Ndoko Wɔladi Le Akɛndji Wa Kashi!

“Atshi wa kolo wayuhimbwama, . . . Keli akanga a memakana wayukita kete, ndu wayongenangena [“hakoke la wɔladi w’efula,” “NW”].”​—⁠OSAMBU 37:​9, 11.

AKƐNDJI wa mɛtɛ kana wa kashi? Weho akɔ ehende wakikɔ lo nshi yakafundamaka Bible. Ko kayotota lo nshi yaso nyɛ na? Lo Danyele 12:​9, 10, Bible totɛka ɔnɛ ɔkɛndji ɔmɔtshi w’oma l’olongo akayotɛ omvutshi a Nzambi ate: “Aui [anɛ] wambushama, wambudihama ematelu edja ndu lu etena k’ekumelu. Antu efula wayuyaedia, wayuyakidia, wayuyaete pudipudi. Antu wa kolo wayutshaka kolo, ku nduku otoi l’atei w’antu wa kolo ayushihudia akambu ane, keli waku weli la tumba wayâshihudia.” Nshi nyɛ, tekɔ lo sɛna lo “etena k’ekumelu.” Onde tekɔ lo mɛna otshikitanu wa mamba l’asa “antu wa kolo” la ‘wanɛ wele la yimba’? Eelo mɛtɛ, tekɔ lo mɛna otshikitanu akɔ!

² Lo tshapita 57, divɛsa 20 la 21, Isaya, ɔkɛndji wa Nzambi, ekɔ lo totɛ ate: “Antu wa kolo weli uku ashi a waki wasutshasutshama, waheyi nembohala, ne dia ashi awo watunyiyaka ditshi la loteke. [“Wɔladi,” NW] kema le antu wa kolo, mbata [Nzambi kami].” Ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛtɛ kɔndɔlaka dimɛna dimɛna woho wele andja ɔnɛ lo etena kɛnɛ kambosukana eleko ka 21! Amɔtshi ndjambolaka ndo ɔnɛ: ‘Onde tayokoma lo eleko kakɔ kɛsɔ kayaye?’ Onde akɛndji wele la yimba wekɔ la dui dimɔtshi dia totɛ?

³ Ɔpɔstɔlɔ Joani aki la yimba y’oma le Nzambi. Lo 1 Joani 5:​19, Bible mbutaka ɔnɛ: ‘Sho mbeyaka ɔnɛ oma le Nzambi mbakatatɔngɔ, koko andja w’otondo wekɔ lo lowandji la kanga kɔlɔ.’ Otshikitanu wa mamba wekɔ l’asa andja ɔnɛ la Ase Isariyɛlɛ wa lo nyuma 144000; atshikadi wa l’atei w’Ase Isariyɛlɛ akɔ waya esombe ndo wekekɔ la lɔsɛnɔ lanɛ la nkɛtɛ. Ɛlɔ kɛnɛ, ‘lemba la woke l’oma lo wedja tshɛ, oma lo dibila tshɛ, oma lo weho w’anto tshɛ ndo oma l’ɛtɛkɛta tshɛ’ wambɔtɔ l’ɔnɔngɔ w’Ase Isariyɛlɛ wa lo nyuma; lofulo la lemba lɔsɔ la woke lambolekana miliyɔ tshanu, ndo vɔ lawɔ nto wakakondja yimba. ‘Vɔ wele wanɛ woye oma lo fɔnu ka woke.’ Ko lande na kambowokondja difuto dia ngasɔ na? Nɛ dia ndo vɔ lawɔ “wakotsha ahondo awo, wakawaedia la dikila dia Ona-Okoko,” lo monga la mbetawɔ lo olambo w’etshungwelo wakakimɔ Yeso. Oko wewɔ akɛndji w’osase, ndo vɔ lawɔ ‘wekɔ lo kambɛ Nzambi olimu w’ekila yanyi oko yanyi, otsho oko otsho.’​—⁠Enyelo 7:​4, 9, 14, 15.

Amɛmbi wa Nsango ya Kashi ya Wɔladi

⁴ Kayotota lo dikambo dia wanɛ wayasɛma ɔnɛ akɛndji wa wɔladi mbewɔ l’andja ɔnɛ waki Satana na? Isaya tshapita 33, divɛsa 7, mbutaka ɔnɛ: “Enda, ahuka wuda tukuku l’andja. Akendji wa [“wɔladi wayolela wolo efula,” NW].” Shi ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛtɛ kotshamaka le atomami walawɔlawɔ l’esomba a weke wa l’andja ɔnɛ dia tayangaka woho wa mbidja wɔladi? Kɛdikɛdi, wenya mbatawetsha wetshetsha! Lande na na? Nɛ dia vɔ ndjashaka dia ndɔshana la tolembetelo ta hemɔ yatata andja ɔnɛ lo dihole dia vɔ ndjasha dia ndɔshana la kiɔkɔ ya dikambo. Ntondotondo, vɔ haweye ɔnɛ Satana ekɔ; ɔpɔstɔlɔ Paulo akelɛ Satana kakɔ ɔnɛ “nzambi ka dikongɛ di’akambo nɛ.” (2 Kɔrɛtɔ 4:​4, NW) Satana akonɛ tɔngɔ y’akambo wa kɔlɔ l’atei w’anto; omalɔkɔ ongo ɛnaso efula k’anto, ndo efula k’emboledi, wekɔ la dionga diɔtɔnɛ l’awui wofundami l’Efeso 4:​18, 19 ɔnɛ: “[“Vɔ wekɔ lo wodjima lo timba tawɔ,” NW]. Vo wakangana uma lu lumu la [Nzambi], ne dia tunginyanginya tawo, ne dia ekikitshelu k’etema awo. Vo wambuyala akanga a lunyu, wambuyakimo lu akambu wa sonyi, dia ntsha akambu tshe wa mindu la saki ka wulu.”

⁵ Ndoko ehomɔ kakoka anto wele bu kokele sala dia minya lohehe, lokaki la lohetsho oma l’etema w’anto, ndo waonga asɔ mɛtɛ wambofulanɛ heyama lo nshi yaso nyɛ. Paka Jehowa ndamɛ oto, ɔnɛ lele Otungi aso ndo Owandji w’andja w’otondo, mbakoka sala dikambo sɔ! Ndo nto, paka akanga a memakana, wanɛ wele yema tshitshɛ tsho, mbetawɔ ndjela alako wa Nzambi. Osambu 37:​9-11 mɛnyaka otshikitanu wa l’asa dikambo diayokomɛ akanga a memakana la nɛ diayokomɛ anto wa kɔlɔ wa l’andja ɔnɛ: “Atshi wa kolo wayuhimbwama, keli wane watulungameka [Jehowa] wayukita kete. Etenyi ka tshitshe ketu, k’untu a kolo hatanema ntu. . . . Keli akanga a memakana wayukita kete, ndu wayongenangena [“hakoke la wɔladi w’efula,” NW].”

⁶ Ko lâsɔ, onde akɛndji wa wɔladi kokaka tanema l’atei w’ɛtɛmwɛlɔ wa l’andja ɔnɛ wayɛkayɛka? Naka sho menda akambo tshɛ wambosala ɛtɛmwɛlɔ polo ndo nshi nyɛ, kakɔna kayotɛna na? Awui weta l’andja ɔnɛ mɛnyaka ɔnɛ l’edja tshɛ ka deko diatete, ɛtɛmwɛlɔ ndjadjaka l’atei dia ndjaka efula k’anto, ndo mbala efula, vɔ mpɔhɔlaka odiakelo wa lokema l’anto. Tênde ɛnyɛlɔ kɛnɛ: jurunalɛ mɔtshi yatomba mbala ɔtɔi lo lomingu yelɛwɔ Christian Century, lo numɛlɔ kayɔ ka Loseketanya 30, 1995, mbutaka ɔnkɔnɛ lo dikambo di’osukusuku wa mamba wa lo wodja wakawelɛka ntondo ɔnɛ Yougoslavie: “Lo Bosnie, wodja wele lo lowandji l’Ase Serbie, asasɛrdɔsɛ mbidjasɛka l’ekala wa ntondo a wanɛ wayaelɛ vamɛ ɔnɛ wa dipite; ndo nto, vɔ mongaka l’ahole walɔngama asɔlayi dia ndɔ ata ko vɔ tshɔkɔlaka asɔlayi la ekoma awɔ la ntondo ka ta mumɛ.”

⁷ Ndoko di’ɔlɔ diambotomba oma l’ɛnɔnyi lokama wambokamba wa misiɔnɛrɛ ya lo Lokristokristo olimu l’Afrika, ndo dui sɔ mɛnamaka hwe lo Rwanda, wodja wele l’Aseka Mupɛ % 80. Jurunalɛ yelɛwɔ New York Times, yakatombe lo Lotena Eduwa 7, 1995, yakate ɔnɛ: “Golias, jurunalɛ ya dipanda ya wa layikɛ y’Aseka Mupɛ, yakatondjama l’osomba wa Lyon [la France], yekɔ lo sangoya dia shila nkombo y’asasɛrdɔsɛ akina 27 w’Ase Rwanda la wa masɛlɛ ɛnɛi wakadiake kana wakakeketsha odiakelo w’anto wakasalema lo Rwanda ɔnɔnyi wetshi ɔnɛ.” African Rights, tshunda diele la Londres diele l’oyango wa kokɛ lɔkɛlɛngɛ l’anto, diakate ɔnɛ: “Ɛtɛmwɛlɔ wekɔ l’onongo, aha paka lo woho wakawatshikala ki oto koko wekɔ l’onongo woleki woke nɛ dia asasɛrdɔsɛ awɔ amɔtshi, wa pasitɛlɛ yawɔ mɔtshi ndo wa masɛlɛ ɛmɔtshi wakɔtɔ lo odiakelo w’anto.” Dikambo sɔ fɔnaka la nɛ diaki l’Isariyɛlɛ lam’akataka Jeremiya, ɔkɛndji wa mɛtɛ wa Jehowa, ‘sɔnyi’ kaki l’Isariyɛlɛ le ewandji awɔ, ɛlɔmbɛdi awɔ, la amvutshi awɔ, oma lâsɔ ko nde ndjota nto ate: “Dikila di’asi wula [w]aha la unungu, diatutanemaka lu ahondo anyu.”​—⁠Jeremiya 2:​26, 34.

⁸ Vɔ mbelɛka Jeremiya mbala efula ɔnɛ omvutshi wa mananu, koko nde kokaka mbelamɛ nto ɔnɛ ɔkɛndji wa wɔladi a Nzambi. Nde akatɛkɛtaka dikambo dia wɔladi mbala efula oko akatɛkɛtaka Isaya, ɔnɛ laki la lɔsɛnɔ la ntondo kande. Jehowa akɔshi Jeremiya dia nde mbewoya elombwelo kakahombe ndja le Jerusalɛma, ata ate: “Usumba one watotomboshaka kele kami la ududu ami umaka lushi lakawahikama edja ndu elo, dia dimi mbunya uma la ntundu kami, ne dia kolo tshe yakatshaka asi Isariyele la asi Juda aki dia mbutshami dikeli, vo la khumi ya dikanga yawo, ewandji awo, elombedi awo, la amvutshi awo asi Juda la asi Jerusalema.” (Jeremiya 32:​31, 32) Ɔsɔ aki didjidji dia elombwelo ka Jehowa le ɛnɔmbɔdi la ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo nshi nyɛ. Dia wɔladi wa mɛtɛ fulanɛ lo ahole tshɛ, pombaka anto asɔ wahɔhɔla awui wa kɔlɔ la akambo wa ngala mumɔ! Vɔ mɛtɛ bu akɛndji wa wɔladi.

Onde O.N.U. Ekɔ Tshunda Diadja Wɔladi?

⁹ Onde Ɔlɔngɔswamelo wa Wedja Wosanganyi (O.N.U.) akakoke monga ɔkɛndji wa wɔladi? Lo ɛtɛkɛta wa mbɔtwɛlɔ wa lo dibuku di’adjango diaki O.N.U., dibuku diakawatondja lo ngɔndɔ ka Mam’ɛkɔngɔ la Tange, l’ɔnɔnyi wa 1945, nshi 41 tsho la ntondo ka bɔɔmbɛ atɔmikɛ pandjola osomba wa Hiroshima, vɔ mbutaka ɔnɛ oyango awɔ ele: “kokɛ nɔnga yayaye di’aha yɔ ndjɛ̂na pâ l’awui w’ata.” Wedja 50 wakayɔtɔka l’atei w’O.N.U. wakahombe “sanganya wolo [awɔ] dia nama wɔladi la lotui tshitshi l’asa wedja la wedja.” Ɛlɔ kɛnɛ, O.N.U. aya la wedja 185, ndo vɔ tshɛ mbɔsamaka oko wedja wamboyasha dia kotsha oyango akɔ wâmɛ.

¹⁰ L’edja tshɛ k’ɛnɔnyi watete, O.N.U. ekɔ lo mandolama efula, djekoleko oma le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ. Lo Mɔmbi 11, ɔnɔnyi wa 1963, Papa l’Ɔrɔma Jean XXIII akake lohita lo mukanda wakandafundɛ episkɔpɔ tshɛ; mukanda akɔ waki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Pacem in Terris” (Wɔladi Lanɛ la Nkɛtɛ), ndo lɔkɔ, nde akate ate: “Tekɔ lo kombola l’etema aso tshɛ dia Ɔlɔngɔswamelo wa Wedja Wosanganyi [O.N.U.] mbeya kamba la dikongɛ diawɔ ndo la mbo yakiwɔ tshɛ dia ndeka monga l’akoka wa sala elimu awɔ wa weke weke ndo wele la nɛmɔ efula.” L’ɔkɔngɔ diko, lo Mam’ɛkɔngɔ la Tange ya l’ɔnɔnyi wa 1965, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ, wanɛ watawɔ ɔnɛ wakatshu lo lokombo l’etenyi ka l’ahende k’anto wa l’andja w’otondo, wakasale difɛstɔ dia ɔnɔnyi wa 20 wa eotwelo ka O.N.U. l’osomba wa San Francisco. L’ɔnɔnyi akɔ wâmɛ wa 1965, lam’akatshu Papa l’Ɔrɔma Paul VI dia tênda O.N.U., nde akelɛ ɔlɔngɔswamelo ɔsɔ ɔnɛ “elongamelo ka komelo dia mbidja diokanelo la wɔladi.” L’ɔnɔnyi wa 1986, Papa l’Ɔrɔma Jean-Paul II akakeketsha tɛdikɔ takɔshi O.N.U. dia mbetɛ ɔnɔnyi ɔsɔ Ɔnɔnyi wa Wɔladi l’Andja w’Otondo.

¹¹ Mbala kakandatshu nto lo Kɔlɛkɔlɛ 1995, papa l’Ɔrɔma akate ate: “Ɛlɔ tekɔ lo ngɛnangɛna Lokumu l’Ɔlɔlɔ la Diolelo diaki Nzambi.” Ko onde mɛtɛ papa l’Ɔrɔma ekɔ ɔkɛndji wa Nzambi watewoya lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo? Lo dikambo di’ekakatanu wa l’andja ɔnɛ, nde akate nto ate: “Lam’ele tekɔ la ntondo k’ekakatanu ɛnɛ wa weke efula, okonde wakokaso mbohɛ olimu wasala Ɔlɔngɔswamelo wa Wedja Wosanganyi [O.N.U.] na?” Papa l’Ɔrɔma akete lo wedi w’O.N.U., koko aha lo wedi wa Diolelo diaki Nzambi.

Bonde ‘Kayowolela Wolo Efula’

¹² Eohwelo k’ɔnɔnyi wa 50 wambotɔ O.N.U. kombisha anto ndoko elongamelo ka shikaa ka monga la “wɔladi lanɛ la nkɛtɛ.” Ofundji ɔmɔtshi wa jurunalɛ ya la Canada yelɛwɔ The Toronto Star akɛnya ɔkɔkɔ ɔmɔtshi waki dikambo sɔ kosalema lam’akandafunde ate: “O.N.U. ekɔ oko nkɔi kamongɔ wanyu tshɛ, kahangiya ohangiyahangiya naka tɔ kambɛna awui a ngala wasala anto, ko kongɛka anto atɔ ndjokiongɛ wanyu la ntondo ka tɔ ndjolumatana.” Tena efula, O.N.U. ndjolumatanaka yema tshitshɛ tsho paka wonya ambeta. Akɛndji wa wɔladi wa l’andja ɔnɛ, djekoleko wanɛ wele lo Lokristokristo, wekɔ lo ntsha kɛnɛ kofundami lo Jeremiya 6:14 ɔnɛ: ‘Vɔ tohembaka kɔnɔla hemɔ k’anto ami yema tshitshɛ tsho, ko vɔ mbutaka vate: Wɔladi wekɔ! Wɔladi wekɔ! ko tete wɔladi bu.’

¹³ Sekeletɛlɛ ya weke yahɔna lo O.N.U. yekɔ lo kamba olimu wolo efula, ndo vɔ mɛtɛ ndjatshutshuyaka l’otema ɔtɔi dia O.N.U. kotsha eyango awɔ dimɛna. Koko, ekɔ wolo dia O.N.U. kotsha eyango awɔ nɛ dia ewanu wa mamba w’etshaka wenya wekɔ lo tomba l’asa wedja awɔ 185, wedja wele l’eyango wotshikitanyi lo woho wakokawɔ shidiya awui w’ata, kongɛ tshunda diakɔ, ndo kimɔka falanga dia dikeketsha. Lo alapɔlɔ ande w’ɔnɔnyi wa 1995, sekeletɛlɛ ka woke kaki l’etena kɛsɔ akafunde ɔnɛ woho wotakitakita “wɔma wa mpokoso ka woke ka lo nkɛtɛ k’otondo oma lo wa bɔɔmbɛ atɔmikɛ” ekɔ oko mboka kambodihwɛ “wedja dia vɔ mbishana lonya dia ndjâlɔngɔsɔla lo akambo w’ekondjelo ndo lo yoho ya lɔsɛnɔ lasɛna anto lo andja w’otondo.” Koko nde akate nto ate: “Lonyangu ko, awui wamboyosalema l’andja ɔnɛ lo ɛnɔnyi engana wetshi mɛnyaka ɔnɛ ndoko di’ɔlɔ diakokaso nongamɛ lo nshi yayaye.” Lo mɛtɛ, wanɛ walanga monga akɛndji wa wɔladi wekɔ lo ‘ndela wolo efula.’

¹⁴ Ɔtɛ a dui ɔmɔtshi wakafundama lo jurunalɛ mɔtshi ya la Californie yelɛwɔ The Orange County Register mbutaka ɔnɛ: “O.N.U. Ambɔkɔ lo Awui a Falanga ndo Aya Bu la Dionga di’Ɔlɔlɔ.” Sawo diakɔ diakate ɔnɛ l’asa 1945 la 1990, ata ndekana 80 wakadiake anto ndekana miliyɔ 30. Lo jurunalɛ yakɔ, wakafunde ndo ɛtɛkɛta waki ofundji ɔmɔtshi wa numɛlɔ ka Kɔlɛkɔlɛ 1995 ka jurunalɛ yelɛwɔ Reader’s Digest; nganɛ mbakɔndɔla ofundji akɔ elimu wasala asɔlayi watomama oma le O.N.U.: “ ‘Ewandji w’asɔlayi waheye olimu dimɛna, asɔlayi w’ɛsɛndji, diokanelo la wanɛ wasɔmbwanɛ, hawoshimbɛ wanɛ wasoyama oko wa nyama ndo tena dimɔtshi, vɔ ndjadjaka l’atei dia ndeka pɛnyahɛnya anto.’ Lâdiko dia lâsɔ, ‘wekɔ lo songa diangɔ losonga, wekɔ lo mbiva, ndo wekɔ lo sala awui wa kɔlɔ woho w’anyanya.’ ” Lo sawo dimɔtshi diakataka ɔnɛ “O.N.U. lo Difɛstɔ di’Ɔnɔnyi Awɔ wa 50,” jurunalɛ yelɛwɔ The New York Times yakafunde ɔtɛ a dui wata ɔnɛ: “Ɛlɔmbwɛlɔ ka Kɔlɔ ndo Lotshito Ekɔ lo Fukutanya Tokanyi t’Ɛlɔlɔ ta O.N.U.” The Times, jurunalɛ ya la Londres, l’Angleterre, yakatondja sawo dimɔtshi diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “O.N.U. Aya la Hemɔ lo Ɛnɔnyi 50​—⁠O.N.U. ekɔ l’ohomba w’okanga dia nde kɔlɔngana.” Kɛsɔ mɛtɛ mbata Jeremiya lo tshapita 8, divɛsa 15, ɔnɛ: “Shu takalungamela [“wɔladi,” NW], keli nduku dikambu di’ololo diakayi. Shu takalungamela okonwelo, keli woma a mamba wakayi.” Ndo nto, wâle wa lokema l’anto ndjakema la wa bɔɔmbɛ atɔmikɛ wekɔ lo nɛndalɛnda. Lâsɔ mɛtɛ, mbokɛmaka hwe ɔnɛ O.N.U. kema ɔkɛndji wa wɔladi wahomba anto.

¹⁵ Lende ayotokomɛ akambo anɛ tshɛ na? Ɔtɛkɛta wa Jehowa wa pɔlɔfɛsi mɛnyaka akambo tshɛ hwe. Ntondotondo, kakɔna kayokomɛ ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja ɔnɛ wayala ɛngɛnyi wa mamba vɔ la O.N.U. na? Ɛtɛmwɛlɔ ɛsɔ wa kashi wekɔ nkonɔ y’ehekele kakɔ ɔtɔi kele Babilɔna k’edjedja, wodja wakatɛmɔlaka dikishi. Sunganaka mɛtɛ dia Bible mbaelɛ lo Enyelo 17:5 ɔnɛ: “Babilona ka Wuki, Nyangu Amantu wa Luseka la Akambu wa Ndjetete wa la Kete.” Jeremiya akakɔndɔla ekomelo k’ɔlɔngɔswamelo ɔsɔ wa dungi pende. Oko omoto la numba, vɔ mɔngaka ase pɔlitikɛ wa lo nkɛtɛ k’otondo, sɛmɔyaka O.N.U. ndo mbokanaka la wedja wa lɔkɔ lo yoho yahasungana. Lo ata walɔ̂ma lanɛ la nkɛtɛ, vɔ mbaleka ndjatambiya tshavu lɔkɔ. Lo dikambo di’ata walɔshana ɛtɛmwɛlɔ lo wodja wa Inde, omvutshi ɔmɔtshi a nsango akate ate: “Karl Max akate ɔnɛ ɔtɛmwɛlɔ ekɔ oko tɛdi ka djɔ le anto. Koko nde kombuta mɛtɛ nɛ dia tɛdi ka djɔ nɛngɔlaka onto demba la yimba ndo mbolashaka djɔ ya wolo. Koko, ɔtɛmwɛlɔ wekɔ oko kândji kana mfɔka ka wolo. Vɔ mpɔhɔlaka akambo wa ngala wa mamba ndo tshutshuyaka anto dia vɔ ndjakana woho w’anyanya.” Ofundji w’ɛtɛkɛta ɛsɔ kombuta mɛtɛ ka tshɛ lo tshɛ. Ɛtɛmwɛlɔ wa kashi nɛngɔlaka anto demba la yimba ndo ndjakanaka efula.

¹⁶ Lâsɔ kakɔna kahomba akanga w’etema w’ɛlɔlɔ ntsha na? Jeremiya, ɔkɛndji wa Nzambi, ekɔ lo kadimola dimbola sɔ ate: “Nyulawo uma la Babilona. Nyu tshe untu l’untu ashimbeli lumu landi, . . . ne dia etena k’osombweyo ka [Jehowa] kambukuka.” Tekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula nɛ dia miliyɔ y’anto yambolawɔ oma lo Babilɔna ka Woke kele etshumanelo k’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo. Onde ndo wɛ mbambolawɔ oma lɔkɔ? Naka eelo, kete lâsɔ wɛ kokaka shihodia woho ɔnɛ wambɔsɛngiyama wedja wa la nkɛtɛ oma le Babilɔna ka Woke, oko wata Bible ɔnɛ: “Wedja wakano wanu awo, diako [“diatetemala wedja ntsha akambo oko akanga w’aladi,” NW].”​—⁠Jeremiya 51:​6, 7.

¹⁷ Kem’edja nto, Jehowa ayokamba la wedja wakenga O.N.U., wedja wasala akambo oko “akanga w’aladi,” dia vɔ ndɔsha ɛtɛmwɛlɔ wa kashi, oko wɔkɔndwamidiɔ lo Enyelo 17:16 ɔnɛ: “Seki dikumi yakayenyi, ndu nyama, yayuhetsha umuntu a luseka. Yo yayûhandjula, yayûtshika utakataka, yayole umunyi andi, yayûtshumba ushiki.” L’etena kɛsɔ mbayotatɛ fɔnu ka woke katawɔ lo Mateu 24:​21, ndo fɔnu kakɔ kɛsɔ kayokomɛ lo Armagɛdɔna, kɛdikɛdi ta dia lushi la woke la Nzambi Kanga-Nkudu-Tshɛ. Oko Babilɔna k’edjedja, Babilɔna ka Woke ayokondja dilanya diofundami lo Jeremiya 51:​13, 25 ɔnɛ: “We [omoto] ludjashi lasuki l’ashi a waki, ndu kanga waumbelu efula, ekumelu kaye kambuya. Ushinga wa lumu laye wambuhimbo. Enda, dimi layendana la ye we ukungu w’elanyelu, we latulanyaka kete tshe. Dimi layusimbula lunya lami utsha le ye. Layukungitula ladiku di’ave, layukete ukungu w’ulungudi.” Wedja woludi la ditshelo dia kɔlɔ ndo walanga paka awui w’ata wayolanyema ndo vɔ lawɔ l’ɔkɔngɔ w’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi lam’ayokoka lushi la Jehowa la shɔmbɔdi le wɔ.

¹⁸ Lo 1 Tɛsalɔnika 5:3 (NW), vɔ mbutaka ɔnkɔnɛ lo dikambo di’anto wa kɔlɔ: “Lam’ayowota vate: ‘Wɔladi la lotui tshitshi!’ lâsɔ ko elanyelo ka shashimoya ndja le wɔ wonya akɔ wâmɛ, oko lɔɔnɔ le omoto lele la diemi; ndo ndoko woho wayowohandɔ.” Lo dikambo diawɔ mbakataka Isaya ate: ‘Nyende! Akɛndji wa wɔladi wayolela wolo efula.’ (Isaya 33:⁠7) Lâsɔ mɛtɛ, oko wadiaso lo Isaya 48:​22, ‘Ndoko wɔladi le akanga wa kɔlɔ, mbata Jehowa.’ Ko kakɔna kayokomɛ akɛndji wa mɛtɛ wa wɔladi lo nshi yayaye na? Sawo diayela diayototɛ.

[Study Questions]

1. Bonde kahombaso nongamɛ dia mɛna akɛndji wa mɛtɛ ndo wa kashi l’“etena k’ekumelu” na?

2. Ngande wakotshama ɛtɛkɛta wofundami lo Isaya 57:​20, 21 nshi nyɛ?

3. (a) Otshikitanu akɔna wɛnyawɔ lo 1 Joani 5:19 na? (b) ‘Wanɛ wele la yimba’ ngande wɔkɔndwamiwɔ lo Enyelo tshapita 7 na?

4. (a) Bonde kele wanɛ wayasɛma ɔnɛ akɛndji wa wɔladi mbewɔ l’andja ɔnɛ waki Satana pombaka kita tatala? (b) Ngande wakotshama Efeso 4:​18, 19 nshi nyɛ?

5. (a) Bonde kahakoke ɛlɔngɔswamelo w’anto mbidja wɔladi? (b) Naa losango l’ekeketshelo latanema lo Osambu 37?

6, 7. Akambo akɔna wambosala ɛtɛmwɛlɔ wa l’andja ɔnɛ wɛnya ɔnɛ vɔ wambokita tatala lo sala olimu w’akɛndji wa wɔladi?

8. Lande na kakokaso mbuta ɔnɛ Jeremiya aki ɔkɛndji wa wɔladi?

9. Ngande wakayate O.N.U. ɔnɛ nde ekɔ ɔkɛndji wa wɔladi?

10, 11. (a) Ngande wakɛnya ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ɔnɛ vɔ sukɛka O.N.U.? (b) Lo yoho yakɔna yele wa papa l’Ɔrɔma kombuta “Lokumu l’Ɔlɔlɔ la Diolelo Diaki Nzambi” lo yoho yasungana?

12, 13. (a) Ngande wakasale O.N.U. akambo lo yoho yɔtɔnɛ la kɛnɛ kofundami lo Jeremiya 6:14? (b) Lande na kele kɛnɛ katama lo Isaya 33:7 mendanaka ndo la ɛnɔmbɔdi w’O.N.U.?

14. (a) Lande na kakokaso mbuta ɔnɛ O.N.U. ambɔkɔ lo awui a falanga ndo aya bu la dionga di’ɔlɔlɔ na? (b) Ngande wakotshama Jeremiya 8:15 nshi nyɛ?

15. Ngande wakɛnama Babilɔna k’edjedja la anatɔ wa nshi nyɛ ɔnɛ vɔ ndjakanaka ndo ndashanaka djɔ?

16. Lande na kahomba wanɛ wele l’etema w’ɛlɔlɔ ndawɔ nshi nyɛ oma lo Babilɔna ka Woke? (Enda ndo lo Enyelo 18:​4, 5.)

17. Dilanya diakɔna diayangawɔ mbisha Babilɔna ka Woke, ndo kakɔna kayosalema l’ɔkɔngɔ wa dikambo sɔ?

18. Etena kakɔna ndo woho akɔna wayokotshama Isaya 48:⁠22?

[Caption]

[Questions]

[Caption on page 23]

[Caption on page 23]

Ndo Isaya, ndo Jeremiya la Danyɛlɛ, vɔ tshɛ, wakatatshi ɔnɛ wayoyatshutshuya dia mbidja wɔladi koko wayokita tatala

[Caption on page 24]

[Caption on page 24]

“Andja w’otondo wekɔ lo lowandji la kanga kɔlɔ.”​—⁠Ɔpɔstɔlɔ Joani

[Caption on page 25]

[Caption on page 25]

“Vɔ wekɔ lo wodjima lo timba tawɔ.”​—⁠Ɔpɔstɔlɔ Paulo

[Caption on page 25]

[Review on page 25]

Wembola w’Ovuswelo

◻ Naa ɛtɛkɛta wa wolo wakatɛkɛta amvutshi wa Nzambi dia tondja akɛndji wa kashi sɛkɛ?

◻ Bonde kele ɛlɔngɔswamelo w’anto wambokita tatala dia mbidja wɔladi wa pondjo?

◻ Ngande wotshikitanyi akɛndji wa mɛtɛ la wanɛ wasukɛ O.N.U. na?

◻ Akanga a memakana ahombawɔ sala dia vɔ ngɛnangɛna lo wɔladi wakatolake Jehowa?