Jehowa mbokime tena la ɛnɔnyi
“Aha dikambu dianyu dia mbeya tena kana enonyi wakashikike Papa lu wulu andi.”—ETSHA 1:7.
SUNGANAKA dia wanɛ ‘walela ndo wakuma akumu lo menda akambo wa kɔlɔ watshama,’ lo Lokristokristo ndo l’andja w’otondo mimbola dia mbeya etena kayokomɛ andja ɔnɛ wa kɔlɔ ndo kayowɔhɛnama l’andja w’oyoyo wa losembwe waki Nzambi. (Ezekiyele 9:4; 2 Petero 3:13) Yema tshitshɛ la ntondo ka nde mvɔ ndo l’ɔkɔngɔ wa nde mbolɔ, ambeki wa Yeso wakawombola wembola wendana la tena diakahombe akambo ntshama. (Mateu 24:3; Etsha 1:6) Koko, l’okadimwelo ande Yeso kombasha kana mbaɛnya yoho mɔtshi ya vɔ kambaka akumi dia mbeya etena kana lushi. Mbala kɛmɔtshi, nde akawasha djembetelo ya tenyi tenyi, ko mbala kekina nde akawatɛ ate: “aha dikambu dianyu dia mbeya tena kana enonyi wakashikike Papa lu wulu andi.”—Etsha 1:7.
2 Kânga mbele Yeso Ɔna ɛtɔi laki Jehowa lakandote, aha nshi tshɛ mbatondeyaka alamanaka wa She, mbut’ate etena kakandashikikɛ dia ntsha akambo. Lo pɔlɔfɛsi kande kendana la nshi y’ekomelo, Yeso aketawɔ l’okitshakitsha tshɛ ɔnɛ: “Keli nduku untu leya lushi lako kana unya ako, kuyanga andjelo wa l’ulungu, kuyanga Ona, paka Papa ndame.” (Mateu 24:36) Yeso akakongɛka la lotutsha tshɛ dia She mbewoya etena shikaa kayondolanya dikongɛ nɛ di’akambo dia kɔlɔ.a
3 Sho kokaka kimɛ akambo ahende lo ndjela okadimwelo wa Yeso lo wembola wendana l’etena kakahombe ntshama akambo asɔ dia kotsha sangwelo diaki Nzambi. Dikambo dia ntondo mɛnyaka dia Jehowa ekɔ l’alamanaka ande; dia hende ele: ndamɛ oto mbashikikɛ etena kahombande kotsha asangwelo ande, ndo ekambi ande hawokoke nongamɛ dia nde mbasholɛ la ntondo ndo l’eshikikelo tshɛ tena kana ɛnɔnyi wakandashikikɛ dia kotsha awui ande.
Tena la Ɛnɔnyi Wakashikikɛ Jehowa
4 Ko elɛwɔ “tena” kana “Enonyi” na? Okadimwelo wa Yeso wofundami l’Etsha 1:7, mɛnyaka dia ekɔ weho ehende wa tena. Tshɛkɛta ya lo Grɛkɛ yokadimwami ɔnɛ “tena” nembetshiyaka “etena kendana la woviyelo,” nshi yɔsa etena (etena k’otale kana ka mondo). “Enonyi” ekɔ yoho yokadimwami tshɛkɛta mɔtshi yalembetshiya etena kɛmɔtshi kakashikikɛma, ɔnɔnyi kana etena kɛmɔtshi ka lânde keyama oma l’akambo amɔtshi wakasalema. Lo kɛnɛ kendana la tɔtɛkɛta tɔsɔ tohende t’oma lo Grɛkɛ, W. E. Vine ate: “Lo Etsha 1:7, ‘Shɛso akemɛ tena (chronos) lo wolo Ande ndamɛ,’ mbut’ate otale w’etena kana w’ɛnɔnyi (kairos), etena kana tena dieyama oma l’akambo amɔtshi wakatshama.”
5 La ntondo ka Mvula k’Elola, Nzambi akashikikɛ ɔnɛ ɛnɔnyi 120 mbambotshikalɛ andja wakalole la kɔlɔ k’oma le anto l’andjelo wakatɔmbɔkɔ wanɛ wakayɔlɔta alemba w’anto. (Etatelu 6:1-3) Etena kɛsɔ ko Nɔa, ɔnɛ lakokaka Nzambi wɔma ele l’ɛnɔnyi 480. (Etatelu 7:6) Nde komonga l’ana l’etena kɛsɔ koko akayotaka l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi 20. (Etatelu 5:32) Edja efula l’ɔkɔngɔ, mbut’ate paka lam’akayokomaka ana waki Nɔa epalanga ndo ndjotshuka wadi mbakayewoyaka Nzambi Nɔa sangwelo Diande dia minya akambo wa kɔlɔ la nkɛtɛ. (Etatelu 6:9-13, 18) Jehowa kombitɛ Nɔa etena shikaa kayondotsha dikambo sɔ kânga l’ɔkɔngɔ wa nde mbosha olimu wa sɛla wato ndo wa sambisha anto wa lo nshi yande.—Etatelu 6:14; 2 Petero 2:5.
6 Ɛnɔnyi akumi w’etondo—ondo etenyi k’eleko—‘Nɔa akatshe kɛnɛ tshɛ kakawotɛ Nzambi.’ ‘Oma lo mbetawɔ’ kande, Nɔa akatshe ngasɔ, aha la nde mbeya lushi shikaa layotshama awui akɔ. (Etatelu 6:22; Heberu 11:7) Paka ambotshikala lomingu ɔtɔi la nde ndɔsha Mvula k’Elola mbakayowewoyaka Jehowa lushi shikaa layotshama dikambo diakɔ. (Etatelu 7:1-5) Ɛkamelo ndo mbetawɔ kaki la Nɔa le Jehowa akokimanyiya dia nde tshika etena kɛsɔ tshɛ l’anya a Nzambi. Ande lowando lakahombe monga la Nɔa lam’akokokɛ Jehowa oma lo Mvula k’Elola ndo lam’akandatombe oma lo wato oya lo nkɛtɛ kambɛdiama lee! Onde sho lawɔ hatokoke monga la mbetawɔ ka ngasɔ le Nzambi lo monga l’elongamelo ɔnɛ nde ayototshungola woho akɔ wamɛ?
7 L’ɔkɔngɔ wa Mvula k’Elola, ekana wa Nɔa efula wakayotakɔka ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ waki Jehowa. Di’aha vɔ diangana, vɔ wakamɛ mpika osomba ɔmɔtshi la etangelo k’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. L’etena kakandashikikɛ, Jehowa akawaɔsɛ yɛdikɔ. Nde akafukutanya ɔtɛkɛta awɔ ndo “akâdianganya [oma la Babɛlɛ] etali lu beke tshe dia kete.” (Etatelu 11:4, 8, 9) L’ɔkɔngɔ diko, elui ɛsɔ w’ɛtɛkɛta wakahame ndo ndjokoma etondo wa wedja, ɛmɔtshi l’atei awɔ wakayahemɛka wedja ekina ndo ndjokoma wedja wa wolo wôlɛ lo tenyi dimɔtshi dia nkɛtɛ, oma lâsɔ ko vɔ ndjokoma wedja woleki wolo l’andja w’otondo.—Etatelu 10:32.
8 L’oyango wa nde kotsha sangwelo diande, Nzambi akadje elelo wa lam’asa wodja la wodja ndo akashikikɛ dia l’etena kɛmɔtshi wodja ɔmɔtshi ayahemɛka wedja wosukanyi awɔ kana andja w’otondo. (Etatelu 15:13, 14, 18-21; Etumbelu 23:31; Euhwelu k’Elembe 2:17-22; Danyele 8:5-7, 20, 21) Ɔpɔstɔlɔ Paulo akohɔka dikambo sɔ diendana la tena ndo ɛnɔnyi wakashikikɛ Jehowa lam’akandatɛ ambewi a mikanda w’Ase Ngirika wa l’Atɛna ɔnɛ: “[Nzambi] kakatungi kete la diango tshe diele loko . . . uma le untu otoi kakandatungi wedja tshe, dia vo mbidjase ladiku dia kete tshe. Ndi akakahanya deku diawo diakandalongosola, ndu elelu w’edjaselu kawo.”—Etsha 17:24, 26.
9 Dikambo sɔ hɛnya ɔnɛ Jehowa mbele l’onongo w’ata walɔ ase pɔlitikɛ ndo w’etshikitanu wasalema l’atei a wedja. Koko, nde kokaka mbekɛ lonya lande l’etena kakandashikikɛ l’oyango wa nde kotsha sangwelo diande. Omalɔkɔ, omvutshi Danyɛlɛ, ɔnɛ lakahombe sambisha di’elanyelo ka wodja wa Babilɔna Wakaleke Wolo l’Andja w’Otondo l’etena kɛsɔ ndo dia diolelo dia Mediya la Pɛrɛsiya diakahombe mbɔhɛna, akate ɔnkɔnɛ dikambo dia Jehowa ate: “Ndi katukadimolaka tena la enonyi, katukitshakitshaka khumi ya dikanga ndu atu[d]iyaka khumi ya dikanga. Ndi katushaka akanga a yimba yimba, la akanga wa ewu ewu.”—Danyele 2:21; Isaya 44:24–45:7.
“Lam’akasukana Etena”
10 Ɛnɔnyi nkama nyɛi la ntondo, Jehowa akashikikɛ ɔnɔnyi wakandahombe ndanya nkumekanga ka l’Edjibitu, wodja Wakaleke Wolo l’Andja w’Otondo l’etena kɛsɔ ndo etena ka tshungola tokanula t’Abarahama wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ. Lam’akandasholɛ Abarahama sangwelo diande, Nzambi akôlake ate: “Eyi wati: Tukanula taye wayuyala angendangenda lu kete ya kana. Leko vo wayutukambela akina ulimu, ku akanga a kete yako wayâsuyaka deku kama nyei. Keli dimi layulumbuya wudja ako wayuwutukambela ulimu. L’okongo diku vɔ wayumo uma leko la ekundji efula.” (Etatelu 15:13, 14) Lam’akandatɛkɛtaka lo tshena pe dikambo di’ɔkɔndɔ w’Ase Isariyɛlɛ la ntondo k’Ase Sheke, Stɛfano akate dikambo di’etena kɛsɔ k’ɛnɔnyi 400 ate: “Keli lam’akasukana etena ka nshidiya daka diakalaki [Nzambi] Abarahama, antu wakutana, wakafulanela lu Edjibitu; edja ndu lam’akayala khum’ekanga kekina l’Edjibitu, laki kumbeya Josefu.”—Etsha 7:6, 17, 18.
11 Farawɔ kɛsɔ k’oyoyo akayokonyaka Ase Isariyɛlɛ lo lɔhɔmbɔ. La ntondo ka Mɔsɛ ndjofunda dibuku di’Etatelu, ko ondo Jehowa ambotashaka Abarahama daka diande lo yoho ya l’onyɔ kana ya lo funda. Koko, mɛnamaka dia diewoyelo diakakondja Ase Isariyɛlɛ kombashaka lotshungɔ la vɔ kamba akumi ko mbeya lushi shikaa lotowotshungɔ oma lo shɔkɔ shɔ. Nzambi akeyaka etena kotondâtshungola koko ondo Ase Isariyɛlɛ wanɛ wakasowaka kombeyaka dikambo sɔ. Sho mbadiaka ɔnɛ: “Lam’aketi nshi efula, khum’ekanga k’Edjibitu akavu. Asi Isariyele wakakhumaka la tshina dia lohombo lawo, wakalelaka dia ntana ekimanyelu. Ku alelu awo wa la tshina dia lohombo wakakumi pulu le [Nzambi]. Lam’akuki [Nzambi] akhumu awo, [Nzambi] akuho daka diakandalaki Abarahama, Isaka, la Jakoba. [Nzambi] akenyi asi Isariyele, [Nzambi] akeyi uhumba awo.”—Etumbelu 2:23-25.
12 Kɛnɛ kakate Stɛfano mɛnyaka woho waki Ase Isariyɛlɛ kombeyaka etena kakawahombe tshungɔ. Lo dikambo dia Mɔsɛ, nde akate ate: “Keli lam’akandayala deku akumi anei, kanyi yakayala l’utema andi dia ntsho dia ntenda anangu, asi Isariyele. Lam’akandenyi usikandi asuwa, ndi akûkimanyia; akasombweya one lakasuwaka, akadiaki usi Edjibitu. Ndi akakani ati: Asikami wambeya vati: [Nzambi] ambâshimbela l’anya ami, keli vo kumbeya osoku.” (Etsha 7:23-25, sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Ɛnɔnyi 40 la ntondo k’etena kakashikikɛ Nzambi, Mɔsɛ akahembe dia tshungola Ase Isariyɛlɛ. Stɛfano akɛnya ɔnɛ Mɔsɛ akahombe konga ɛnɔnyi ekina 40 la ntondo ka Nzambi ‘ndjotshungola Ase Isariyɛlɛ oma lo tshimbo yande.’—Etsha 7:30-36.
13 Kânga ‘mbakasukana etena ka daka sɔ kotshama’ ndo mbakashikikɛ Nzambi lushi lakandahombe ntsha dikambo sɔ, Mɔsɛ l’Ase Isariyɛlɛ tshɛ wakahombe monga la mbetawɔ. Vɔ wakahombe kongɛ etena kakashikikɛ Jehowa, ondo aha la vɔ mimɛ kamba akumi la ntondo. Sho lawɔ mbeyaka ɔnɛ taya suke la tshungɔ oma lo dikongɛ nɛ dia kɔlɔ di’akambo. Sho mbeyaka ɔnɛ tekɔ lo sɛna lo ‘nshi y’ekomelo.’ (2 Timote 3:1-5) Onde hatokoke monga la mbetawɔ ndo kongɛ etena kakashikikɛ Jehowa dikambo dia lushi lande la woke? (2 Petero 3:11-13) Lâsɔ, l’ɛnyɛlɔ ka Mɔsɛ ndo k’Ase Isariyɛlɛ, sho mbeyaka memba osambu wa lotombo w’etshungwelo dikambo dia lotombo la Jehowa.—Etumbelu 15:1-19.
‘Lam’ayokoka Etena Kakɔ’
14 Jehowa akashikikɛ etena kahomba Ɔnande ɛtɔi lakandote ndja la nkɛtɛ oko Mɛsiya. Paulo akafunde ate: “Keli lam’akakuki yediko ya nshi, [Nzambi] akatumi On’andi lakuto uma le umuntu, lakuto la tshina di’elembe.” (Ngalatiya 4:4) Ɔsɔ aki daka diaki Nzambi dia toma Lɔtɔngɔ, mbut’ate ‘Shilo, ɔnɛ lele anto tshɛ wakahombe ndjokitanyiya dui diande.’—Etatelu 3:15; 49:10.
15 Amvutshi waki Nzambi—kânga andjelo, wakakongɛka ‘ɔnɔnyi’ wakahombe Mɛsiya ndja lanɛ la nkɛtɛ dia ndjotshungola andja ɔnɛ wa kɔlɔ. Petero ate: “Amvutshi wakayangi, [“wakayangiayangiya,” NW] dia panda kene, wakati dia ngandji ka mamba kayuya le nyu. Vo wakayangi etena kakona la wuhu akona w’etena kakawatela Nyuma ka Kristu kaki l’etema awo lam’akandawatela dia asui wa Kristu la ntundu, la dia lutumbu lakayayakaka l’okongo awo. . . . Andjelo nangaka menda akambu ako.”—1 Petero 1:1-5, 10-12.
16 Lo tshimbo y’omvutshi ande Danyɛlɛ, ɔnɛ laki la mbetawɔ ka nge, Jehowa akasha pɔlɔfɛsi kendana la ‘mingu akumi esambele.’ Pɔlɔfɛsi kɛsɔ kakahombe kimanyiya Ase Juda wa l’eleko ka ntondo dia vɔ mbeya ɔnɛ etena ka Mɛsiya wakalakema mɛnama kambosukana. Tshenyi ya pɔlɔfɛsi kakɔ yakataka ɔnɛ: ‘Tatɛ oma lanɛ wakatombe dui dia tôlola ndo tohika Jerusalɛma nto polo ndo le Mɛsiya Ɔnɔmbɔdi, ayeta mingu esambele, ndo nto mingu akumi asamalo la hiende.’ (Danyele 9:24, 25) Oyadi nomb’ewo y’Ase Juda, y’Aseka Mupɛ kana y’Ase Asɔnyi, vɔ tshɛ mbetawɔka ɔnɛ ‘mingu’ yatawɔ shɔ ekɔ mingu y’ɛnɔnyi. ‘Mingu’ 69 (ɛnɔnyi 483) ya lo Danyele 9:25 yakamɛ lo 455 N.T.D., lam’akalongola Nehemiya lotshungɔ oma le Nkumekanga Aratashasha ka la Pɛrɛsiya dia ‘tolola ndo tohika Jerusalɛma nto.’ (Nehemiya 2:1-8) Yɔ yakakomɛ ɛnɔnyi 483 l’ɔkɔngɔ, mbut’ate lo 29 T.D., lam’akabatizama Yeso ndo akandakitama nyuma k’ekila, ndo koma Mɛsiya kana Kristo.—Mateu 3:13-17.
17 Onde Ase Juda wa l’eleko ka ntondo wakeyaka etena kakamɛ ɛnɔnyi 483 ɛsɔ? Hateye kana wakeyaka. Koko, lam’akamɛ Joani Obatizanyi olimu ande, ‘anto wakalongamɛka ndo wakakanaka l’etema awɔ dikambo dia Joani vate: Shi nde mbele Kristo?’ (Luka 3:15) Nomb’ewo mɔtshi y’akambo wa lo Bible mɛnyaka diɔtɔnganelo diele lam’asa elongamelo kɛsɔ la pɔlɔfɛsi ka Danyɛlɛ. Lam’akandalembetshiyaka divɛsa sɔ, Matthew Henry akafunde ate: “Lo divɛsa nɛ wakatotɛ . . . woho wele olimu la batismu kaki Joani akakimanyiya anto dia vɔ kana dikambo dia Mɛsiya ndo di’oyelo ande ɔnɛ waya kasuke. . . . Mingu akumi esambele ya lo pɔlɔfɛsi kaki Danyɛlɛ yambeta.” Dibuku dimɔtshi diakafunde Vigouroux, Bacuez la Brassac dielɛwɔ ɔnɛ Manuel biblique diakatombe lo Falase mbutaka ɔnɛ: “Anto wakeyaka ɔnɛ mingu akumi esambele y’ɛnɔnyi yakashikikɛ Danyɛlɛ yaki suke la komɛ; ɔnkɔnɛ ndoko onto lakakoke kashimɔ lam’akandoke Joani Obatizanyi asambisha ɔnɛ Diolelo diaki Nzambi diaya suke.” Abba Hillel Silver, nomb’ewo k’Ose Juda akafunde ɔnɛ lo ndjela “chronologie populaire” mbut’ate nganɛ wakadiaka anto ɛnɔnyi lo nshi shɔ, anto wakalongamɛka ɔnɛ “Mɛsiya ayoya l’asa eleko 25 la ka 50 T.D.”
Mbetawɔ k’Akristo Mbika Etshina l’Awui Wakete Koko Aha l’Okambelo w’Akumi
18 Kânga mbele ondo wadielo w’ɛnɔnyi akakimanyiya Ase Juda dia vɔ monga la kanyi lo dikambo di’etena kotɛnɛma Mɛsiya, akambo wakatombe mɛnyaka ɔnɛ wadielo akɔ w’ɛnɔnyi ɔsɔ kombetawoya efula ka l’atei awɔ ɔnɛ Yeso mbele Mɛsiya akɔ. Ngɔndɔ mɔtshi la ntondo ka nde mvɔ, Yeso akambola ambeki ande ate: “Akona ata antu, emi?” Vɔ wakakadimola ɔnɛ: “Joani Ubatizanyi; akina mvutaka vati: Elidja; akina vati: Umvutshi omotshi w’edjedja kambulo.” (Luka 9:18, 19) Bible hɛnya ɔnɛ Yeso akavusola kânga mbala ɔtɔi pɔlɔfɛsi kendana la mingu ya didjidji dia nde mɛnya anto ɔnɛ nde mbele Mɛsiya. Koko, lo diaaso dimɔtshi, nde akate ate: “Keli diui diami diambuleka diui dia Joani. Ne dia elimu wakambisha Papa dia dimi nshidiya, watumutshaka, vo mbatumvutaka papa lakantumi.” (Joani 5:36) Esambishelo kaki Yeso, ahindo ande, ndo akambo wakayelana la nyɔi (dihindo dia wodjima wa tshududu, woho wakatɛ dihɔndɔ di’okombɔ dia lo tɛmpɛlɔ, ndo didimu dia nkɛtɛ) mbakɛnya ɔnɛ Yeso mbele Mɛsiya wakatomama oma le Nzambi, koko aha wadielo w’ɛnɔnyi.—Mateu 27:45, 51, 54; Joani 7:31; Etsha 2:22.
19 Woho akɔ wâmɛ, l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Yeso, Akristo wa ntondo konongola ndoko ɛngɔ oko djembetelo dia vɔ kamba akumi dia mbeya ekomelo ka dikongɛ di’akambo di’Ase Juda diaki suke la ndja. Lo mɛtɛ, pɔlɔfɛsi kaki Danyɛlɛ kendana la mingu ya didjidji akɛnyaka elanyelo ka dikongɛ sɔ. (Danyele 9:26b, 27b) Koko, elanyelo kɛsɔ kakahombe monga l’ɔkɔngɔ w’ekomelo ka ‘mingu akumi esambele’ (455 N.T.D.–36 T.D.). Lo wedi okina, l’ɔkɔngɔ w’Ase Wedja wa ntondo koma ambeki waki Yeso lo 36 T.D., Danyele tshapita 9 kombisha Akristo ndoko datɛ lo kɛnɛ kakahombe ndjotomba lêdia k’ɔnɔnyi 36 T.D. Le wɔ, akambo wototshama, mbakakoke mbaɛnya ɔnɛ dikongɛ di’Ase Juda diaya suke la komɛ, koko aha wadielo w’ɛnɔnyi kana okambelo w’akumi. Akambo asɔ wakatatshi Yeso wakamɛ koma lo kondoko yawɔ lo 66 T.D., lam’akaye alembe w’Ase Rɔmɔ dia ndjɔlɔsha Jerusalɛma ko ndjokalola. Dikambo sɔ diakakimanyiya Akristo wa la Jerusalɛma la wa la Juda wanɛ waki la kɔlamelo ndo la yambalo dia vɔ ‘ndawɔ otsha l’akona.’ (Luka 21:20-22) Lam’ele tâkiwɔ kânga la djembetelo ɔtɔi, Akristo asɔ wa ntondo kombeyaka etena shikaa kakahombe ndanyema Jerusalɛma. Oma lo mbetawɔ kawɔ, vɔ wakatshike mvudu yawɔ, dikambɔ diawɔ la makashinyi awɔ ko wakatshikala l’andja wa Jerusalɛma yɛdikɔ y’ɛnɔnyi ɛnɛi edja ndo lam’akaye alembe w’Ase Rɔmɔ lo 70 T.D. ko ndjolanya dikongɛ di’Ase Juda!—Luka 19:41-44.
20 L’ɛnyɛlɔ ka Nɔa, Mɔsɛ l’Akristo w’Ase Juda wa l’eleko ka ntondo, sho lawɔ kokaka tshika tena l’ɛnɔnyi l’anya wa Jehowa. Mbetawɔ kaso k’ɔnɛ tekɔ lo sɛna lo nshi y’ekomelo ndo k’ɔnɛ etshungwelo kaso kaya suke nemanɛka aha lo wadielo w’ɛnɔnyi kana l’okambelo w’akumi, koko l’akambo wɛnaso lo lɔsɛnɔ wɛnya woho wakotshama pɔlɔfɛsi ya lo Bible. Lâdiko dia lâsɔ, kânga mbôtɔsɛna l’etena ka wôngelo wa Kristo, sho pombaka tetemala monga la mbetawɔ ndo aha ndala ndjɔ. Sho pombaka tetemala nongamɛ akambo wa diambo wakatama l’Afundelo ɔnɛ wayotshama. Dikambo sɔ mbayotɔsɛdingola lo sawo diayela.
[Footnote]
a Enda Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ k’Enanɛi 1, 1996, lɛkɛ 30-1 (lo Falase).
[Study Questions]
1. Ngande wakakadimola Yeso wembola wakawoke ambeki ande lo dikambo dia tena diakahombe akambo ntshama?
2. Bonde kakokaso mbuta ɔnɛ Yeso kombeyaka ntondo alamanaka wa She wendana l’akambo wakahombe ndjotshama lo nshi y’ekomelo?
3. Wetshelo akɔna wakondjaso oma l’okadimwelo waki Yeso lo wembola wendana la sangwelo diaki Nzambi?
4. Tɔtɛkɛta ta lo Grɛkɛ tokadimwami ɔnɛ ‘tena’ la ‘ɛnɔnyi’ lo Etsha 1:7 alembetshiyatɔ?
5. Etena kakɔna kakewoya Jehowa Nɔa sangwelo Diande dia ndanya andja wa kɔlɔ wa lo nshi yande, ndo olimu akɔna wakakambaka Nɔa?
6. (a) Ngande wakɛnya Nɔa ɔnɛ nde akatshike awui tshɛ l’anya wa Jehowa? (b) Woho akɔna wakokaso ndjela ɛnyɛlɔ ka Nɔa?
7, 8. (a) Ngande wakatɔngɔ wedja la wedja woleki wolo l’andja w’otondo? (b) Ngande ‘wakashikikɛ Jehowa tena ndo mbidja elelo lam’asa wedja’?
9. Lo kɛnɛ kendana la nkumi ya dikanga, ngande watotshikitanyaka Jehowa ‘tena’ la ‘ɛnɔnyi’?
10, 11. (a) Ɛnɔnyi engana wakete la ntondo ka Jehowa ndjotshungola tokanula t’Abarahama oma lo lɔhɔmbɔ? (b) Kakɔna kɛnya ɔnɛ Ase Isariyɛlɛ kombeyaka etena shikaa kakawahombe tshungɔ?
12. Ngande wakɛnya Stɛfano ɔnɛ Mɔsɛ akatshe akambo la ntondo k’etena kakashikikɛ Jehowa koka?
13. Ngande wafɔna lɔsɛnɔ laso la lɔnɛ laki l’Ase Isariyɛlɛ la ntondo ka vɔ tshungɔ oma l’Edjibito?
14, 15. Woho akɔna weyaso ɔnɛ Nzambi akashikikɛ etena kakahombe ndja Ɔnande la nkɛtɛ, ndo kakɔna kakakongɛka amvutshi kânga ndo andjelo?
16, 17. (a) Lo tshimbo ya pɔlɔfɛsi kakɔna kele Jehowa akakimanyiya Ase Juda wa l’eleko ka ntondo dia vɔ nongamɛka Mɛsiya? (b) Shɛngiya yakɔna yaki la pɔlɔfɛsi ka Danyɛlɛ lo kɛnɛ kendana l’elongamelo kaki l’Ase Juda ka Mɛsiya na?
18. Kânga mbele pɔlɔfɛsi kaki Danyɛlɛ akakimanyiya Ase Juda dia vɔ mbeya etena kakahombe mɛnama Mɛsiya, kakɔna kakaleke mbaetawoya ɔnɛ Yeso aki Mɛsiya na?
19. (a) Ngande wakakoke Akristo mbeya ɔnɛ elanyelo ka Jerusalɛma kaya suke? (b) Bonde kele Akristo wa ntondo wanɛ wakalawɔ oma lo Jerusalɛma waki l’ohomba wa mbetawɔ k’efula na?
20. (a) Naa wahɔ wakokaso kondja oma l’ɛnyɛlɔ kaki Nɔa, Mɔsɛ, l’Akristo w’Ase Juda wa l’eleko ka ntondo? (b) Kakɔna kayoteka lo sawo diayela?
[Caption]
[Footnote]
[Caption]
[Questions]
[Caption]
[Caption]
Mbetawɔ ka Nɔa akokimanyiya dia kitsha awui tshɛ l’anya wa Jehowa
[Caption]
[Review]
Ovuswelo
◻ Kakɔna kakatɛ Yeso apɔstɔlɔ ande lo kɛnɛ kendana la tena ndo ɛnɔnyi wakashikikɛ Jehowa?
◻ Ɛnɔnyi engana la ntondo wakeye Nɔa ɔnɛ Mvula k’Elola kayɔlɔ?
◻ Kakɔna kɛnya ɔnɛ ndo Mɔsɛ ndo Ase Isariyɛlɛ kombeyaka shikaa etena kakawahombe tshungɔ oma l’Edjibito?
◻ Ngande wakokaso kondja wetshelo oma lo bɛnyɛlɔ dia lo Bible diendana la tena ndo ɛnɔnyi wakashikikɛ Jehowa?