Mbetawɔ La Lɔsɛnɔ Layɛ La Lo Nshi Yayaye
“Mbetawo keli tshina dia akambu walungamelasu.”—HEBERU 11:1.
ONDE wɛ nangaka mbeya woho wayoyala lɔsɛnɔ layɛ la lo nshi yayaye? Anto efula kombolaka dikambo sɔ. Vɔ nongamɛka monga la lɔsɛnɔ la wɔladi, aha la mboka wɔma, di’onto tshɛ monga la lɔsɛnɔ la dimɛna, la olimu w’ɔngɛnyangɛnya ndo wokundjiyɛ dikuta, la demba dia wolo ndo la lolombe. Aha la mama, nɔnga tshɛ y’anto wokokombolaka akambo wa ngasɔ. Ndo ɛlɔ kɛnɛ, l’andja wa nshi nyɛ wambolola l’efukutanu, anto wamboleka kombola yoho ya lɔsɛnɔ la ngasɔ.
2 L’etena kɛnɛ katasukana anto otsha l’eleko ka 21, onde ekɔ woho ɔmɔtshi wakokaso mbeya nganɛ wayoyala lɔsɛnɔ l’anto lo nshi yayaye? Ambeta ɛnɔnyi ndekana 200, Patrick Henry, ose pɔlitikɛ la woke l’États-Unis d’Amérique akɛnya woho ɔmɔtshi wakoka onto mbeya nganɛ wayoyala lɔsɛnɔ lo nshi yayaye. Nde akate ate: “Hendɛnyi woho okina wakoka onto nshikikɛ nganɛ wayoyala akambo lo nshi yayaye naka aha oma lo menda awui wa lo nshi yakete.” Lo ndjela kanyi shɔ, sho kokaka mbeya nshi yaso yayaye lo yɛdikɔ y’efula lo menda kɛnɛ kakatshe anto lo nshi ya ntondo. Anto efula mbetawɔka kanyi shɔ.
Ngande Waki Lɔsɛnɔ lo Nshi y’Edjedja?
3 Ko naka akambo wa lo nshi yayaye wayɔfɔna la wanɛ wa lo nshi y’edjedja, onde wɛ mɛnaka lâsɔ dia ɔsɔ ekɔ dui di’ekeketshelo oka? Onde anto wa lo nɔnga yakete wakɛnaka dia nsɛnɔ yawɔ y’otsha la ntondo yayolowana oka? Atonga na. Oyadi kakɔna tshɛ kambolongamɛ anto l’edja k’ɛnɔnyi nunu la nunu, ndo oyadi kânga mbambɔngɔna anto efula l’ahole amɔtshi, lɔsɛnɔ l’onto lanɛ la nkɛtɛ lambolola tɔ l’awui w’esehe, l’ɔsɔkishelo, l’awui w’epetenge, l’akambo a ngala, l’ata, ndo la wola. Anto wa l’andja ɔnɛ wambɛna mpokoso ya mamba, ndjâka kɛnɛ amɔ ko kekina kakitɛ, mbala efula yɔ ndjâka oma le mandji y’anto ya lɔhɛndɛ. Bible pingaka lam’atatɔ ɔnɛ: “Untu mbulela[ka] unyandi dia mbusuya.”—Undaki 8:9.
4 Kɛnɛ kɛnaso nto ele: akambo wa kɔlɔ wakatshamaka lo nshi yakete wekɔ lo tetemala tshama ndo nshi nyɛ lo yɛdikɔ yoleki woke ndo yambɔtɛkɔnya tshɛ kɔlɔ. Akambo weta l’eleko kaso ka 20 kɛnɛ shikikɛka dui sɔ. Onde anto wa nshi nyɛ wakɔshi wetshelo oma lo munga yakete ndo wakayiewɔ? L’etatelo k’eleko kɛnɛ, anto waki l’elongamelo ka mamba ɔnɛ wayɔsɛna dimɛna lo nshi yayaye, nɛ dia wakasɛnaka yema lo wɔladi ndo anto wakahame efula l’akambo wa tshulatshula, wa siansɛ, ndo wa waa kalasa. Prɔfɛsɛrɛ kɛmɔtshi ka lo kalasa k’adidi akate ɔnɛ l’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1900, anto wakafɔnyaka ɔnɛ ata hawokokaki ndɔma nto pondjo nɛ dia, lo ndjela ɛtɛkɛta ande, “anto wamboshidimikɔ efula.” Lo dikambo dia kanyi yaki l’anto lo nshi shɔ, prɛmie ministrɛ k’edjedja ka la Grande-Bretagne akate ate: “Awui tshɛ wakatalekaka nɔngɔswama tsho. Ngasɔ mbaki andja wa lo nshi yakamotɔ.” Oma lâsɔ, nde akayotaka nto ate: “La pindju kɛmɔtshi ka lo 1914, la shashimoya ndo aha l’anto nongamɛ, elongamelo ka monga la lɔsɛnɔ loleki dimɛna kakayɔtɔ l’ashi.”
5 Kânga mbele lo nshi shɔ anto efula wakalongamɛka lɔsɛnɔ loleki dimɛna lo nshi yayaye, eleko kakɔ k’oyoyo kombiviya ndoko edja ɔnɛ ahomɔ andja mpokoso koleki kɔlɔ tshɛ kakatonge onto ndamɛ, mpokoso kakɔ ele: Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo. Oko ɛnyɛlɔ k’elanyelo kakela ta diakɔ, tênde kɛnɛ kakatshe ta diakɔ lo 1916 lam’akɔtwɛ alembe w’Ase Grande-Bretagne Ase Allemagne dia ndɔ lawɔ ko la ko suke l’Ɔkɛdi wa Somme lo wodja wa France. Anto 20000 w’Ase Grande-Bretagne wakadiakema lo lushi ɔtɔi loto ndo lo wedi w’Ase Allemagne, efula wakadiakema. Ta sɔ di’ɛnɔnyi ɛnɛi diakadake asɔlayi suke la miliyɔ dikumi ndo miliyɔ y’anto k’anto. Lofulo l’anto wa lo wodja wa France lakakitakita heyama nɛ dia anto efula wakadiakema. Ekundji wa wedja wakalana ko wola wa mamba wakayongaka l’andja w’otondo l’ɛnɔnyi wa 1930. Diɔ diakɔ mɛtɛ diakate anto amɔtshi ɔnɛ lushi lakatatɛ Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo mbakadjɔ andja ɔnɛ dadi!
6 Onde awui wa ngasɔ mbakalongamɛka ase lɔlɔnga lɔsɔ? Ndoko. Elongamelo kawɔ kakɔtɔ l’ashi; ndo ata asɔ tshɛ kotonga ndoko di’ɔlɔ. Ɛnɔnyi 21 eto l’ɔkɔngɔ wa Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo, mbut’ate lo 1939, mpokoso kakatonge anto koleki kɛnɛ ka ntondo kakayotomba: Ta dia Hende di’Andja w’Otondo. Ta diakɔ diakadake miliyɔ 50: apami, amato l’ana. Bɔɔmbɛ efula yakawakande yakahandjola esomba a weke vwa. Lo Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo, asɔlayi nunu wakadiakema lo wenya engana eto, etena kele lo Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, bɔɔmbɛ atɔmikɛ hiende ntsho yakawayokanda yakadiake anto ndekana 100000 lo sɛkɔndɛ ngana tsho. Dui dioleki awui asɔ tshɛ kɔlɔ ele woho wakadiakema miliyɔ y’anto lo mpango ya nkanu ya wolo y’Ase Nazi.
7 Abuku efula wakafunde anto mbutaka ɔnɛ naka sho sanganya ndo ata walɔ wedja la wedja, ata w’ase ngelo vamɛ, ndo anto wadiakema oma le mandji ya lo wedja awɔ, kete lofulo la wanɛ wambodiakema l’eleko kaso kɛnɛ layokoka koma miliyɔ 200. Dibuku dimɔtshi mbutaka ɔnɛ lofulo lɔsɔ layokoma kânga miliyɔ 360. Naka wɛ kanyiya pâ shɔ tshɛ, asɔi wa shɔkɔ, mfɔnu, ndo nsɛnɔ yambolana, kete wɛ ayoka ndo demba vuuvu! Lâdiko dia lâsɔ, yɛdikɔ y’anto 40000, djekoleko ana, mvɔka lushi tshɛ l’ekakatanu wakomɛ oma lo wola. Otondjelo wa diemi adiakakɔ lofulo la ngasɔ ndodja l’asato lushi tshɛ. Ndo nto, suke la miliyara ɔtɔi k’anto wekɔ weola wa mamba, ko hawokondja kânga mbo ya ndɛ ya lushi l’otondo. Awui asɔ tshɛ mɛnyaka mɛtɛ ka kɛnɛ kakatatshi pɔlɔfɛsi ka lo Bible kɛnya ɔnɛ tekɔ lo nsɛna lo “nshi y’ekumelu” ya etena k’akambo kɛnɛ ka kɔlɔ.—2 Timote 3:1-5, 13; Mateu 24:3-12; Luka 21:10, 11; Enyelo 6:3-8.
Anto Hawokoke Kandola Ekakatanu Ɛsɔ
8 Lam’ele eleko kɛnɛ ka 20 kayanga komɛ, sho kokaka sanganya akambo wambotshama l’edja katɔ la wanɛ wakatshama lo deko diakete. Kakɔna kambotomana fundo l’akambo asɔ tshɛ na? Tambomana fundo ɔnɛ: ndoko lushi lakakoke ewandji w’anto kandola ekakatanu wa l’andja ɔnɛ, vɔ hawoshidiya ekakatanu akɔ nshi nyɛ, ndo hawotokoka mbashidiya lo nshi yayaye. Ewandji w’anto hawototosha woho wa lɔsɛnɔ lakombolaso lo nshi yayaye, oyadi vɔ kôngaka l’otema w’ɔlɔlɔ wa ngande. Ndo anto efula wele lo lowandji bu l’otema w’ɔlɔlɔ mɛtɛ; vɔ nyangaka dihole dia lâdiko la lowandji dia vɔ kotsha eyango awɔ vamɛ la ehomba awɔ wa l’emunyi, koko aha di’ɔlɔlɔ w’anto akina.
9 Onde akambo wa siansɛ kokaka shidiya ekakatanu akɔ? Naka sho menda awui wa lo nshi ya ntondo, kete tayota shate: bu. Siansɛ ambomanɛ mandji lokema la falanga ndo wenya kâmɛ la weolo wadjawɔ dia tshulaka weho w’ekoma wa nɛngɔ wamana anto oshiki, bɔngɛ dia la mikɔlɔbɛ (chimique) ndo weho ekina waleka ndjaka anto. Ndo wedja w’ɛngɔnyi, ndo wedja woleki wola, vɔ tshɛ tondjaka adɔlara ndekana miliyara 700 l’ɔnɔnyi dia somba kana tshula ekoma! Ndo nto, ‘woho watahame siansɛ’ ekɔ lo kiɔkɔ ya mikɔlɔbɛ walanya hiɛlɛlɛ, nkɛtɛ, ashi, la mbo ya ndɛ.
10 Onde sho kokaka nongamɛ ɔnɛ kalasa ya l’andja ɔnɛ yayokimanyiya anto dia vɔ monga la lɔsɛnɔ la dimɛna lo nshi yayaye lo mbalakanyaka ɛlɛmbɛ w’ohomba efula wendana la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ, la woho wahombawɔ kanɛka anto akina ndo mbokaka anyawɔ anto ngandji? Atonga na. Kalasa ya l’andja ɔnɛ ndakanyaka anto paka ntumu ya vɔ kambaka, la woho wa vɔ kondjaka falanga. Yɔ keketshaka yimba ya shɛmanedi, koko aha yimba ya vɔ kimanɛ dia kamba kâmɛ; ndo yɔ hayolakanya anto ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ. Efula kayɔ mbetawɔka anto sala monanyi kana loseka lo woho tshɛ walangawɔ, diɔ diakɔ diele lofulo l’esekaseka watshɔ waemi lo monanyi lambodɛ heyama ndo hemɔ yasambiyama lo akambo wa dieyanelo yambofulanɛ woho w’anyanya.
11 Onde société yatshula diangɔ dia l’andja ɔnɛ wayokadimola etema mbala kamɛ dia vɔ kokɛka okama aso wa nkɛtɛ ɔnɛ, dia mbokaka anto ngandji lo tshulaka diangɔ diayowakimanyiyaka, koko aha dia wahɔ awɔ vamɛ oto? Ekɔ wolo vɔ ntsha dikambo sɔ. Onde vɔ wayotshika tondja wa filmɛ yɛnyawɔ lo televisiɔ yoludi l’awui wa ngala ndo wa mindo walanya timba t’anto, djekoleko timba t’ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka? Lo dikambo sɔ, awui wotumbi lo nshi yeke kambeta nyɛ bu dimɛna mɛtɛ nɛ dia, televiziɔ aya oko daala di’awui a mindo, di’etshelo wa kɔlɔ ndo di’akambo a ngala.
12 Ndo nto, oyadi kânga adɔkɔtɛlɛ kôngaka l’etema w’ɔlɔlɔ wa ngande, vɔ hawokoke shidiya hemɔ tshɛ ndo minya nyɔi. Ɛnyɛlɔ oko l’ekomelo ka Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo, vɔ kokoka memadja odianganelo wa hemɔ kakawelɛka ɔnɛ: grippe espagnole kakadiake suke l’anto miliyɔ 20. Ɛlɔ kɛnɛ, hemɔ ya lo dui, kansɛrɛ, ndo elando ekina wa lɔnyɔi wekɔ lo ndjaka anto efula. Enganga wa l’andja ɔnɛ watashidiya hemɔ ka SIDA kɛnya anto pâ nshi nyɛ. Lo wedi okina, alapɔlɔ ɔmɔtshi wakatondja O.N.U. lo Ngɔndɔ ka Dikumi l’Ɔtɔi 1997 akɛnya ɔnɛ mikɔlɔbɛ watasambiya SIDA wekɔ lo tadiangana mbala hiende oleki nganɛ wakafɔnyaka wa nomb’ewo. Miliyɔ y’anto wambovɔ la SIDA. Lo 1996, miliyɔ kina shato y’anto wakɔshi hemɔ kakɔ.
Ɛmɛnyi wa Jehowa Akanawɔ lo Dikambo dia Nshi Yayaye
13 Ɛmɛnyi wa Jehowa mbetawɔka ɔnɛ anto wayonga la lɔsɛnɔ l’ɔlɔlɔ lo nshi yayaye, lɔsɛnɔ loleki tshɛ dimɛna! Koko vɔ hawolongamɛ ɔnɛ anto kokaka mbela andja wa dimɛna lo nshi yayaye lo welo awɔ vamɛ. Koko, vɔ mendɛka le Jehowa Nzambi, Otungi awɔ. Nde mbeyaka nganɛ wayoyala lɔsɛnɔ lo nshi yayaye, ayoyala lɔsɛnɔ la dimɛna dia mamba! Nde mbeyaka nto ɔnɛ anto hawokoke mbela lɔsɛnɔ la ngasɔ lo nshi yayaye. Lam’ele Nzambi mbakatonge, nde mbeyaka wɛɔdu awɔ oleki onto okina tshɛ. Lo Dui diande, nde totɛka ɔnɛ nde kotonga anto l’akoka wa vɔ ndjalɔmbɔla l’ɔlɔlɔ tshɛ aha l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Nzambi. Woho wambotshikɛ Nzambi anto dia vɔ ndjalɔmbɔla aha la mbodja yimba ambɛnya ɔnɛ mɛtɛ vɔ bu l’akoka wa ndjalɔmbɔla vamɛ. Nomb’ewo kɛmɔtshi akasuya ate: “Akanga wa timba wakatshikitanya weho tshɛ wa mandji, koko ndoko di’ɔlɔ diakatombe.”
14 Lo Jeremiya 10:23, sho mbalaka kɛnɛ kakate omvutshi wakasambiyama ɔnɛ: “[Jehowa] li, dimi mbeyaka nti: Untu hakendakenda lu mbuka uma lu wulu andi! Lam’atundokendakendaka, ndi ndame heyi nombola ekulu andi.” Ndo nto, Osambu 146:3 mbutaka ɔnɛ: “Tanyekamaki ana wa khumi ya dikanga, kuyanga le untu laheyi nyushimbela.” Mɛtɛ, lam’ele tekɔ akanga w’ekokele oko wadita Romo 5:12, Dui dia Nzambi tɔhɛmɔlaka di’aha sho ndjaɛkɛ le so shamɛ. Jeremiya 17:9 mbutaka ɔnɛ: ‘Otema ndeka ɛngɔ tshɛ lokeso, vɔ wekɔ kɔlɔ ka mamba.’ Diɔ diakɔ diata Tukedi 28:26 ɔnɛ: “One latekamaka utema andi hita, eli kanga enginya. Keli one latokendakendaka lu akambu a [lomba], ayushimbamela.”
15 Lende akokaso kondja lomba lɔsɔ na? ‘Wɔma wa Jehowa mbele etatelo ka lomba, ndo ewo k’Ɔnɛ Loleki Ekila Tshɛ mbele yimba.’ (Tukedi 9:10) Paka Jehowa ndamɛ mbele la lomba lakoka tɔlɔmbɔla lo tena nɛ dia kɔlɔ efula. Nde akatosha diaaso dia sho kondja lomba lɔsɔ l’ekimanyielo k’Afundelo w’Ekila wakandasambiya dia tɔlɔmbɔlaka.—Tukedi 2:1-9; 3:1-6; 2 Timote 3:16, 17.
Nshi Yayaye ya Mandji y’Anto
16 Kakɔna katotɛ Dui dia Nzambi lo dikambo dia nshi yayaye na? Diɔ totɛka ɔnɛ lo mɛtɛ mɛtɛ, akambo wa lo nshi yayaye hawotɔfɔna kânga yema l’akambo wakasalema lo nshi ya ntondo. Ɔnkɔnɛ kanyi yaki yɔnɛ Patrick Henry yaki ya kashi. Aha anto, koko Jehowa Nzambi mbahomba shikikɛ akambo wayosalema lo nshi yayaye lanɛ la nkɛtɛ lo dikambo di’onto l’onto. Lolango lande mbayotshama laa nkɛtɛ, koko aha l’onto ɔmɔtshi kana la wedja wa l’andja ɔnɛ. “Tukanyi efula tatuyalaka l’utema w’untu. Keli [sangwelo] dia Jehowa [mb]ayushikikala.”—Tukedi 19:21.
17 Ko Nzambi alangande ntsha lo nshi yaso nyɛ na? Nde nangaka nkumiya andja ɔnɛ wa ngala ndo woludi l’awui a mindo. Lowandji la kɔlɔ lambolɛ anto l’edja ka deko efula layanga mumɔ ko ɛlɔmbwɛlɔ kaki Nzambi ndamɛ mbɔsa dihole dialɔ. Pɔlɔfɛsi ka lo Danyele 2:44 mbutaka ɔnɛ: “Lu nshi ya khumi ya dikanga yako [ya nshi nyɛ], [Nzambi] leli l’ulungu ayutundja diulelu [dia l’olongo] diahalanaki pundju. Dio hadiuyala l’okongo a wudja ukina. Dio diayulanya waulelu ako tshe, diayâshila ushiki, ku dio diame diayushikikala pundju.” Diolelo diayonya ndo tɔsɛngiya ta kɔlɔ taki Satana Diabolo, dui diahakokaki anto ntsha. Lâsɔ mbayokomɛ lowandji lande lele lâdiko di’andja ɔnɛ pondjo pondjo.—Romo 16:20; 2 Koreto 4:4; 1 Joani 5:19.
18 Tolembete dia lowandji l’oma l’olongo lɔsɔ layolanya weho tshɛ wa mandji y’anto. Anto wa lanɛ laa nkɛtɛ hawototetemala mbahemɛ anto akina. Wanɛ wakenga Diolelo diaki Nzambi dia l’olongo mbayendaka akambo tshɛ wa lanɛ laa nkɛtɛ dia ɔlɔlɔ w’anto tshɛ. (Enyelo 5:10; 20:4-6) Lanɛ laa nkɛtɛ, anto wa kɔlamelo wayoyelaka awui l’ɛlɛmbɛ wa Diolelo diaki Nzambi. Ɔsɔ mbele lowandji lakatolakanya Yeso dia sho nɔmbaka lam’akandate ɔnɛ: “Diulelu diaye diayi. Lulangu laye latshami la kete uku atshamalo l’ulungu.”—Mateu 6:10.
19 Ɛmɛnyi wa Jehowa mbahɛka etema awɔ lo Diolelo diaki Nzambi. Diɔ mbele ‘elongo w’eyoyo’ wakafunde ɔpɔstɔlɔ Petero diakiwɔ ɔnɛ: ‘Lo ndjela daka diande mbalongamɛso elongo w’eyoyo la nkɛtɛ k’oyoyo, lɛnɛ ayodjasɛ akambo wa losembwe.’ (2 Petero 3:13) ‘Nkɛtɛ k’oyoyo’ kɛdikɛdi tshunda di’oyoyo di’anto wayɔlɔmbwama oma le elongo w’oyoyo, mbut’ate: Diolelo dia Nzambi. Ɔsɔ mbele ɛlɔngɔswɛlɔ kakɛnya Nzambi ɔpɔstɔlɔ Joani lo ɛnɛlɔ kakandɛnyi, ko nde akafunde ɔnɛ: “Dimi lakenyi ulungu w’uyuyu la kete y’uyuyu; ne dia ulungu wa ntundu la kete ya ntundu wakadimana . . . [Nzambi] ayukitula asoi tshe lu ashu awo; nyoi hayuyala ntu, delu hadiuyuyala ntu, kuyanga ndjawi, kuyanga kandji. Akambu wa ntundu wambushila.”—Enyelo 21:1, 4.
20 Tolembete dia nkɛtɛ k’oyoyo kɛsɔ kayoyala nkɛtɛ ka losembwe. Anto tshɛ wele bu la losembwe wayolanyema lo elanyelo k’oma le Nzambi kelɛwɔ ɔnɛ: ta dia Armagɛdɔna. (Enyelo 16:14, 16) Kɛsɔ mbata pɔlɔfɛsi ka lo Tukedi 2:21, 22 ɔnɛ: “Antu w’uluwanyi wayukita kete, antu w’usimbwi wayutshikala loko. Keli antu wa kolo wayunyema uma la kete.” Ndo Osambu 37:9 tolakaka ɔnɛ: “Atshi wa kolo wayuhimbwama, keli wane watulungamelaka [Jehowa] wayukita kete.” Wɛ halange sɛna l’andja wa ngasɔ oka?
Onga la Mbetawɔ lo Alaka wa Jehowa
21 Onde sho kokaka monga la mbetawɔ lo alaka wa Jehowa? Hokamɛ kɛnɛ kakandate lo tshimbo y’omvutshi ande Isaya ɔnɛ: “Nyuho akambu waki lu nshi y’edjedja, nɛ dia dimi keli [Nzambi], nduku ukina. Dimi keli [Nzambi], nduku ukina lufanyi [la] mi. Dimi lakataka l’etatelu akambu wukuyala l’ekumelu, la lu nshi y’edjedja akambu wahatayi. Dimi lambuta nti: Alaka ami wayushikikala, ku layutsha kene tshe kalangami.” Etenyi ka komelo ka divɛsa 11 mbutaka ɔnɛ: “Dimi lakati dikambu ne, layushidiya. Lakadisanguya, layuditsha.” (Isaya 46:9-11) Eelo mɛtɛ, sho kokaka monga la mbetawɔ le Jehowa ndo lo alaka ande watekana oko alaka akɔ wamboshila la kotshama. Bible nembetshiyaka elɛwɔ mbetawɔ lo yoho nyɛ: “Mbetawo keli tshina dia akambu walungamelasu, [“ɛnɛlɔ ka mɛtɛ ka,” NW] akambu wahatatenyi.”—Heberu 11:1.
22 Akanga a ndjakitshakitsha mongaka la mbetawɔ ka ngasɔ nɛ dia vɔ mbeyaka ɔnɛ Nzambi ayokotsha alaka ande. Oko ɛnyɛlɔ, sho mbalaka nganɛ l’Osambu 37:29: “Antu w’ololo wayukita kete, wayudjaseka loko pundju.” Onde sho kokaka mbetawɔ dikambo sɔ? Eelo nɛ dia Heberu 6:18 mbutaka ɔnɛ: ‘Nzambi hakoke mbuta kashi.’ Dia Nzambi mbisha akanga w’okitshakitsha nkɛtɛ, nde pombaka monga kangatɔ. Onde ɔsɔku mbediɔ? Enyelo 4:11 mbutaka ɔnɛ: “We kakatungi diango tshe. Dio diakatungama uma lu lulangu laye.” Diɔ diakɔ diata Osambu 24:1 ɔnɛ: “[Jehowa] keli kanga kete ndu diango tshe dieli loko.” Jehowa mɛtɛ mbakatonge nkɛtɛ, nde mbakikanga, ndo kishaka onto tshɛ lele la mbetawɔ le nde. Dia tokimanyiya woho wa sho monga la mbetawɔ lo dikambo sɔ, sawo diayela diayotɛnya nganɛ wakakotsha Jehowa alaka wakandalake ekambi ande lo nshi ya ntondo ndo lo nshi yaso nyɛ, ndo bonde kahombaso monga la mbetawɔ ɔnɛ nde ayokotsha alaka tshɛ watolakande lo nshi yayaye.
[Questions]
[Study Questions]
1. Nshi yayaye ya ngande yakombola anto tshɛ monga la yɔ?
2. Kanyi yakɔna yakɛnya ose pɔlitikɛ ɔmɔtshi lo dikambo dia nshi yayaye?
3. Kakɔna kambotshama lo lɔsɛnɔ l’anto lo ndjela elongamelo kahomba ndjâla la wɔ lo dikambo dia nshi yayaye?
4, 5. (a) Bonde kakalongamɛka anto nshi y’ɔngɛnɔngɛnɔ l’etatelo k’eleko ka 20? (b) Kakɔna kakayokomɛka elongamelo k’anto lo kɛnɛ kendana la nshi yayaye?
6. Onde lɔsɛnɔ lakayolowana dimɛna efula l’ɔkɔngɔ wa Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo?
7. Awui akɔna mɛtɛ wambotshama l’eleko kɛnɛ k’otondo?
8. Bonde kahakoke mandji y’anto kandola ekakatanu wa l’andja ɔnɛ?
9. Bonde kahatahombe mbetawɔ ɔnɛ akambo wa siansɛ kokaka kandola ekakatanu w’anto na?
10. Bonde kele kânga kalasa hakoke mbisha onto nshi yayaye y’ɔngɛnɔngɛnɔ na?
11. Ngande wele ehamelo k’akambo wa tshulatshula hɛnya ɔnɛ anto wayohomɔ lokolo l’ɔlɔ lo nshi yayaye na?
12. Ngande wele nsɛnɔ y’anto lo kɛnɛ kendana la hemɔ ndo la nyɔi?
13, 14. (a) Ɛmɛnyi wa Jehowa akanawɔ lo dikambo dia nshi yayaye? (b) Bonde kahakoke anto mbela anyawɔ nshi yayaye ya dimɛna efula?
15. Lende akokaso kondja lomba lakoka tɔlɔmbɔla?
16. Akɔna akoka shikikɛ nganɛ wayonga nshi yayaye?
17, 18. Kakɔna kasangoya Nzambi ntsha lo nshi yaso nyɛ?
19, 20. (a) Ngande walembetshiya Bible dikambo di’ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo diaki Nzambi? (b) Kakɔna kayodiotshelɛ anto tshɛ?
21. Bonde kakokaso monga la mbetawɔ l’alaka wa Jehowa?
22. Bonde kahombaso ndjashikikɛ ɔnɛ Jehowa ayokotsha alaka ande?
[Caption on page 4]
[Captions on page 4]
Bɔmbɛ: U.S. National Archives photo; ana wadiɛnɛ la ndjala: WHO/OXFAM; ase dawo: UN PHOTO 186763/J. Isaac; Mussolini la Hitler: U.S. National Archives photo
Bible pingaka lam’atatɔ ɔnɛ: “Untu . . . ndame heyi nombola ekulu andi.”—Jeremiya 10:23
[Caption on page 7]
[Review on page 7]
Awui wa Mbohɔka
◻ Kakɔna kakakomɛ elongamelo kaki l’anto lo lɔsɛnɔ lawɔ l’otondo?
◻ Bonde kahatahombe nongamɛ le ɔn’onto ɔnɛ nde ayotela nshi yayaye ya dimɛna efula?
◻ Kakɔna kasangoya Nzambi ntsha lo nshi yayaye?
◻ Bonde kayashikikɛso ɔnɛ Nzambi ayokotsha alaka ande?