atei wa tshumanelo di’anto wa Jehowa l’andja w’otondo, wembola ɛmɔtshi wekɔ lo mumbwama ɔnɛ: Onde Nzambi mbakalɔngɔsɔla oma l’etatelo dia vɔ salɛka amato akambo wa ngasɔ? Woho akɔna wakɔsamaka amato l’atei w’atɛmɔdi wa Jehowa lo nshi yakafundamaka Bible? Ndo woho akɔna wahombaso mbɔsaka amato ɛlɔ kɛnɛ?
“Ukimanyidi” ndo “Okotsha”
4. Jehowa akandɛnyi l’ɔkɔngɔ wa pami ka ntondo monga ndamɛ l’ekambɔ k’Ɛdɛna l’edja ka tshanda mɔtshi, ko kakɔna kakasale Nzambi?
4 L’ɔkɔngɔ w’Adama monga ndamɛ l’Ekambɔ k’Ɛdɛna l’edja ka tshanda mɔtshi, Jehowa akɛnyi ɔnɛ: “Kema ololo pami ntshikalaka ndame. Dimi layûtungela ukimanyidi [wele oko okotsha ande, NW].” (Etatelu 2:18) Kânga mbaki Adama onto la kokele, ɛngɔ kɛmɔtshi kakahombamaka dia nde kotsha sangwelo diaki Otungi. Dia nde kotsha ohomba ɔsɔ, Jehowa akatonge omoto ko akasale diwala dia ntondo.—Etatelu 2:21-24.
5. (a) Woho akɔna wakamba afundji wa Bible mbala efula la tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimwami ɔnɛ “ukimanyidi”? (b) Lam’akelɛ Jehowa omoto la ntondo ɔnɛ “okotsha,” dikambo sɔ ɛnyadiɔ?
5 Onde tshɛkɛta “ukimanyidi” la “okotsha” mɛnyaka ɔnɛ ɔkɛndɛ wakakondja omoto oma le Nzambi aki ɔkɛndɛ w’anyanya wakokitshakitshaka? Kema, aha ɔsɔku. Mbala efula, afundji wa Bible mbelɛka Nzambi la tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru (ʽeʹzer) yokadimwami ɔnɛ “ukimanyidi.” Oko ɛnyɛlɔ, Jehowa mɛnyaka dia nde ekɔ “[okimanyedi aso, NW] la engawu kasu.” (Osambu 33:20; Etumbelu 18:4; Euhwelu k’Elembe 33:7) Lo Hɔsea 13:9 (NW), Jehowa ndjaelɛka ndamɛ ɔnɛ: “okimanyedi” w’Isariyɛlɛ. Lo kɛnɛ k’endana la tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru (neʹghedh) yokadimwami ɔnɛ “okotsha,” nomb’ewo kɛmɔtshi k’akambo wa lo Bible ekɔ lo nembetshiya ɔnɛ: “Ekimanyielo kakawalongamɛka komonga paka ekimanyielo ka l’elimu wa lushi la lushi kana wôtelo w’ana . . . koko osukɔ washana onto la onyande oma lo lɔngɛnyi lawɔ.”
6. Kakɔna kakatama l’ɔkɔngɔ w’etongelo ka omoto, ndo lande na?
6 Ndoko kɛnɛ kakitshakitsha omoto lam’awelɛ Jehowa oko “okimanyedi” ndo oko “okotsha.” Omoto akatshikitana la pami oma lo yimba yande, awoki ande, ndo oma lo ekongelo ka demba diande. Nde aki ɔngɛnyi wasungana, okotsha wakangɛnyangɛnyaka pami. Vɔ tshɛ wakatshikitana, koko vɔ tshɛ waki ohomba dia ‘ndodja kɛtɛ’ lo ndjela sangwelo diaki Otungi. Mɛtɛ, aki l’ɔkɔngɔ w’etongelo ka pami la omoto ‘mbakende Nzambi kɛnɛ tshɛ kakandatonge, ko akɛnyi dia tɔ kaki ɔlɔlɔ efula.’—Etatelu 1:28, 31.
7, 8. (a) Lam’akayosala anto pɛkako l’Ɛdɛna, woho akɔna wakayotshikitana ɔkɛndɛ waki omoto? (b) Wembola akɔna wambwama lo kɛnɛ k’endana l’ekotshamelo ka Etatelu 3:16 l’atei w’atɛmɔdi wa Jehowa?
7 L’ɔkɔngɔ wa vɔ ntsha pɛkato, akambo wakayotshikitana le pami la omoto. Jehowa akâhembolɛ onongo awɔ ɔnɛ vɔ waki atshi wa pɛkato. Lam’akandatɛkɛtaka dia kɛnɛ katshikande ɔnɛ kasaleme, wate kana oko nde mbayokisala, Jehowa akatɛ Eva ate: “Dimi layukufudiyaka asui lu nshi yaye ya diemi.” Nde akakotsha ate: “We ayutaka ana la lono. Utema aye ayekamaka paka le umeye, la ndi ayukulela.” (Etatelu 3:16) Tatɛ oma l’etena kɛsɔ, waomi efula wakahemɛ wadiɛwɔ, mbala efula, la hiadi. Lo dihole dia vɔ mbɔsama oko akimanyedi ndo oko ekotsha, vɔ wekɔ lo mbɔsama mbala efula oko ase olimu kana oko ɛhɔmbɔ.
8 Ko lâsɔ, ekotshamelo ka Etatelu 3:16 le amato watɛmɔla Jehowa kɛdikɛdi na? Onde vɔ wakakitshama lo dihole dimɔtshi dia l’ɛse kana wakɔnyɔlama? Kema, aha ɔsɔku! Ko kakɔna kayotota lo dikambo di’ɛkɔndɔ wa lo Bible watotɛ mbekelo mɔtshi la ditshelo dimɔtshi diakendanaka la amato diakoka mɛnama oko kɔlɔ lo wedja ɛmɔtshi ɛlɔ kɛnɛ na?
Woho Wahombaso Shihodia Mbekelo Yaki lo Tena Diakafundamaka Bible
9. Lam’asɛdingolaso mbekelo yakendanaka la amato lo tena diakafundamaka Bible, naa akambo asato wahombaso mbohɔka?
9 Amato wakalɛmiyamaka l’atei w’ekambi wa Nzambi lo nshi yakafundamaka Bible. Mɛtɛ, etena kasɛdingolaso mbekelo mɔtshi yakendanaka la amato nshi shɔ, ekɔ ohomba sho mbohɔka akambo efula. Ntondotondo, kânga mbakɔndɔla Bible akambo amɔtshi wa kɔlɔ wakasalemaka l’ɔtɛ wa lowandji la lokaki l’oma le apami amɔtshi wa kɔlɔ, dikambo sɔ hadiɛnya ɔnɛ Nzambi aketawɔka akambo wa ngasɔ wakawasalɛka amato. Dikambo dia hende ele, kânga mbakatshikaka Jehowa mbekelo mɔtshi dia yɔ ndjâla l’atei w’ekambi ande l’edja ka tshanda mɔtshi, nde akalamaka mbekelo shɔ lo woho wa kokɛ amato. Dikambo dia sato ele, sho pombaka ndjalama di’aha mbɔsa mbekelo ya lo nshi ya ntondo lo ndjela mbekelo ya lo nshi nyɛ. Mbekelo mɔtshi yakoka mɛnama oko kɔlɔ le anto wa nshi nyɛ, amato wa lo nshi ya ntondo kondjiɛnaka paka oko mbekelo yakâkitshakitshaka kana yakawaɔnyɔlaka. Nyɛsɔ tɔsɛdingole diɛnyɛlɔ dimɔtshi.
10. Ngande wakɛnaka Jehowa mbekelo k’ɔsɛngɛ lo asho ande, ndo kakɔna kɛnya ɔnɛ nde kombohɛ pondjo sangwelo diande di’oma l’etatelo dia omi ɔtɔi la wadi ɔtɔi?
10 Ɔsɛngɛ:a Lo ndjela sangwelo di’oma l’etatelo diaki Jehowa, omoto hahombe sanganya la omoto okina omi. Nzambi akatongɛ Adama paka wadi ɔtɔi. (Etatelu 2:21, 22) L’ɔkɔngɔ w’ɔtɔmbɔkwɛlɔ wa l’Ɛdɛna, etshelo ka tshuka ɔsɛngɛ kakasalema mbala ka ntondo l’ɔlɔndji wa dioho diaki Kɛna. L’ɔkɔngɔ diko, etshelo kɛsɔ kakayokomaka mbekelo ndo atɛmɔdi amɔtshi wa Jehowa wakayɔsaka mbekelo kakɔ. (Etatelu 4:19; 16:1-3; 29:21-28) Kânga mbakatshike Jehowa di’anto tshukaka ɛsɛngɛ, ndo mbakakimanyiyaka etshelo kɛsɔ dia fudia anto wa l’Isariyɛlɛ, nde akɛnya nɛmɔ diashande amato lam’akandalamaka etshelo kɛsɔ woho wa amato l’ana awɔ kondja ekokelo. (Etumbelu 21:10, 11; Euhwelu k’Elembe 21:15-17) Lâdiko dia lâsɔ, Jehowa hatshikaki sangwelo diande di’oma l’etatelo pondjo dia omi ɔtɔi la wadi ɔtɔi. Nɔa nde l’an’ande, wanɛ wakanyomoyolongola didjango dia ‘mbotanɛ ndo ndodja kɛtɛ,’ waki vɔ tshɛ onto l’onto la wadi ɔtɔi. (Etatelu 7:7; 9:1; 2 Petero 2:5) Nzambi akayaɛnya lo didjidji oko nde ekɔ omi lele la wadi ɔtɔi lam’akandɛnyaka didjidji dia diokanelo diasande l’Isariyɛlɛ. (Isaya 54:1, 5) Ndo nto, l’ɔkɔngɔ diko, sangwelo di’oma l’etatelo diaki Nzambi di’omi ɔtɔi la wadi ɔtɔi diakayoshikikɛmaka nto oma le Yeso Kristo ndo diakayoyelamaka oma le Akristo wa l’etshumanelo ka ntondo.—Mateu 19:4-8; 1 Timote 3:2, 12.
11. Lande na kakawâlaka okundji lo tena diakafundamaka Bible, ko onde dikambo sɔ diakɔnyɔlaka amato?
11 Wâlelo w’okundji: Dibuku Ancient Israel—Its Life and Institutions (Isariyɛlɛ w’Edjedja—Lɔsɛnɔ Lawɔ ndo Ɛlɛmbɛ Awɔ) mbutaka ɔnɛ: “Didjango sɔ dia kimɔ tshenyi mɔtshi ya dikuta, kana mbo, le nkumbo k’ɔna omoto mbishaka diwala di’Ose Isariyɛlɛ ɛnamelo ka lo sɛkɛ k’osombelo. Koko, mɛnamaka dia [okundji] kema oko oshinga wafutama lo demba dia omoto oko ɛngɔ kambokimwama dia sɔmbɔlɛ nkumbo.” (Sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Ɔnkɔnɛ, okundji wakakimwamaka dia futa nkumbo ka omoto l’ɔtɛ w’oshishelo w’elimu ande wambondokambaka lakawɔ ndo lo weolo wakawadje la kɛnɛ tshɛ kakawashisha dia mbôdia. Omalɔkɔ, okimwelo w’okundji kokitshakitshaka omoto koko akashikikɛka nɛmɔ diande le nkumbo kande.—Etatelu 34:11, 12; Etumbelu 22:16; enda ndo lo Tshoto y’Etangelo ya Tshango 15, 1989 (lo Falase), lɛkɛ 21-4.
12. (a) Lo tena dimɔtshi, woho akɔna wakelamɛka apami wele la wadi la amato wotshukami l’Afundelo, ko onde tɔtɛkɛta tɔsɔ taki kɔlɔ le amato? (b) Kakɔna kahombaso nembetɛ lo tɔtɛkɛta takatɛkɛta Jehowa l’Ɛdɛna? (Enda lo awui wofundami l’ɛse ka dikatshi.)
12 Waomi waki oko “ɛmɛlɛ”: Kɛnɛ kakakomɛ Abarahama nde la Sara lo lɔsɛnɔ lawɔ oya l’ɔnɔnyi 1918 N.T.D. mɛnyaka ɔnɛ pami kele la wadi akɔsamaka oko “ɔmɛlɛ” (lo Hɛbɛru, baʹʽal) ndo wakɔsaka omoto lotshukami oko ‘onto a kana’ (lo Hɛbɛru, beʽu·lahʹ). (Etatelu 20:3) L’ɔkɔngɔ diko, tɔtɛkɛta tɔsɔ takayofundamaka l’Afundelo, ndo ndoko dikambo diɛnya ɔnɛ amato waki la ntondo ka Kristo mbotɔ wakɛnaka tɔtɛkɛta tɔsɔ ɔnɛ kɔlɔ.b (Euhwelu k’Elembe 22:22) Koko, wadi kɔmbɔsamaka oko diangɔ dia losomba. Ɛngɔ kana okundji akakokaka sombama, sondjama, ndo kitshama oko okitela, koko aha ɔsɔku mbakawakokaka sala la wadi. Yokedi mɔtshi ya lo Bible mbutaka ɔnɛ: “Antu watukitaka luudu l’ongonyi uma le washewo. Keli wadi leli la yimba eli ushasha uma le [Jehowa].”—Tukedi 19:14; Euhwelu k’Elembe 21:14.
Ɔkɛndɛ wa Nɛmɔ
13. Etena kakayelaka apami wakokaka Nzambi wɔma ɛnyɛlɔ ka Jehowa ndo kakawakitanyiyaka Ɛlɛmbɛ ande, etombelo akɔna wakayalaka le amato na?
13 Ko lâsɔ, ɔkɛndɛ akɔna waki la omoto l’atei w’ekambi wa Nzambi waki lo nshi ya ntondo ka Kristo mbotɔ? Woho akɔna wakawɔsamaka? Aha la tatshu etale etale, lam’akayelaka apami wakokaka Nzambi wɔma ɛnyɛlɔ kaki Jehowa ndamɛ ndo lam’akawakitanyiyaka Ɛlɛmbɛ ande, amato wakongaka la nɛmɔ ndo wakakondjaka lotshungɔ l’efula la waɛsɛ efula.
14, 15. Kakɔna kɛnya ɔnɛ amato wakalɛmiyamaka l’Isariyɛlɛ, ndo lande na kakoka Jehowa nɔmba atɛmɔdi ande dia vɔ mbalɛmiyaka?
14 Amato wakahombaka nɛmiyama. Ɛlɛmbɛ wakasha Nzambi Isariyɛlɛ wakadjangaka di’ambutshi w’apami la ambutshi wa amato nɛmiyama. (Etumbelu 20:12; 21:15, 17) Akambu w’Asi Lewi 19:3 mbutaka ɔnɛ: “Nyu tshe, untu l’untu alemiaki shi la nyangu.” Lam’akaye Batɛshɛba dia ndjɔtɛkɛta l’ɔn’ande Sɔlɔmɔna mbala kɛmɔtshi, “khum’ekanga akûnela, akatshu dia ntuhumana la ndi, akatûkhusamela” oko djembetelo ya dilɛmiɛlɔ. (1 Khumi ya Dikanga 2:19) Encyclopaedia Judaica mbutaka ɔnɛ: “Wɛdikelo wa pɔlɔfɛsi wa ngandji ka Nzambi otsha le Isariyɛlɛ la ngandji k’omi otsha le wadiɛnde akakoke salema paka lo wodja wakalɛmiyamaka amato.”
15 Jehowa ekɔ lo nɔmba atɛmɔdi ande dia vɔ nɛmiya amato, nɛ dia nde mbalɛmiyaka. Akambo wɛnya ɔnɛ nde mbalɛmiyaka tanemaka l’atei w’avɛsa amɔtshi, lɛnɛ akamba Jehowa lo yoho ya didjidji la akambo wakomɛ amato ndo lɛnɛ ɛdikande saki yele lande la nyɛ ya amato. (Isaya 42:14; 49:15; 66:13) Dikambo sɔ kimanyiyaka ambadi dia vɔ shihodia asolo waki Jehowa woho wewɔ. Dikambo di’ohomba ele, tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru yokadimwami ɔnɛ “ololo,” kana “ketshi,” yakamba la Jehowa lo dikambo diande ndamɛ, kakatana ma ma la tshɛkɛta yokadimwami ɔnɛ “otema” ndo kokaka nembetshiyama oko “asolo a wale wa omoto.”—Etumbelu 33:19; Isaya 54:7.
16. Diɛnyɛlɔ diakɔna diɛnya ɔnɛ alako w’oma le amato wakamamemaka Nzambi wakɔsamaka la nɛmɔ?
16 Alako w’oma le amato wakokaka Nzambi wɔma wakɔsamaka la nɛmɔ. Abarahama, onto lakokaka Nzambi wɔma, etena kakandengenga dia mpokamɛ dako di’oma le Sara, wadiɛnde lakamamemaka Nzambi, Jehowa akawotɛ ate: “Hokamɛ dui diande.” (Etatelo 21:10-12, NW) Wadi waki Esau w’Ase Hiti “waki kiɔkɔ ya lonyangu le Isaka la Rɛbɛka.” L’ɔkɔngɔ diko, Rɛbɛka akɛnya lonyangu lotondonga lalɔ otondoyala Jakɔba y’ɔnande akatshuke Ose Hiti. Kakɔna kakasale Isaka na? Ɔkɔndɔ akɔ totɛka ɔnɛ: “Okone Isaka aketi Jakoba, akôtshokola. Ndi akôkokomiya ati: Tosaki wadi uma l’atei w’ana amantu w’asi Kanana.” Eelo, kânga mbele aha Rɛbɛka mbakasha ɔn’ande dako sɔ oma l’onyɔ ande ndamɛ, omɛnde akɔshi yɛdikɔ yakɔtɔnɛka la kɛnɛ kakandalangaka. (Etatelu 26:34, 35, NW; Etat. 27:46; 28:1) L’ɔkɔngɔ diko, Nkumekanga Davidi akewɔ onongo wa dikila nɛ dia nde akahokamɛ ɔsɛngɔsɛngɔ waki Abigayɛlɛ.—1 Samuele 25:32-35.
17. Kakɔna kɛnya ɔnɛ amato wekɔ la yɛdikɔ mɔtshi ya lowandji l’atei wa nkumbo?
17 Amato waki la yɛdikɔ mɔtshi ya lowandji l’atei wa nkumbo. Dako nɛ diakashama le ana: “On’ami, ulungi wetshelu wa sho, tutunaki alaku wa nyo.” (Tukedi 1:8) Woho wolembetshiyami “umuntu l’ololo” lo Tukedi tshapita 31 mɛnyaka ɔnɛ omoto lotshukami lele la tshete l’olimu halɔngɔsɔla paka luudu lande loto koko, mbetetaka yema, kambaka yema ya dikambɔ, salaka yema y’okanda, ndo mbeyamaka oma l’ɛtɛkɛta ande wa kanga lomba. Kɛnɛ kakaleke tshɛ ohomba ele, omoto l’oshika mbokaka Jehowa wɔma wɔsɔhanyemi la dilɛmiɛlɔ. Kema dikambo dia diambo dia nɛmɔ dia omoto la ngasɔ ‘akaleke ndo nɛmɔ dia mbɔkɔ y’akɛsɔ’! Mbɔkɔ y’akɛsɔ ya beela yaki ohomba efula dia sala diangɔ dia lɔwɔlɛ ndo dɛngalɛnga dimɔtshi.—Tukedi 31:10-31.
Amato Wakakondja Waɛsɛ wa Lânde Oma le Nzambi
18. Lo yoho yakɔna yakakondja amato amɔtshi wa lo tena diakafundamaka Bible waɛsɛ wa lânde?
18 Kanyi yele la Jehowa lo dikambo dia amato yakɛnyama lo waɛsɛ wa lânde wakandasha amato amɔtshi lo nshi yakafundamaka Bible. Andjelo wakaye le Hangara, Sara, la wadi aki Manɔa, ndo wakayowaewoya awui w’oma le Nzambi. (Etatelu 16:7-12; 18:9-15; Embadi 13:2-5) “Ekambi wa amato” wakikɔ lo tabɛrnakɛlɛ ndo amato wakembaka kembo lo sɛkɛ dia mbalasa kaki Sɔlɔmɔna.—Etombelo 38:8, NW; 1 Samuele 2:22; Undaki 2:8.
19. Lo tena dimɔtshi, lo yoho yakɔna yakakambaka Jehowa la amato dia vɔ sala akambo amɔtshi lo lokombo lande?
19 L’Isariyɛlɛ, tena efula, Jehowa akakambaka la omoto ɔmɔtshi kana akotomaka dia nde tɔtɛkɛta lo lokombo lande. Lo kɛnɛ k’endana la Dɛbɔra, omvutshi wa omoto, sho mbalaka ɔnɛ: “Asi Isariyele wakatshokaka le ndi dia ntusambulaka akambu awo.” (Embadi 4:5) L’ɔkɔngɔ w’ɔkwɛlɔ w’Isariyɛlɛ l’anya wa Jabina, nkumekanga k’Ase Kanana, Dɛbɔra aki mɛtɛ la diɛsɛ dia lânde. Nde mɛtɛ mbakatonge etenyi kɛmɔtshi ka lembo l’otshumba lakayɔtɔka l’atei w’afundelo wakasambiyama oma le Nzambi.c (Embadi, tshapita 5) L’ɔkɔngɔ wa deko efula, Nkumekanga Josiya akatome dikɛndji kâmɛ l’ɔlɔmbɛdi a woke otsha le Huluda, omvutshi wa omoto, dia nde mumbola Jehowa. Huluda akakaloya diui la dihonga tshɛ ate: “[Jehowa Nzambi k’Isariyɛlɛ, NW] kata ati.” (2 Khumi ya Dikanga 22:11-15) L’etena kɛsɔ, nkumekanga akatome dikɛndji otsha le omvutshi wa omoto dia tolonga awui w’oma le Jehowa.—Ɛdika la Malaki 2:7.
20. Diɛnyɛlɔ diakɔna diɛnya woho wayakiyanya Jehowa lo dikambo dia saki ndo di’ɔlɔlɔ wa amato?
20 Woho wayasha Jehowa di’ɔlɔlɔ wa amato mɛnamaka lo diɛnyɛlɔ dimɔtshi diɛnya woho wakandakimanyiya atɛmɔdi ande amɔtshi wa amato. Nde akekama mbala hiende y’etondo dia kokɛ Sara, wadi aki Abarahama, di’aha vɔ mbeyana lande la wolo. (Etatelu 12:14-20; 20:1-7) Nzambi akɛnya ngandji kande le Lea, wadi aki Jakɔba laki konangemaka efula, ‘lam’akandodihola otema’ dia nde mbota ɔna. (Etatelu 29:31, 32) Lam’akadjaka ambutshutshi ahende wakokaka Nzambi wɔma sɛnɔ yawɔ lo wâle lo kokɛ ana w’apami w’Ase Isariyɛlɛ di’aha vɔ ndjakema l’Edjibito, Jehowa akawawandola ndo ‘akawasha nkumbo.’ (Etumbelu 1:17, 20, 21) Nde akahokamɛ ndo dɔmbɛlɔ di’etete diaki Hana. (1 Samuele 1:10, 20) Etena kakaye onto ɔmɔtshi le wadi aki omvutshi ɔmɔtshi wakavu dia ndjɔsa an’ande l’ɔtɛ wa dibasa diakandokolɛ, Jehowa kombokalɛ. La ngandji tshɛ, Nzambi akasha omvutshi Elisha wolo wa nde fudia esɔ kaki wadi aki odo ɔsɔ, ko nde akafute dibasa. Ɔsɔku mbakandakokɛ nkumbo kande la nɛmɔ diande.—Etumbelu 22:22, 23; 2 Khumi ya Dikanga 4:1-7.
21. Afundelo wa lo Hɛbɛru mɛnyaka ɛnyɛlɔ kakɔna ka dihole diaki la amato?
21 Ɔnkɔnɛ, Afundelo wa lo Hɛbɛru hawɔnyɔla amato, koko mɛnyaka dihole diaki lawɔ l’atei w’ekambi wa Nzambi. Kânga mbaki Jehowa koshimbɛ atɛmɔdi ande wa amato oma l’ekotshamelo ka Etatelu 3:16, amato wakɔsamaka la nɛmɔ ndo wakalɛmiyamaka oma le apami wakamamemaka Nzambi, wanɛ wakayelaka ɛnyɛlɔ kaki Jehowa ndo wakakitanyiyaka Ɛlɛmbɛ ande.
22. Lo nshi yaki Yeso lanɛ la kɛtɛ, woho akɔna wakatshikitana ɔkɛndɛ wa amato, ndo wembola akɔna wambwama?
22 Lo deko efula diakayoyelaka l’ɔkɔngɔ w’Afundelo wa lo Hɛbɛru shila la fundama, ɔkɛndɛ wa amato wakayotshikitanaka l’atei w’Ase Juda. L’etena kakaye Yeso lanɛ la kɛtɛ, ditshelo di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda kombishaka amato lotshungɔ la vɔ kondja waɛsɛ l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ ndo kombashaka diaaso dia vɔ sala akambo amɔtshi lo lɔsɛnɔ. Onde ditshelo sɔ diaki la shɛngiya lo yoho yakɔsaka Yeso amato? Woho akɔna wahomba amato w’Akristo mbɔsama ɛlɔ kɛnɛ? Wembola ɛsɔ wayɔsɛdingolama lo sawo diayela.
[Footnotes]
a Lo ndjela diksiɔnɛrɛ dimɔtshi, Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary, “ɔsɛngɛ” kɛdikɛdi “diwala diele omoto kana pami ekɔ l’atshukani olekanyi ɔtɔi l’etena kakɔ kâmɛ.” Olembetshiyelo wa shikaa wa tshɛkɛta “ɔsɛngɛ” kɛdikɛdi: “etshelo ka monga la wadi olekanyi ɔtɔi l’etena kakɔ kâmɛ.”
b L’atei w’Afundelo wa lo Hɛbɛru, apami wele la wadi la amato wotshukami ndekaka mbelamɛ mbala efula ɔnɛ: “umi” (lo Hɛbɛru ʼish) la “wadi” (lo Hɛbɛru, ʼish·shahʹ). Ɛnyɛlɔ oko l’Ɛdɛna, tɔtɛkɛta takatɛkɛta Jehowa komonga ɔnɛ: “ɔmɛlɛ” la ‘onto a kana,’ koko “umi” la “wadi.” (Etatelu 2:24; 3:16, 17) Pɔlɔfɛsi kaki Hɔsea kakewoya ɔnɛ l’ɔkɔngɔ wa vɔ kalola oma lo lɔhɔmbɔ, Isariyɛlɛ ayoyokadimola otema ko ndjêlɛ Jehowa ɔnɛ: “omɛmi,” koko hatoyowelɛ nto ɔnɛ: “Ɔmɛlɛ ami.” Dikambo sɔ kokaka mɛnya ɔnɛ tshɛkɛta “umi” yakalekaka mɛnya ngandji oleki tshɛkɛta “ɔmɛlɛ.”—Hɔsea 2:16, NW.
c Kɛnɛ kele ohomba sho nembetɛ ele woho wakawatɛkɛta dikambo diaki Dɛbɔra lo Embadi 5:7.
Okonde Ayokadimola Na?
◻ Kakɔna kɛnya tshɛkɛta “ukimanyidi” la “okotsha” lo kɛnɛ k’endana l’ɔkɛndɛ wakalongola omoto oma le Nzambi?
◻ Lam’asɛdingolaso mbekelo mɔtshi yakendanaka la amato lo tena diakafundamaka Bible, kakɔna kahombaso namaka lo yimba?
◻ Kakɔna kɛnya ɔnɛ amato waki l’ɔkɛndɛ wa nɛmɔ l’atei w’ekambi wa Nzambi wa lo nshi ya ntondo?
◻ Lo yoho yakɔna yakashaka Jehowa amato amɔtshi waɛsɛ wa lânde lo nshi yaki la ntondo ka Kristo mbotɔ?