Etena Kakɔna Kayonga Andja Waha l’Ata?

ADJANGO wa Wedja Wosanganyi wakatatɛ kamba olimu oma lo ngɔndɔ ka Kɔlɛkɔlɛ 24, l’ɔnɔnyi 1945. Ɔsɔ ekɔ ehomɔ koleki woke kambosala anto dia mbidja wɔladi l’andja w’otondo. Kâmɛ la wedja 51 wakatɔngɔ lawɔ, kakianɛ Wedja Wosanganyi aya ɔlɔngɛswamelo woleki woke tshɛ l’andja w’otondo. Ndo nto, mbala ka ntondo k’ɔlɔngɔswamelo wa wedja efula kondja lotshungɔ la monga la lemba l’asɔlayi dia mbidja wɔladi la lotui tshitshi ndo mbela andja waha l’ata.

Ɛlɔ kɛnɛ, oko wayawɔ la wedja 185, Wedja Wosanganyi aya la wolo wahandatongaka lawɔ ndoko lushi. Ko lâsɔ, lande na kambohekɔ ɔlɔngɔswamelo wa wedja efula woleki wolo tshɛ l’andja w’otondo dia kotsha eyango awɔ tshɛ w’eshika na?

Ɛtɛmwɛlɔ Wekɔ Wekamu Wa Woke

Wekamu ɔmɔtshi woleki woke ele ɔkɛndɛ wele l’ɔtɛmwɛlɔ l’akambo wa l’andja ɔnɛ. Mɛtɛ, tatɛ oma lam’akatɔngɔ Wedja Wosanganyi, ɛtɛmwɛlɔ wa weke wa l’andja ɔnɛ wakadje dɔkɔlɔkɔ dia sukɛ ɔlɔngɔswamelo ɔsɔ. Lam’akandatɛkɛtaka di’eohwelo k’ɔnɔnyi wa 50 wambokotsha Wedja Wosanganyi, Papa l’Ɔrɔma Jean Paul II akelɛ O.N.U. ɔnɛ: “Ehomɔ koleki ɔlɔlɔ tshɛ dia mbidja ndo nama wɔladi.” Lokanyi lande mbetawɔmaka ndo oma le ɛnɔmbɔdi w’atshunda w’ɛtɛmwɛlɔ wa l’andja w’otondo. Koko diɔtɔnganelo sɔ dia mayɛlɛ l’asa ɔtɛmwɛlɔ la lɛɛta hakoke mbishɛ dikambo dieyama ɔnɛ: ɛtɛmwɛlɔ wekɔ wekamu ndo disanya le Wedja Wosanganyi.

L’edja ka deko efula, ɛtɛmwɛlɔ wakete la ntondo dia keketsha ndo kimanyiya anto dia vɔ mpetshana, ndɔ ata ndo ndjaka anto wa lo kabila kekina. atete ndoko edja, anto wakadiakana lam’asawɔ lo lokombo l’ɔtɛmwɛlɔ. Ɔtɛkɛta wa “ɛdiɛlɔ ka kabila” akatɛkɛtama efula lo kɛnɛ k’endana l’ata wa lo lɛtshi la nkɛtɛ la Balkans. Koko, lohetsho la wolo lôkana anto efula lam’asawɔ lekɔ la kiɔkɔ oma lo diatanelo di’ɛtɛmwɛlɔ, koko aha oma l’otshikitanelo wa lokoho la demba, nɛ dia efula ka l’atei awɔ ndja oma lo kabila kâmɛ. Mɛtɛ, ɛtɛmwɛlɔ pombaka mbetawɔ onongo a woke wele lawɔ lo dikambo di’otshulwelo w’akila lo wodja wakelamɛka ntondo ɔnɛ Yougoslavie, ndo Wedja Wosanganyi kema la wolo wa memadia lɔnyɔi lɔsɔ lɛkɔ.

Lo yoho yasungana, ombetsha ɔmɔtshi w’akambo w’ɛtɛmwɛlɔ lo kalasa ka woke akate atete ndoko edja ate: “L’ɔkɔngɔ wa ta di’edimidimi, l’eleko katafulanɛ andɔshi wa l’ɛtɛmwɛlɔ paka fulanɛ tsho, ɔsɛdingwelo w’ɛtɛmwɛlɔ ndo w’odiakelo w’anto tshɛ wa lo kabila kɛmɔtshi, ekɔ akambo wa ntondo wahombaso menda, kânga mbediɔ dikambo dia disanya.” Nshi nyɛ, wekamu wadja ɛtɛmwɛlɔ lo weolo wasalema dia mbidja wɔladi l’andja w’otondo wambɛnama hwe.

Yɛdikɔ mɔtshi yakɔshi O.N.U. lo 1981 yakate ɔnɛ: “Oko wambotokiyana lo dikambo dia lohetsho lɛnama ndo shɔnɔdi ya l’akambo w’ɛtɛmwɛlɔ kana wa mbetawɔ, akambo wâkasalema polo ndo nshi nyɛ lo bɛtshi dimɔtshi dia nkɛtɛ, tambɔsa tɛdikɔ dia sala kɛnɛ tshɛ kahombama dia shidiya lohetsho la ngasɔ esadi eto lo weoho alɔ tshɛ ndo dia ndɔshana la shɔnɔdi yoye oma l’ɔtɛmwɛlɔ kana oma lo mbetawɔ ya l’ɛtɛmwɛlɔ.”

Lo ndjela yɛdikɔ yakawɔshi, Wedja Wosanganyi akelɛ ɔnɔnyi 1995 ɔnɛ Ɔnɔnyi wa Wendjudi. Ko lo mbuta mɛtɛ, onde wɔladi la lotui tshitshi ayokoka mbidjama l’andja wambatwana oma l’akambo w’ɛtɛmwɛlɔ?

Kɛnɛ Kakongɛ Ɛtɛmwɛlɔ lo Nshi Yayaye

Pɔlɔfɛsi kɛmɔtshi ka lo Bible lo dibuku di’Enyelo, kekɔ lo tosha okadimwelo. Tɔ kekɔ lo tɛkɛta dikambo dia “umuntu kanga munanyi efula,” omoto la didjidji lodjashi oko “nkumekanga ka omoto” ndo lele la ‘lowandji lâdiko dia nkumi ya dikanga ya la nkɛtɛ.’ Omoto kanga monanyi efula ɔsɔ ekɔ lo sɛna lo ‘lokumu la lomombo’ ndo ekɔ la lɔngɛnyi la mandji ya l’andja ɔnɛ. Mandji yakɔ nembetshiyama oko “nyama ka tilili,” lâdiko dia nyama kakɔ mbahemi omoto kanga monanyi l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ. (Enyelo 17:​1-5, 18; 18:​7, NW) Oko welamɛnde ɔnɛ “Babilona ka Wuki,” omoto ɔsɔ la wolo ndo la monanyi akɔlamɛ lokombo lɔsɔ oma le Babilɔna k’edjedja, wodja wele kiɔkɔ y’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi. Lo yoho yasungana, ɛlɔ kɛnɛ omoto kanga monanyi ekɔ didjidji di’ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wa l’andja, ɛtɛmwɛlɔ wɔtɔ l’akambo wa mandji ya l’andja ɔnɛ.

Pɔlɔfɛsi kakɔ kekɔ lo tetemala mbuta ɔnɛ, edja l’edja, Nzambi ayodja l’etema w’asɔlayi wa nyama ka djawudi lokanyi la vɔ mbɔsa tɛdikɔ tɔmɔtshi. Vɔ ‘wayohetsha omoto kanga monanyi. Wayowohandjola, wayowotshika otakataka, wayole omunyi ande, wayowotshumba oshiki.’ (Enyelo 17:16)a Ɔnkɔnɛ, Jehowa Nzambi ndamɛ ayɔsa tɛdikɔ lo tshutshuya wedja wa weolo dia vɔ mbɔtɔ lo ta dia shila ɔtɛmwɛlɔ wa kashi oshiki. Dikongɛ di’ɛtɛmwɛlɔ wa l’andja w’otondo kâmɛ la tɛmpɛlɔ yawɔ ndo l’ahole awɔ w’amɛna efula w’alɔmbɛlɔ woludi l’ekundji wayolanyema tshɛ. Wekamu wadja ɛtɛmwɛlɔ di’aha wɔladi la lotui tshitshi mbidjama hoyala nto. Ko kânga lo yoho shɔ, onde mɛtɛ wɔladi la lotui tshitshi l’oshika ayodjama lanɛ la nkɛtɛ?

Ekokele k’Onto

Onde ekɔ eshikikelo kɛmɔtshi kɛnya ɔnɛ naka ɛtɛmwɛlɔ tshɛ waya bu kete andja waha l’ata wayonga? Ndoko. O.N.U ayotahomanaka l’ekakatanu tsho. Lo wedi ɔmɔtshi, anto nangaka wɔladi la lotui tshitshi. Koko, lo wedi okina, anto akɔ vɔamɛ mbafukutanya wɔladi la lotui tshitshi. Lohetsho, otako, ndjâlanga, lokaki, ndo ohotohoto ekɔ ditshelo di’anto diele kiɔkɔ y’ewanu l’ata wa weoho tshɛ​—⁠Jakoba 4:​1-4.

Bible akashile mbewoya ɔnɛ lo nshi yaso nyɛ, anto “wayuyalanga, wayulanga ukundji, wayosema, wayutakula, wayotengana, wayutuna aui w’ambutshi, hawukana lusaka, waha ololo. Vo wayuyala waha la ngandji ka mete, akanga w’ududu, amamanyishi, wahayakimela, akanga w’usihi, atunyi w’akambu w’ololo. Vo wayuyala afungi, akanga a puki, akanga a ndjambiya.”​—⁠2 Timote 3:​1-4.

Yɔnɛ Boutros Boutros-Ghali, Sekeletɛlɛ ka Lâdiko aketawɔ ate: “Andja wekɔ lo ndana oma l’ekakatanu wa lɔsɛnɔ l’anto, ndo oma lo ditshelo diambohandjɔnɛ woho w’anyanya lo ahole amɔtshi.” Weolo efula wadjama dia mbokanya wedja hakoke shidiya ditshelo dia kɔlɔ dioye oma lo ekokelo k’onto.​—⁠Ɛdika la Etatelu 8:21; Jeremiya 17:⁠9.

Yeso Kristo​—⁠Owandji wa Wɔladi

Mɛnamaka hwe dia O.N.U. kema l’akoka wa mbidja wɔladi l’andja. Wanɛ tshɛ wele lɔkɔ kema kokele, kânga mbewɔ l’eyango wa lâdiko. Bible ekɔ lo mbuta ɔnɛ: “Untu hakendakendaka lu mbuka uma lu wulu andi! Lam’atundokendakendaka, ndi ndame heyi nombola ekulu andi.” (Jeremiya 10:23) Lâdiko dia lâsɔ, Nzambi ekɔ lo tewola ate: “Tanyekamaki ana wa khumi ya dikanga, kuyanga le untu laheyi nyushimbela.”​—⁠Osambu 146:⁠3.

Bible ekɔ lo mbewoya kɛnɛ kayotsha Jehowa oma lo tshimbo y’Ɔnande, ɔnɛ lele “Uwandji wa Ki.” Isaya 9:​6, 7 ekɔ lo mbuta ɔnɛ: “Ne dia wambututela ona, wambutusha ona pami. Diulelu diayuyala lu aheka andi. Wayuwole vati: Undaki a Mamba, [Nzambi ka, NW] wulu, Shesu ka Pundju, Uwandji wa Ki. Diulelu diandi diayutahamanelaka, la ki kandi huyala l’ekumelu.”

Wedja wa l’andja w’otondo wambɔlɛmba l’edja k’ɛnɔnyi 50 wambowokita tatala lo weolo wadjawɔ. Kem’edja, vɔ wayohandjola ɛtɛmwɛlɔ wɔfɔnyi la omoto kanga monanyi. Oma lâsɔ, Yeso Kristo, ɔnɛ lele “Khum’ekanga ka Khumi ya Dikanga ndu Khumi ka Wakhumi,” kâmɛ l’alembe ande wa l’olongo wayohandjola mandji y’anto ndo ndjaka wanɛ tshɛ watona lowandji la Nzambi. (Enyelo 19:​11-21; ɛdika la Danyele 2:44.) Lo yoho shɔ mbayela Jehowa Nzambi andja waha l’ata.

Lo pɔlɔfɛsi ya lo Bible, mandji y’anto nembetshiyama mbala efula oko nyama ya djawudi. (Danyele 7:​6, 12, 23; 8:​20-22) Omalɔkɔ, l’edja k’ɛnɔnyi efula, periodikɛ kelɛwɔ ɔnɛ Tshoto y’Etangelo akashile mɛnya hwe ɔnɛ nyama ya djawudi ya l’Enyelo tshapita 13 la 17 kɛdikɛdi mandji ya l’andja ɔnɛ ya nshi nyɛ. Ndo Wedja Wosanganyi mbele l’atei ayɔ, l’Enyelo tshapita 17, ɔlɔngɔswamelo a Wedja Wosanganyi nembetshiyama oko nyama ka telele kele l’ɛtɛ esambele la nseke dikumi.

Koko, kanyi shɔ y’Afundelo hayokeketsha anto dia vɔ pindolɛ mandji ya l’andja ɔnɛ kana emboledi ayɔ. Bible ekɔ lo mbuta hwe ɔnɛ: ‘Onto tshɛ ayakitshakitsha la tshina di’emboledi wa lâdiko, nɛ dia ndoko lowandji tshikima oma le Nzambi; mandji yele nshi nyɛ yakakitshama l’ahole ayɔ oma le Nzambi. Ɔnkɔnɛ, onto tshɛ lahayakitshakitsha la tshina di’emboledi ambɔtɔmbɔkwɛ dikongɛ dia Nzambi; wanɛ wawatɔmbɔkwɛ, vɔamɛ mbayoyaonɛ kilombo.’​—⁠Romo 13:​1, 2.

Ɔnkɔnɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa, wanɛ wahɔtɔ l’akambo wa pɔlitikɛ, hawodjɛ mandji y’anto wekamu. Vɔ hawɔhɔhɔla etshikitanu lo wodja kana mbɔtɔ l’akambo wasala ase ngelo dia tɔmbɔkwɛ lɛɛta. Koko, vɔ mbetawɔka ɔnɛ lowandji lekɔ ohomba di’anto nɛmiya ɛlɛmbɛ ndo nɔngɔsɔla akambo wa lo lɔsɛnɔ l’anto.​—⁠Romo 13:​1-7; Tito 3:⁠1.

Ɛmɛnyi wa Jehowa mbɔsaka Wedja Wosanganyi oko woho wɔsawɔ mandji kina tshɛ ya l’andja ɔnɛ. Vɔ mbeyaka ɔnɛ Nzambi mbâkatshike Wedja Wosanganyi dia vɔ tetemala monga. Lo ndjela kɛnɛ kata Bible, Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ lo mbisha dilɛmiɛlɔ diahombama le mandji ndo kitanyiyaka awui awɔ naka awui akɔ hawatshutshuya dia vɔ sala pɛkato lo asho wa Nzambi.​—⁠Etsha 5:⁠29.

[Footnote]

[Caption on page 7]

KANYI YELE L’AKRISTO LO DIKAMBO DIA WEDJA WOSANGANYI