Kandjema lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Jehowa
“[Jehowa], letawo vati: Kanga Kandjema, eli [Nzambi ka, “NW”] kandjema.”—ETUMBELU 34:14.
1. Naa dionga diaki Nzambi dioleki woke, ndo woho akɔna wɔtɔnɛdiɔ la kandjema kande?
JEHOWA ndjaelɛka ɔnɛ: “[Nzambi ka, NW] kandjema.” Wɛ kokaka ndjambola ɔnɛ lande na, nɛ dia tshɛkɛta “kandjema” mbɔsamaka lo yoho ya kɔlɔ. Aha la tamu, ngandji mbele dionga diaki Nzambi dioleki woke. (1 Joani 4:8) Ɔnkɔnɛ, woho tshɛ wa kandjema kokande pombaka ndjâla lo dikambo di’ɔlɔlɔ w’anto. Mɛtɛ, tayɛna ɔnɛ kandjema kaki Nzambi kekɔ ohomba efula di’andja w’otondo monga la wɔladi ndo la diɔtɔnganelo.
2. Naa weoho ekina wakokaso kadimola tɔtɛkɛta ta lo Hɛbɛru tokadimwami ɔnɛ “kandjema”?
2 Tɔtɛkɛta totshikitanyi ta lo Hɛbɛru tokadimwami ɔnɛ “kandjema” tanemaka ndekana mbala 80 l’Afundelo wa lo Hɛbɛru. Suke l’etenyi ka l’ahende k’avɛsa asɔ mendanaka la Jehowa Nzambi. Yɔnɛ G. H. Livingston ekɔ lo nembetshiya ate: “Etena katɛkɛtawɔ dikambo dia Nzambi, kandjema kema la kanyi y’asolo walomɔlomɔ la tokanyi ta kɔlɔ, koko, mpikaka di’anto tɛmɔlaka paka Jehowa ndamɛ oto.” (The Pentateuch in Its Cultural Environment) Diɔ diakɔ diakadimola Traduction du monde nouveau tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru mbala mɔtshi ɔnɛ: ‘ohikelo w’onto mbomamema paka ndamɛ oto.’ (Ezekiyele 5:13) Ekadimwelo ekina wasungana vɔɛnɛ: “Okalanganu” kana “ohetoheto.”—Osambu 79:5; Isaya 9:7.
3. Woho akɔna wakoka kandjema monga l’oyango w’ɔlɔlɔ mbala mɔtshi?
3 Onto akatongama la dikoka dia mboka kandjema, koko woho wakayosala anto pɛkato akayotondja kandjema ka kɔlɔ. Kânga mbediɔ ɔsɔku, kandjema koka onto kokaka monga l’oyango w’ɔlɔlɔ. Tɔ kokaka totshutshuya dia sho kokɛ onto ɔmɔtshi lokaso ngandji oma lo tɔsɛngiya ta kɔlɔ. Lâdiko dia lâsɔ, anto kokaka mboka kandjema k’ɔlɔlɔ lo dikambo dia Jehowa ndo di’ɔtɛmwɛlɔ ande. (1 Khumi ya Dikanga 19:10) Dia kadimola kanyi y’oshika yele la kandjema ka ngasɔ koka onto lo dikambo dia Jehowa, tshɛkɛta ya lo Hɛbɛru kokaka kadimwama ɔnɛ: ‘Hetawɔ ndoko onto sɛmanɛ’ la Jehowa.—2 Khumi ya Dikanga 10:16.
Yana ya Ngɔmbɛ ya Paonyi
4. Ɔlɛmbɛ akɔna w’endana la kandjema k’ɔlɔlɔ waki ohomba l’atei w’Ɛlɛmbɛ wa Nzambi wakandasha Isariyɛlɛ?
4 Kɛnɛ kakasalema l’ɔkɔngɔ w’Ase Isariyɛlɛ nongola Ɛlɛmbɛ lo Dikona dia Sinai kekɔ ɛnyɛlɔ ka kandjema kasungana. Wakawaewola mbala la mbala di’aha vɔ tɛmɔla tozambizambi takasalema l’anya w’anto. Jehowa akawatɛ ate: “Dimi Jehowa Nzambi kayɛ lekɔ Nzambi kahika di’onto mamemami paka dimɛ oto [kɛdikɛdi “Nzambi ka kandjema (kele l’ohetoheto); Nzambi kahetawɔ ndoko onto sɛmanɛ lande”].” (Etombelo 20:5, NW; ɛdika la Etumbelu 20:22, 23; 22:20; 23:13, 24, 32, 33.) Jehowa akadje sheke nde l’Ase Isariyɛlɛ, ndo akalake dia mbatshɔkɔla ndo mbaɔtshiya lo Kɛtɛ Yakalakema. (Etumbelu 23:22, 31) Ko anto wakate vɔate: “Tayutshaka tshe kakati [Jehowa], ndu tayukitanyiaka.”—Etumbelu 24:7.
5, 6. (a) Naa pɛkato ka woke kakasale Ase Isariyɛlɛ lam’akiwɔ l’ɛse ka Dikona dia Sinai? (b) Woho akɔna wakɛnya Jehowa nde l’atɛmɔdi ande wa kɔlamelo kandjema kawɔ k’ɔlɔlɔ lo Dikona dia Sinai?
5 Koko, kombeta ndoko edja, Ase Isariyɛlɛ wakasale pɛkato lo asho wa Nzambi. L’etena kɛsɔ ko vɔ weke l’ɛse ka Dikona dia Sinai. Mɔsɛ aki ladiko dia dikona l’edja ka nshi efula dia tolongola awui akina oma le Nzambi, ko anto wakatshutshuya Arɔna, ɔnango Mɔsɛ, dia nde mbasalɛ jambizambi mɔtshi. Arɔna aketawɔ awui awɔ ko akasale yana ya ngɔmbɛ oma lo paonyi yakakimɔ anto. Vɔ wakataka ɔnɛ ekishi kɛsɔ mbaki didjidji dia Jehowa. (Osambu 106:20) La wedi a pindju, vɔ wakakilambola elambo ndo wakatetemala ‘kikusela adwe.’ Oma lâsɔ, vɔ ‘wakanɔ wɛnyɛ.’—Etumbelu 32:1, 4, 6, 8, 17-19.
6 Mɔsɛ akaholɔ oma lo dikona l’etena kakasalaka Ase Isariyɛlɛ difɛstɔ. Lam’akandɛnyi lɔkɛwɔ lawɔ la nsɔnyi efula, nde akate la dui dia wolo ate: “Akona eli lu leke la [Jehowa]?” (Etumbelu 32:25, 26) Ana wa Lɛwi wakatshumana la le Mɔsɛ, ko nde akawatɛ dia vɔ mbɔsa tɔ̂mbɔ ndo ndjaka atɛmɔdi wa dikishi, wanɛ wakasalaka difɛstɔ. Lo mɛnya kandjema kakawokaka lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa, Ase Lɛwi wakadiake anangɛwɔ 3 000, wanɛ wakasale pɛkato. Jehowa akakeketsha otshelo ɔsɔ lam’akandatome sui le wanɛ wakahandɔ. (Etumbelu 32:28, 35) Oma lâsɔ, nde akohola ɔlɛmbɛ ɔnɛ: “Totemolaki nduku [jambizambi, NW], ne dia [Jehowa], letawo vati: Kanga Kandjema, eli [Nzambi ka kandjema, NW].”—Etumbelu 34:14.
Bala-Peɔrɛ
7, 8. (a) Woho akɔna wakasale Ase Isariyɛlɛ ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi wa wɔnɔnyi lo kɛnɛ k’endana la Bala-Peɔrɛ? (b) Woho akɔna wakakomɛ sui diakaye oma le Jehowa?
7 L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi akumi anɛi, lâsɔ ko wodja w’Isariyɛlɛ waya suke la mbɔtɔ lo Kɛtɛ Yakalakema, amato w’amɛna efula w’Ase Mɔaba la w’Ase Midiyana wakɔnganyaka Ase Isariyɛlɛ efula dia vɔ ntshɔ kâmɛ lawɔ ndo tɔngɛnangɛna lawakawɔ. Apami asɔ takawahombe mbetawɔ lɔngɛnyi la l’atɛmɔdi wa tozambizambi ta kashi. (Etumbelu 34:12, 15) Koko, vɔ wakakungusɔ wate kana oko ɛkɔkɔ mbatatshu otsha l’ediakelo, wakatosala monanyi vɔ la amato akɔ ndo wakatosanganaka kâmɛ lawɔ lo nkusela Bala-Peɔrɛ adwe.—Walelu 25:1-3; Tukedi 7:21, 22.
8 Jehowa akatome sui dia ndjaka wanɛ wakayatambiya tshavu l’ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ wa wɔnɔnyi w’akambo wa dieyanelo. Ndo nto, Nzambi akatɛ Ase Isariyɛlɛ, wanɛ waki kondjala l’onongo, dia vɔ ndjaka anangɛwɔ, wanɛ wakasale pɛkato. Owandji ɔmɔtshi wa l’Isariyɛlɛ akasale dikambo dia nsɔnyi efula l’okonda lam’akandela ɔn’aki nkumekanga ka la Midiyana la omoto dia ndjeyana lande lo luudu lande. Lam’akandɛnyi dikambo sɔ, Finehasi, ɔlɔmbɛdi wakokaka Nzambi wɔma, akadiake anto asɔ ahende wakasalaka akambo wa mindo. L’etena kɛsɔ mbakashile sui, ko Nzambi akate ate: “Finehasi, . . . ambukadimula kele kami uma le asi Isariyele, ne dia ndi akayala la kandjema kame la kandjema kami l’atei awo. Diako mbakimi kunshila asi Isariyele ushiki lu kandjema kami.” (Walelu 25:11) Kânga mbaki wodja w’otondo konanyema, Ase Isariyɛlɛ olekanyi 23 000 wakavu. (1 Koreto 10:8) Vɔ kɔmbɔtɔ lo Kɛtɛ Yakalakema yakawahekɔ kongɛ edja efula.
Wetshelo Wewola Anto
9. Kakɔna kakakomɛ Ase Isariyɛlɛ l’Ase Juda l’ɔtɛ wakiwɔ komonga la kandjema lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Jehowa?
9 Lonyangu ko, kombeta ndoko edja, Ase Isariyɛlɛ wakayohɛ wetshelo ɛsɔ. Vɔ kondjala la kandjema lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa. “Vo . . . wakawukia kandjema la dikishi diawo.” (Osambu 78:58) Etombelo wakayala ele, Jehowa akayotshika waoho dikumi w’Isariyɛlɛ di’Ase Asuriya mbanda lo lɔhɔmbɔ l’ɔnɔnyi 740 N.T.D. Diolelo dia waoho ahende diakatshikala diakayolongolaka dilanya dia woho akɔ wâmɛ lam’akalanyema Jerusalɛma, osomba awɔ a woke, l’ɔnɔnyi 607 N.T.D. Anto efula wakadiakema, ndo ehandɔ wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ otsha la Babilɔna. Ande ɛnyɛlɔ kewola Akristo tshɛ ɛlɔ kɛnɛ lee!—1 Koreto 10:6, 11.
10. Kakɔna kayokomɛ atɛmɔdi wa dikishi wele kema la ndjatshumoya?
10 Etenyi ɔtɔi ka l’asato k’anto wa lo nkɛtɛ k’otondo—mbuta ate suke la 1 900 000 000—wekɔ lo ndjata nshi nyɛ ɔnɛ Akristo mbewɔ. (1994 Britannica Book of the Year) Efula ka l’atei awɔ wekɔ lo mbɔtɔ l’ɛtɛmwɛlɔ watɛmɔla Nzambi oma l’ekimanyielo ka pingu, dikishi, ndo wa kurusɛ. Jehowa koshimbɛ anto ande hita, nɛ dia vɔ wakawokiyaka kandjema oma l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ wa dikishi. Woho akɔ wâmɛ mbahandatoshimbɛ Akristo wawɔtɛmɔla oma l’ekimanyielo ka diangɔ diɛnama. Yeso Kristo akate ate: “[Nzambi, NW] eko [n]yuma. Wane watôtemolaka, dieli la wo dia mbôtemola lu [n]yuma la lu mete.” (Joani 4:24) Lâdiko dia lâsɔ, Bible mbewolaka Akristo di’aha vɔ tɛmɔla dikishi. (1 Joani 5:21) Atɛmɔdi wa dikishi wele kema la ndjatshumoya wekɔ l’atei a wanɛ wahatokita Diolelo diaki Nzambi.—Ngalatiya 5:20, 21.
11. Woho akɔna wakoka Okristo ndjonga l’onongo lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi kânga mbahandakusɛ adwe la ntondo k’ekishi, ndo kakɔna kayokimanyiya onto dia nde mbewɔ ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi wa ngasɔ? (Efeso 5:5)
11 Koyanga mbahakoke Okristo nkusela ekishi adwe kânga yema, nde pombaka mbewɔ kɛnɛ tshɛ kele oko ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi, oko mindo, ndo oko pɛkato lo asho wa Nzambi. Oko ɛnyɛlɔ, Bible tewolaka ɔnɛ: “Nyudiaki [tenyi dianyu dia demba diele la nkɛtɛ, NW]: munanyi, akambu wa mindu, saki ka dimba, lulangu la kolo, okomiya, weli otemwelo wa dikishi. Dia akambu ane, kele ka [Nzambi, NW] atuyakaka le akanga w’uhedia.” (Kolosai 3:5, 6, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Di’onto kitanyiya awui asɔ, nde hahombe monga la lɔkɛwɔ la mindo. Kɛdikɛdi, nde pombaka mbewɔ tɔkɛnyɔ temula nsaki ya kɔlɔ ya dieyanelo. Akristo wa mɛtɛ hawoyange dia mondoya nsaki ya ngasɔ, koko vɔ wekɔ la kandjema lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi.
Diɛnyɛlɔ Dikina dia Kandjema Kɔtɔnɛ la Lolango la Nzambi
12, 13. Woho akɔna wakatotshikɛ Yeso ɛnyɛlɔ koleki woke lo mɛnya kandjema kokande lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Nzambi?
12 Yeso Kristo mbele ɛnyɛlɔ koleki woke k’onto lakɛnya kandjema kokande lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Nzambi. L’ɔnɔnyi wa ntondo w’olimu ande, nde akɛnyi amundji w’ekanda wa lohehe wanda okanda awɔ lo sɛkɛ dia lo tɛmpɛlɔ. Ase Juda wakayaka oma l’ahole akina oya la Jerusalɛma waki l’ohomba wa mengolaka falanga yawɔ le amengudi a falanga dia vɔ kondja falanga yaketawɔmaka dia futa elambo wa lo tɛmpɛlɔ. Vɔ wakahombaka nto somba nyama la tofudu dia nambola elambo wakalɔmbamaka lo ndjela Ɛlɛmbɛ wa Nzambi. Okanda wa ngasɔ wakahombe salemaka l’andja wa sɛkɛ dia lo tɛmpɛlɔ. Kɛnɛ kakaleke tshɛ kɔlɔ ele, amundji asɔ w’ekanda wakahihaka anangɛwɔ, wanɛ wakakimamɛ dia kotsha ɛkɛndɛ wa l’ɔtɛmwɛlɔ, lo mbadjɛka eshinga wa hiale. Oko wakandahɛtahɛta la kandjema lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Nzambi, Yeso akɔsɛ lofimbɔ ko akatondja ɛkɔkɔ la ngɔmbɛ. Ndo nto, nde akasokola mɛsa w’amengudi wa falanga, ata ate: “Tanyuhiluyaki luudu la Papa luudu la atshi w’ukanda.” (Joani 2:14-16) Lo yoho shɔ mbakakotsha Yeso ɛtɛkɛta wofundami l’Osambu 69:9 wata ɔnɛ: “Ngandji k’utamanya [kana “kandjema,” Byington] kukami [luudu layɛ, NW] kambundjaka.”
13 Nshi shato l’ɔkɔngɔ diko, Yeso akanyomoyɛna amundji w’ekanda wa lohehe wanda okanda awɔ nto lo tɛmpɛlɔ ka Jehowa. Onde nde akahombe kiɛdia mbala ka hende? Kandjema kakandokaka lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Nzambi kaki wolo efula l’etena kɛsɔ oko woho wakitɔ l’etena kakandatatɛ olimu ande. Nde akatshanya oyadi asundji kana asumbi. Ndo nde akɛnya ɔkɔkɔ woleki woke wakandasalaka akambo asɔ, ata ate: “Undi, nkufundama ati: Luudu lami layetama ati: Luudu la dombelo la wedja tshe? Keli nyu nyambulete wuku w’apotodi.” (Mako 11:17) Ande ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula k’onto latetemala mɛnya kandjema kokande kɔtɔnɛ la lolango la Nzambi lee!
14. Shɛngiya yakɔna yahomba kandjema koka Yeso ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi monga layɔ le so na?
14 Lonto laki Nkumadiɔndjɔ Yeso Kristo, ɔnɛ latombwama kakianɛ, latatshikitana. (Heberu 13:8) L’eleko kɛnɛ ka 20, nde ekɔ la kandjema lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki She oko wakinde latɔ lam’akinde lanɛ la nkɛtɛ. Dikambo sɔ kokaka mɛnama lo awui wofundami lo dibuku di’Enyelo wakatomɛ Yeso tshumanelo esambele. Awui akɔ asɔ wekɔ lo kotshama lo yɛdikɔ ya woke lu “lushi la Khumadiondjo,” mbuta ate nshi nyɛ. (Enyelo 1:10; 2:1–3:22) Lo ɛnɛlɔ kɛmɔtshi, ɔpɔstɔlɔ Joani akɛnyi Yeso lo lotombo ele la “ashu . . . uku lumbi la dja.” (Enyelo 1:14) Dikambo sɔ mɛnyaka ɔnɛ ndoko kiambokambo yahandɔ lo asho wa Yeso lam’asɛdingolande tshumanelo dia nde mbeya kana diɔ diekɔ pudipudi ndo kokaka kambɛ Jehowa olimu. Akristo wa nshi nyɛ hawohombe mbohɛ diewoyelo diakasha Yeso di’aha kambɛ ewandji ehende olimu—Nzambi la ekundji. (Mateu 6:24) Yeso akatɛ ase etshumanelo ka Laɔdikiya, wanɛ waki la saki ka lomombo, ate: “Ne dia we eko djungudungu, aha dja, aha tshitshi, dimi layukohongola uma l’unyo ami. . . . ukalangani, ukadimuli utema.” (Enyelo 3:14-17) Oma l’ɛtɛkɛta awɔ ndo oma l’etsha awɔ, dikumanyi diakasɔnama l’atei w’etshumanelo pombaka kimanyiyaka anyawɔ ambetawudi dia vɔ mbewɔ djonga ya saki k’okundji. Dikumanyi pombaka nto kokɛ lemba l’ɛkɔkɔ oma lo akambo wa kɔlɔ wa l’andja ɔnɛ wambɛlɛ paka otsha l’awui wa dieyanelo. Lâdiko dia lâsɔ, anto wa Nzambi hawetawɔ oseka shɛngiya tshɛ ya Jezabɛlɛ dia yɔ mbɔtɔ l’atei w’etshumanelo.—Heberu 12:14, 15; Enyelo 2:20.
15. Woho akɔna wakokoyaka ɔpɔstɔlɔ Paulo Yeso lo mɛnya kandjema kakandokaka lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa?
15 Ɔpɔstɔlɔ Paulo akokoyaka Kristo. Dia nde kokɛ Akristo waki oma la nongola batismu atete ndoko edja, oma lo tɔsɛngiya ta kɔlɔ ta lo nyuma, nde akate ate: “Dimi nyokaka kandjema, kandjema kɔtɔnɛ la lolango la Nzambi.” (2 Kɔrɛtɔ 11:2, NW) Yema la ntondo ka nde mbuta ɛtɛkɛta ɛsɔ, kandjema kakokaka Paulo lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi kakotshutshuya dia nde mbutɛ etshumanelo kɛsɔ dia vɔ mbitshanya kanga monanyi laki la shɛngiya ya kɔlɔ oma l’atei awɔ. Alako wakasambiyama oma le Nzambi wakashama l’etena kɛsɔ kimanyiyaka dikumanyi ɛlɔ kɛnɛ woho w’anyanya lam’ayatshutshuyawɔ dia nama tshumanelo olekanyi 75 000 di’Ɛmɛnyi wa Jehowa, dia diɔ tshikalaka nshi tshɛ pudipudi.—1 Koreto 5:1, 9-13.
Anto wa Nzambi Kondjaka Ɛlɔlɔ Oma lo Kandjema Kande
16, 17. (a) Lam’akasha Nzambi Juda ya ntondo dilanya, dionga diakɔna diaki l’ase wedja? (b) Woho akɔna wakakɛnɛmɔla Jehowa kandjemaka kakandokaka lo dikambo dia Jerusalɛma l’ɔkɔngɔ wa Juda ntshɔ lo lɔhɔmbɔ l’edja k’ɛnɔnyi 70?
16 Ase Juda wakasɔkama efula lam’akawasha Nzambi dilanya lo tshika Ase Babilɔna dia vɔ mbanda otsha lo lɔhɔmbɔ. (Osambu 137:3) Oma lo kandjema koludi la lohetsho kakawokaka, Ase Ɛdɔma wakakimanyiya ndo Ase Babilɔna dia vɔ mbela anto wa Nzambi fɔnu, koko Jehowa akalembetɛ dikambo sɔ. (Ezekiyele 35:11; 36:15) Wanɛ wakahandɔ wakayatshumoya lam’akiwɔ lo lɔhɔmbɔ, ko l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 70, Jehowa akâkaloya oya lo nkɛtɛ yawɔ.
17 L’etatelo, Ase Juda kondjala ndoko l’elongamelo lo nsɛnɔ yawɔ. Osomba wa Jerusalɛma la tɛmpɛlɔ kawɔ kakalana vwa. Koko, wedja wakasukana lawɔ wakalɔshanaka la weolo tshɛ wakawadjaka dia nyomohika tɛmpɛlɔ. (Ezera 4:4, 23, 24) Kakɔna kakakanyiyaka Jehowa lo dikambo sɔ na? Ɔkɔndɔ wakasambiyama oma le Nzambi mbutaka ɔnɛ: “[Jehowa] Kanga lulimbilimbi kata ati: Dimi lambuka Jerusalema kandjema, la Siona kandjema ka wulu. Dimi lambuka wedja wena olo yenyi efula, ne dia dimi lakuki Juda yenyi paka yema tshitshe tshu, keli wedja ako wakafudia asui awo. Diako mbata [Jehowa] ati: Dimi lambukalula la Jerusalema la ketshi. Luudu lami layuhikama leko.” (Zekariya 1:14-16) Lo ndjela daka sɔ, tɛmpɛlɔ la osomba wa Jerusalɛma wakahikama nto.
18. Kakɔna kakakomɛ Akristo wa mɛtɛ lam’akalɔ̂maka ta dia ntondo di’andja w’otondo?
18 Etshumanelo k’Akristo wa mɛtɛ kakɛnyi dikambo dia ngasɔ l’eleko kɛnɛ ka 20. Lam’akalɔ̂maka ta dia ntondo di’andja w’otondo, Jehowa akahokola anto ande nɛ dia vɔ kotshikala lomange efula lo ta sɔ diakalɔka andja w’otondo. (Joani 17:16) Nzambi akatshike ewandji wa pɔlitikɛ dia vɔ mbahɛnyahɛnya, ndo ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa Lokristokristo wakangɛnangɛna efula l’ɔtɛ w’asui asɔ wakâkomɛ. Mɛtɛ, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ mbakahɔhɔla dia tshutshuya ewandji wa pɔlitikɛ dia vɔ sekɛ olimu w’Ambeki wa Bible, oko wakawelɛka Ɛmɛnyi wa Jehowa l’etena kɛsɔ.—Enyelo 11:7, 10.
19. Woho akɔna wakɛnya Jehowa kandjema kokande lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ ande tatɛ oma l’ɔnɔnyi 1919?
19 Koko, l’ɔnɔnyi 1919 l’ɔkɔngɔ wa ta, Jehowa akɛnya kandjema kokande lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ ande ko akoke ekambi ande wakayatshumoya kɛtshi. (Enyelo 11:11, 12) Etombelo wakayala ele, lofulo la wanɛ watombola Jehowa lakadɛ oma l’ɛse k’anto 4 000 l’ɔnɔnyi 1918 polo ndo l’anto oko miliyɔ tshanu ɛlɔ kɛnɛ. (Isaya 60:22) Kem’edja nto, kandjema koka Jehowa lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi kayɛnama lo woho woleki diambo.
Woho Wayɛnama Kandjema ka Nzambi lo Nshi Yayaye
20. Kakɔna kayanga sala Nzambi dia mɛnya kandjema kokande lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi?
20 L’edja ka deko la deko, ɛtɛmwɛlɔ wa Lokristokristo wekɔ lo tayele mboka k’atɔmbɔki w’Ase Juda, wanɛ wakokiyaka Jehowa kandjema. (Ezekiyele 8:3, 17, 18) Kem’edja nto, Jehowa Nzambi ayanga ntsha dikambo dia mamba lam’ayondodja kanyi ya wolo efula l’etema w’ase Wedja Wosanganyi (O.N.U.). Kanyi shɔ yayotshutshuya ewandji ɛsɔ wa pɔlitikɛ dia vɔ pandjola Lokristokristo kâmɛ l’ɛtɛmwɛlɔ ekina wa kashi. (Enyelo 17:16, 17) Atɛmɔdi wa mɛtɛ wayohandɔ oma lo dikambo sɔ dia wɔma lam’ayosalema elombwelo ka Nzambi. Vɔ wayetawɔ ɛtɛkɛta wa ditongami dia l’olongo diata ɔnɛ: “[Nyotombole Jehowa, NW]! . . . Ndi akalumbuya umuntu kanga luseka la mamba [ɛtɛmwɛlɔ wa kashi], lakalanya kete k’utundu la munanyi kandi. Ndi akôsomboya dia dikila di’ekambi andi.”—Enyelo 19:1, 2.
21. (a) Kakɔna kayosala Satana nde l’andja ande l’ɔkɔngɔ w’elanyelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi? (b) Kakɔna kayosala Nzambi?
21 Kakɔna kayotomba l’ɔkɔngɔ w’elanyelo k’etshumanelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo na? Satana ayotshutshuya ewandji wa pɔlitikɛ dia vɔ tshɛ ndɔsha anto waki Jehowa. Kakɔna kayosala Nzambi ka mɛtɛ lo dikambo sɔ diayohemba Satana sala dia minya ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ oma la nkɛtɛ na? Ezekiyele 38:19-23 totɛka ɔnɛ: “Lu kandjema kami la dja ya kele kami mbatami [dimi Jehowa] nti: . . . Dimi lay[owo]lomboya [nde Satana] la elandu la dikila. Dimi layâlosha, vo, elui awo, la wedja efula weli kame la wo, ngimbi ka wulu ka mboko, dja la tsho. Dimi layenya wedja efula wuki ami la ekila kami. Dimi layuyaenya le wo, ku vo wayeya vati: Dimi keli [Jehowa].”—Enda ndo lo Zefaniya 1:18; 3:8.
22. Woho akɔna wakokaso mɛnya ɔnɛ tekɔ lo mboka kandjema lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Jehowa?
22 Ande ekeketshelo kakondjaso lo mbeya ɔnɛ Omboledi w’andja w’otondo kokɛka atɛmɔdi ande wa mɛtɛ la kandjema tshɛ lee! Oma lo lowando l’efula lele laso l’ɔtɛ wa ngandji kande ka mamba, nyɛsɔ toyale la kandjema lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Jehowa Nzambi. Nyɛsɔ totetemale sambisha lokumu l’ɔlɔlɔ l’ohetoheto tshɛ ndo tokongɛke lushi la woke la Jehowa la wɛkamu tshɛ, lam’ayondotombola lokombo lande la woke ndo lietɛ ekila.—Mateu 24:14.
Awui Wahombayɛ Kana Lawɔ Yimba
◻ Mboka kandjema lo dikambo dia Jehowa kɛdikɛdi na?
◻ Wetshelo akɔna wakondjaso oma l’ɛnyɛlɔ k’Ase Isariyɛlɛ wa lo nshi ya ntondo?
◻ Woho akɔna wakokaso mbewɔ dia mbokiya Jehowa kandjema?
◻ Woho akɔna wɛnya Nzambi nde la Kristo kandjema kokawɔ lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi?
[Caption on page 12]
Ngandji Kema la Kandjema
ALBERT BARNES, nomb’ewo kɛmɔtshi k’akambo wa lo Bible ka l’eleko ka 19, akafunde ɔnkɔnɛ lo dikambo dia kandjema: “[Kandjema] ekɔ woho ɔmɔtshi woleki mɛnama otema wa kɔlɔ wele l’anto, ndo tɔ kɛnɛmɔlaka woho wamboyatambiya onto tshavu lo kɔlɔ.” Nde akanyomota ate: “Onto lakoka nɔnda ata tshɛ, ewanu ndo eyango tshɛ wa l’andja ɔnɛ polo ndo lo kiɔkɔ yawɔ—eyango tshɛ ndo asangwelo tshɛ wele kânga Akristo wa l’ɛlɔmɔ wekɔ lawɔ, eyango l’asangwelo walanya lokumu l’ɛtɛmwɛlɔ awɔ ndo wawaetɛ oko anto wele la yimba y’andja ɔnɛ, naka nde kokaka nɔnda akambo asɔ tshɛ dia mbeya oma lɛnɛ akawatɔngɔ—kete nde ayâmba dia mbishola ɔnɛ efula k’akambo asɔ ndja oma lo kandjema. Sho mongaka la pâ l’asolo l’ɔtɛ w’ɔnɛ akina toleka ɔngɔnyi; sho kombolaka monga la diangɔ diele l’anto akina, kânga mbeso kema la lotshungɔ la dikondja; ndo dui sɔ mbelaka akambo wa kɔlɔ wa weoho la weoho wasalema l’oyango wa fukutanya ɔngɛnɔngɛnɔ wakondjawɔ ɔnɛ kele shoamɛ toyakundjiyewɔ, kana dia mɛnya ɔnɛ ndoko diangɔ efula diele lawɔ oko wafɔnya anto. . . . nɛ dia woho ɔsɔ mbakotshama kandjema kele l’etema aso.”—Romo 1:29; Jakoba 4:5.
Lo yoho yotshikitanyi, yɔnɛ Barnes akate awui amɔtshi w’ohomba lo dikambo dia ngandji, ngandji kele “kema l’ɔkɔmiya.” (1 Koreto 13:4, King James Version) Nde akafunde ate: “Ngandji hoke onto kandjema l’ɔtɛ w’ɔnɛ nde ekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ; tɔ ngɛnangɛnaka lo dikambo diawɔ; ndo lam’atafulanɛ ɔngɛnɔngɛnɔ awɔ . . . , wanɛ watshutshuyama la ngandji . . . hawokitshakitsha ɔngɛnɔngɛnɔ akɔ; vɔ hawotoyanga dia mbasanya l’ɔtɛ wa kɛnɛ kele lawɔ; vɔ hawongunanguna kana nyanga l’ɔtɛ w’ɔnɛ vɔ hawokundjisha diɛsɛ efula ngasɔ . . . Ototokaka anto akina ngandji—ototɔngɛnangɛnaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ awɔ, tshike hatowaoke kandjema.”
[Caption]
Finehasi akokaka kandjema lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi waki Jehowa