Onde Jerusalɛma Ekɔ ‘Kiɔkɔ Ya Woke Y’ɔngɛnɔngɛnɔ Ayɛ’?
“Naka hakete ongenongeno ami wuleki, we Jerusalema, ku dimi ndjala lumi!”—OSAMBU 137:6.
AMBETA oko ɛnɔnyi 70 tatɛ oma lam’akakalola Ase Juda wa ntondo oma lo lɔhɔmbɔ la Jerusalɛma lo 537 N.T.D. Wamboshila mbika tɛmpɛlɔ ka Nzambi nto koko osomba w’otondo weke tɔngɔ to. L’etena kakɔ, lɔlɔnga lokina l’oyoyo lakôle paka lo lɔhɔmbɔ. Lo mɛtɛ, efula kawɔ wakayaoke oko omembi w’esambu lakembe ɔnɛ: “Jerusalɛma li, naka layukuhela, lunya lami la pami lashisha wulu alo!” (Osambu 137:5) Amɔtshi kôkomɛ paka lo mbohɔ Jerusalɛma l’onyɔ oto; vɔ wakɛnya oma l’etsha awɔ ɔnɛ yɔ ‘mbaki kiɔkɔ yawɔ ya woke y’ɔngɛnɔngɛnɔ.’—Osambu 137:6.
2 Nyɛsɔ tɔshi ɛnyɛlɔ k’ɔlɔmbɛdi Ɛzɛra. Kânga la ntondo ka nde kalola lakawɔ, nde akakambaka l’ohetoheto tshɛ dia pamia wahɔ w’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi lo Jerusalɛma. (Ezera 7:6, 10) Ɛzɛra akatshɔkwama efula lo dikambo sɔ. Jehowa Nzambi akananda otema wa nkumekanga k’Ase Pɛrɛsiya dia nde mbisha Ɛzɛra diɛsɛ dia nɔmbɔla olui wa hende w’Ase Juda waki lo lɔhɔmbɔ dia vɔ kalola la Jerusalɛma. Oma lâsɔ, nkumekanga akawasha weshasha wa mamba wa paunyi la fɛsa dia ‘tɔlɛnga luudu la Jehowa.’—Ezera 7:21-27.
3 Ɛnɔnyi 12 oma lâsɔ, Nehemiya, Ose Juda okina akɔsɛ yɛdikɔ ya wolo. Nde aki okambi wa lo mbalasa k’Ase Pɛrɛsiya la Susa. Nde aki la dihole dia lokumu efula dia mangolɛka Nkumekanga Aratashasha wanu, koko olimu ɔsɔ takiwɔ ‘kiɔkɔ ya woke y’ɔngɛnɔngɛnɔ’ le Nehemiya. Koko, nde akakombolaka efula dia ntshɔ atolola Jerusalɛma. Nehemiya akalɔmbɛ dui sɔ l’edja ka waa ngɔndɔ, ko Jehowa Nzambi akayɔ̂tshɔkɔlaka. Lam’akoke nkumekanga k’Ase Pɛrɛsiya okiyanu waki Nehemiya, nde akawosha asuda dia mbotshindɛ ndo mikanda wakawosha dikimɔ dia nde tohika Jerusalɛma nto.—Nehemiya 1:1–2:9.
4 Lo mɛtɛ, ndo Ɛzɛra, ndo Nehemiya, l’Ase Juda efula wakakambaka kâmɛ wakɛnya ɔnɛ le wɔ, ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa waki l’etshina la Jerusalɛma mbakaleke diangɔ dikina tshɛ ohomba, ɔnɛ vɔ waki ‘kiɔkɔ yawɔ ya woke y’ɔngɛnɔngɛnɔ,’ mbut’ate: waki lâdiko dia diangɔ tshɛ diakakoke mbangɛnyangɛnya. Ande ekeketshelo kambosha anto asɔ wanɛ tshɛ wele ɛlɔ kɛnɛ mbɔsaka Jehowa, ɔtɛmwɛlɔ ande, kamɛ ndo ɔlɔngɔswamelo ande walɔmbwama oma le nyuma la nɛmɔ di’efula lee! Onde ndo wɛ mbangɛnangɛna oko vɔ? Lo tetemala ntsha akambo w’onto lôka Nzambi wɔma, onde wɛ mɛnyaka ɔnɛ kɛnɛ kaleka kɔngɛnyangɛnya ele diɛsɛ diele la yɛ dia tɛmɔlaka Jehowa kâmɛ l’ekambi ande wamboyakimɔ tshɛ le nde? (2 Petero 3:11) Dia sho nyomoleka keketshama, nyɛsɔ tênde etombelo w’ɔlɔlɔ waki la lɔkɛndɔ lakande Ɛzɛra otsha la Jerusalɛma.
Ɛtshɔkɔ la Ɛkɛndɛ
5 Olui w’anto suke la 6000 wakakalola oma lo lɔhɔmbɔ kâmɛ la Ɛzɛra wakela weshasha wa paunyi la fɛsa dikambo dia tɛmpɛlɔ kaki Jehowa. Weshasha ɛsɔ tshɛ wakɛdima la miliyɔ 35 ya dɔlara di’Ase Amerikɛ lo ndjela oshinga wa mbɔkɔ y’akɛsɔ shɔ ɛlɔ kɛnɛ. Lofulo la paunyi la fɛsa yakawatɔlɛ ndeka nyɛ yakatshu l’olui wa ntondo wakatombe oma lo lɔhɔmbɔ mbala esambele. Ande lowando lakahombe monga l’Ase Jerusalɛma ndo l’Ase Juda le Jehowa lo woho wakawalongola osukɔ wa ngasɔ w’etondo w’anto ndo wa diango dia l’emunyi lee! Koko, ɛtshɔkɔ wa Jehowa ndjâka ndo l’ɛkɛndɛ.—Luka 12:48.
6 Kem’edja, Ɛzɛra akɛnyi di’Ase Juda efula, kâmɛ l’ɛlɔmbɛdi la dikumanyi dimɔtshi, wambosekola Ɔlɛmbɛ wa Nzambi waha tshuka amato w’apanganu. (Euhwelu k’Elembe 7:3, 4) Ko wonya akɔ, nde akanyange wolo lo woho wakawalengola sheke y’Ɛlɛmbɛ yaki Nzambi. “Lam’akamuki dikambu so, dimi lakatshatsha ahondo ami la ukutu ami, . . . lakadjase la lunyangu.” (Ezera 9:3) Ko, la ntondo k’Ase Isariyɛlɛ, ele ndo la lonyangu l’otema, Ɛzɛra akatatɛ nɔmba Jehowa lo mbotɛ tshɛ kaki l’otema ande. L’atui w’anto tshɛ, Ɛzɛra akatatɛ vusola ohedia waki l’Ase Isariyɛlɛ otsha le Nzambi, ndo woho wakandawaɛnya kɛnɛ kayoyotomba naka vɔ tshukana l’apanganu wa lo wodja ɔsɔ. Nde akadihiya ate: “[Jehowa] li, [Nzambi ka] Isariyele, we keli ololo! Shu atshikadi amotshi teko elo. Shu akanga w’enungu ane teko la ntundu kaye. Keli nduku otoi asu lukuki memala la ntundu kaye.”—Ezera 9:14, 15.
7 Ɛzɛra akataka ɔnɛ: “shu.” Eelo, nde akayadje l’atei kânga mbakinde aha l’onongo. Lonyangu l’efula laki l’Ɛzɛra, sanganya ndo dɔmbɛlɔ diande di’okitshakitsha akananda etema w’anto ndo akatshutshuya dia vɔ ndjatshumuya oma l’etsha awɔ wa kɔlɔ. La lolango lawɔ, vɔ wakɔshi yɛdikɔ ya kandji efula koko yakahombe mbidja akambo l’ɔnɔngɔ. Wanɛ tshɛ wakahindola Ɛlɛmbɛ a Nzambi waki la dia mbitshanya waadiɛwɔ w’angɛndangɛnda l’ana wakawote la wɔ otsha la waakawɔ. Ɛzɛra aketawɔ yɛdikɔ shɔ ko akakeketsha wanɛ wakakongola onongo wa ngasɔ dia vɔ ndjiyela. Lo menda lowandji lakawosha nkumekanga k’Ase Pɛrɛsiya, Ɛzɛra aki la lɔkɛlɛngɛ (droit) la ndjaka wanɛ tshɛ wakahindolaka ɛlɛmbɛ kana mbatshanya oma lo Jerusalɛma la Juda. (Ezera 7:12, 26) Koko mɛnamaka dia nde kotsha ngasɔ. “Ului w’antu tshe” wakate vate: “Uku ambuyuta, mbayututsha!” Ko vɔ ndjosuya nto ɔnɛ: “shu takatshi kolo ka wuki lu dikambu ne.” (Ezera 10:11-13) Lo Ɛzɛra tshapita ya 10 sho tanaka nkombo y’anto 111 wakakitanyiya yɛdikɔ shɔ ya mbitshanya wadiɛwɔ w’apanganu l’ana wakawote lawɔ.
8 Dui sɔ komonga paka lo wahɔ w’Ase Isariyɛlɛ, koko ndo w’anto tshɛ. Otondonga ndoko dui diakatshama dia nɔngɔsɔla akambo l’etena kɛsɔ, tshike Ase Isariyɛlɛ ndjɔfɔna la wedja wakâdinge. Ngasɔ tshike ɔlɔndji wa diwutshi wakahombe ndjotomba Lɔtɔngɔ Lakalakema layɔtshɔkɔla anto tshɛ wotofukutana. (Etatelu 3:15; 22:18) Tshike otonga wolo mbeya ele Lɔtɔngɔ Lakalakema ɔnɛ nde ayotomba oma l’atei w’ekana wa Nkumekanga Davidi ka lo nkumbo ka Juda. Ɛnɔnyi oko 12 l’ɔkɔngɔ diko, wakayodjaka yambalo nto lo dikambo sɔ di’ohomba efula lam’akayotatɛka ‘kakitwana lɔtɔngɔ l’Isariyɛlɛ l’angɛndangɛnda akina tshɛ.’—Nehemiya 9:1, 2; 10:29, 30.
9 Wetshelo akɔna wakoka kondja ekambi wa Jehowa wa nshi nyɛ oma l’ɔkɔndɔ ɔsɔ na? Eelo, Akristo kema la tshina dia sheke y’Ɛlɛmbɛ. (2 Koreto 3:14) Koko, vɔ kitanyiyaka “elembe wa Kristu.” (Ngalatiya 6:2) Omalɔkɔ, Okristo wotshukani l’onto laha ombetawudi pombaka ndjela dako dia Paulo nɛ: “Naka unyasu omotshi eko la wadi laha umbetawudi, la umuntu uku ambetawo mbidjase la ndi, ndi tûkimoki.” (1 Koreto 7:12) Koko, Afundelo nɔmbaka Akristo wotshukani l’apanganu dia vɔ ntsha tshɛ di’awala awɔ monga dimɛna. (1 Petero 3:1, 2) Anto efula wayela dako dia dimɛna sɔ mbeyaka ndjonga la diɛsɛ di’olonganyi ande w’opanganu kadimola otema ko ndjɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Amɔtshi wakayokoma ndo Akristo wa kɔlamelo wambobatizama.—1 Koreto 7:16.
10 Eelo mɛtɛ, ɛnyɛlɔ kakasha Ase Isariyɛlɛ wakatshanya wadiɛwɔ w’apanganu ekɔ wetshelo w’ɔlɔlɔ efula le Akristo w’enyemba ɛlɔ kɛnɛ. Vɔ hawohombe tatɛ membɔna la kanyi ya tshukana l’anto waha ambetawudi. Mbewɔ dikambo sɔ kema oko ɔtɔmbɔ l’esɔ ndo mbishaka onto pâ l’asolo, koko ɔsɔ ekɔ mboka k’ɔlɔlɔ ka ndjela naka onto nangaka dia Nzambi tetemala la mbɔtshɔkɔla. Wambodjangɛ Akristo ɔnɛ: “Tanyosohanaki kame la wane wahetawo.” (2 Koreto 6:14) Okristo tshɛ w’onyemba walanga tshukana pombaka mbɔsa tɛdikɔ ta tshukana nde la onyande ombetawudi.—1 Koreto 7:39.
11 Ndo l’awui akina efula, Akristo wakatshe etshikitanu lam’akawawatɛ ɔnɛ wôyanga takɔ mboka. (Ngalatiya 6:1) Mbala ko mbala, periodikɛ kɛnɛ okɛ̂nyaka lɔkɛwɔ lɔmɔtshi lahɔtɔnɛ l’Afundelo lakoka konya onto lo nde mbitshanyema oma l’ɔlɔngɔswamelo waki Nzambi. Ɛnyɛlɔ oko lo 1973, ekambi wa Jehowa wakashihodia ɔnɛ ɔnwɛlɔ wa fɔka la didjoyadjoya ekɔ pɛkato ya weke efula. Naka sho nangaka ndjela mboka k’anto woka Nzambi wɔma, kete sho la dia ‘ndjaɛdia oma l’awui tshɛ wadja demba la yimba yaso mindo.’ (2 Koreto 7:1) Kanda y’ɔlɔlɔ mbidjaka dako di’oma lo Bible sɔ l’otema; vɔ waketawɔ mɛna pâ kaya oma lo kila diangɔ dia ngasɔ dia vɔ tshikala l’atei w’ekambi a Nzambi wa pudipudi. Alako wokɛma hwe w’oma lo Bible wakashama lo kɛnɛ kendana l’awui wa dieyanelo, w’ɔlɔtɔ, w’ɔlɔngɔswɛlɔ wa demba, ndo wa yewo ya sɔna olimu, tɔkɛnyɔ, ndo mishiki. Katɔ̂sake dako tshɛ di’oma l’Afundelo la nɛmɔ, aha sho mbɛla nkɛtɛ esambala lo dihole dia ‘tshikitanya lɔkɛwɔ laso’ oko akatshikitanya Ase Isariyɛlɛ 111. (2 Koreto 13:11) Naka sho ntsha ngasɔ, kete tayɛnya ɔnɛ diɛsɛ diele la so dia tɛmɔla Jehowa kâmɛ l’ekambi ande w’ekila ‘mbele kiɔkɔ ya woke yatosha ɔngɛnɔngɛnɔ.’
12 L’ɔkɔngɔ wa kɔndɔla awui wendana la amato w’apanganu, Bible hatotɛ ndoko dui lo kɛnɛ kakayetaka la Jerusalɛma l’ɛnɔnyi ekina 12 wakahɔna. Lo mɛtɛ, wedja wakasukana l’Ase Isariyɛlɛ wakômala efula lo menda lofulo l’awala wakavu. Lo 455 N.T.D., Nehemiya akakome la Jerusalɛma la lemba l’asuda wakotshindɛ. Nkumekanga k’Ase Pɛrɛsiya akawodje omboledi wa Juda ndo nde akatshu la mikanda wakandawosha dikimɔ dia toka osomba nto.—Nehemiya 2:9, 10; 5:14.
Asukanyi Awɔ Wambokadimɔ Atunyi
13 Asukanyi awɔ wanɛ waki l’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi kɔngɛnangɛna oyelo waki Nehemiya. Ewandji awɔ wakawombola la djawudi tshɛ ɔnɛ; “Undi, nyambotombokwela khum’ekanga?” Dia mɛnya mbetawɔ kande le Jehowa, Nehemiya akakaloya dui ate: “[Nzambi ka] l’ulungu, ayutukimanyia l’ulimu one. Okone shu ekambi andi tayunela, tayutuhika, keli nyu kema l’etenyi, kuyanga wulu, kana euhwelu lu Jerusalema.” (Nehemiya 2:19, 20) Lam’akawatatɛ nɔngɔsɔla mpele, atunyi akɔ wakatatɛ mbaɔla ɔnɛ: ‘Ase Juda w’ɛhɔdu anɛ, atshawɔ mɛtɛ na? Onde vɔ wayotondja ave oma l’awenga wa dja lɛnɛ akawalongola? Naka mbolo fumbɔ l’ehele k’ave kakawɔ, kete tɔ mbitɔ.’ Lo dihole dia nde kaloya anto asɔ ɔtɛkɛta, Nehemiya akalɔmbɛ Nzambi ate: “[Nzambi kaso] li, uki uku ambutonywama. Ukaluya dionyo diawo utsha le wo, uwakimo diango dia dimbu lu kete ya fumbi.” (Nehemiya 4:2-4) Aha la mpekɔ, Nehemiya akatotshikɛ ɛnyɛlɔ ka sho mbɛkamaka Jehowa!—Nehemiya 6:14; 13:14.
14 Ɛlɔ kɛnɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa ndjaɛkɛka vɔ lawɔ le Nzambi dia vɔ kotsha ɔkɛndɛ awɔ w’ohomba wendana l’esambishelo ka lokumu l’ɔlɔlɔ. Atunyi ntshaka tshɛ dia mbashimba lo mbaɔla. Mbala mɔtshi, anto wayasha lo losango la Diolelo ndjokalolaka ɛkɔngɔkɔngɔ nɛ dia hawokikɛ lɔsɔkɔ la ngasɔ. Naka wambɛna dia lɔsɔkɔ lawɔ ambɔtɔ l’ashi, kete atunyi asɔ momala efula ndo nyanga woho wa mbahɛnyahɛnya lo demba. Kɛsɔ mbakakomɛ ambiki w’ehele ka Jerusalɛma. Koko Nehemiya kombaoka wɔma. Nde akawasha dihomɔ dia ta dia vɔ ndɔshana l’atunyi ndo akakeketsha mbetawɔ kawɔ, awatɛ ate: “Tanyuwaukaki woma. Nyuho [Jehowa], leli wuki ndu leli woma. Nyolwele anengenyu, an’anyu w’apami la an’anyu w’amantu, wadienyu la mvudu yanyu ta.”—Nehemiya 4:13, 14.
15 Oko wakidiɔ lo nshi ya Nehemiya, Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ la dihomɔ diahombama dia vɔ tetemala l’olimu awɔ wa wokelo wa lo nyuma kânga mbâlɔshawɔ la wolo. “Ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ” mbashaka mbo ya ndɛ ya lo nyuma yakeketsha mbetawɔ yawɔ, yasha ekambi a Nzambi wolo wa vɔ ntɔ elowa oyadi kânga lɛnɛ awashimbawɔ dia sambisha lo sɛkɛ. (Mateu 24:45, NW) Etombelo wɛnama ele Jehowa atetemalakɔ tshɔkɔla ekambi ande lo tadiyaka lofulo lawɔ lo nkɛtɛ k’otondo.—Isaya 60:22.
Ekakatanu wa lo Wodja
16 Lam’akawatatetemalaka la mbika ehele ka Jerusalɛma ndo akawatakidiyaka, olimu akayotatɛ mbâheka. Ko okakatanu ɔsɔ ndjâhandjola wɔɔngɔ. Lam’akayɔtɔka ndjâla lo wodja, Ase Juda amɔtshi wakayotatɛ pomba ndo woho wa ndesha nkumbo yawɔ la futa mbolamatadi k’Ase Pɛrɛsiya elambo. Akanga w’ɛngɔnyi wa la Juda wakâsɔndja mbo ya ndɛ la falanga. Otshikitanyi la kɛnɛ kakataka Ɛlɛmbɛ a Nzambi, akanga a wola wa l’Isariyɛlɛ wakatatɛ tshungɛ bɛtshi diawɔ dia nkɛtɛ l’anawɔ oko ɔkɔlɛ ɔnɛ wayoyongɛla falanga yakawasɔmbɛ la waahɔ. (Etombelo 22:25; Akambu w’Ase Lewi 25:35-37; Nehemiya 4:6, 10; 5:1-5) Kakianɛ, akanga a falanga yakawakolama wakatatɛ mbâwanɛ ɔnɛ wayowahɔtɔla nkɛtɛ yawɔ ndo vɔ pombaka mbâsondja anawɔ oko fumbe. Nehemiya akanyange heyama l’ɔtɛ wakiwɔ kombokaka anangɛwɔ ngandji ndo oma lo saki kawɔ ka lomoombo. Nde kotshimbatshimba dia mbashikikɛ ɔnɛ Jehowa ayotetemala tshɔkɔla olimu awɔ wa mbika ehele ka Jerusalɛma nto.
17 Wakalɔngɔsɔla ‘losanganya la woke’ ko Nehemiya akahunwɛ akanga w’ɛngɔnyi wa l’Isariyɛlɛ ate wakatshe kɔlɔ lo washo wa Jehowa. Ko nde akalɔmbɛ wanɛ waki l’onongo, ndo ɛlɔmbɛdi ɛmɔtshi, dia vɔ kaloya wahɔ tshɛ wakawɔshi ndo bɛtshi dia nkɛtɛ diakawahɔtɔla wanɛ waki kondjala l’akoka wa futa la wahɔ. Diɛsɛ ko wanɛ waki l’onongo waketawɔ ko wakate vate: “Shu tayakaluyadio, ndu ha[to]talomba nduku engo, shu tayutsha uku wataye.” Vɔ wakakotsha ɛtɛkɛta awɔ, nɛ dia Bible kɔndɔlaka ɔnɛ: “Antu tshe wakatshi uku [akate Nehemiya].” Ko vɔ tshɛ wakatombola Jehowa.—Nehemiya 5:7-13.
18 Kayotota lo dikambo diaso ɛlɔ kɛnɛ na? Lo dihole dia kɛngishana, Ɛmɛnyi wa Jehowa mbeyamaka efula lo woho wakimanyiyawɔ anyawɔ ambetawudi l’anto akina wanɛ wambohomɔ mpokoso kɛmɔtshi kana wele l’asui. Oko wakidiɔ lo nshi ya Nehemiya, dui sɔ ndjâkonyaka lo vɔ tombola Jehowa lo mbôka losaka l’efula. Ko wonya akɔ, “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo la wa nkɛsɔ” akɛnyi ɔlɔlɔ mbisha alako w’oma l’Afundelo wendana l’akambo w’okanda ndo di’ohomba waha kɛngishaka anto akina la mposa ka kondja diangɔ la lokaki. Lo wedja ɛmɔtshi, aya oko mbekelo k’ambutshi nɔmbaka okundji w’efula l’alemba w’anawɔ a wamato, koko Bible mɛnyaka hwe ɔnɛ akanga a nkaki ndo ampɔtwanyi hawotokita Diolelo dia Nzambi. (1 Koreto 6:9, 10) Kɛnɛ kahomba Akristo efula ntsha lo ndjela dako dia ngasɔ diambowokondja tôholaka kɛnɛ kakatshe Ase Juda asɔ lam’akawɛnyi kɔlɔ k’efula kakawatshe dia kɛngishaka anangɛwɔ w’ase wola.
Wambomana Mbika Ehele ka Jerusalɛma
19 Kânga mbakawalɔshama lo weho akɔna tshɛ, vɔ wakashidiya mbika ehele ka Jerusalɛma l’ɔkɔngɔ wa nshi 52. Ko atunyi awɔ akawatshe na? Nehemiya akate ate: “Lam’akuki atunyi asu tshe lukumu lako, wedja tshe waki l’utshimba asu wakatuki woma. Vo wakasuwo, ne dia vo wakalimbitela vati: Ulimu one ambushila uma lu wulu wa [Nzambi kaso].”—Nehemiya 6:16.
20 Ɛlɔ kɛnɛ, atunyi watetemalakɔ ndɔsha olimu a Nzambi lo weho ndo l’ahole efula. Koko, miliyɔ y’anto wambɛna ɔnɛ ekɔ wetshelo a wenya ndɔsha Ɛmɛnyi wa Jehowa. Oko ɛnyɛlɔ, lo nshi ya ntondo, wakahembe shimba pondjo olimu w’esambishelo l’Allemagne lo nshi yakalɔmbɔlaka waa Nazi, l’Erɔpɛ w’Ehotwelo ka Wonya, ndo lo wedja efula wa l’Afrika. Weolo wakawadjaka ɛsɔ tshɛ wakɔtɔ l’ashi, ko anto efula wambusuya ɛlɔ kɛnɛ ɔnɛ ‘oma lo wolo wa Nzambi mbakambaso olimu aso.’ Ande wahɔ wakakondja ekambi w’edjedja ɛsɔ wanɛ waketɛ ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa ‘kiɔkɔ yawɔ ya woke y’ɔngɛnɔngɛnɔ’ lo wedja ɛsɔ lee!
21 Lo sawo diayela, tayovusola awui w’ohomba efula wakayokonyaka Ase Jerusalɛma lo vɔ sala fɛtɛ ka woke lam’akawashidiya mbika ehele k’osomba dia kisapola. Tayɛna nto ndo wahɔ wayokondja anto tshɛ lam’ayanga shila mbikama osomba a woke efula.
[Study Questions]
1. Naa dionga diaki l’Ase Juda efula wakatombe oma lo lɔhɔmbɔ lo dikambo di’osomba wakasɔnɛ Nzambi na?
2. Ɛzɛra akinde, ndo ngande wakandatshɔkwama?
3. Ngande wakɛnya Nehemiya ɔnɛ nde ndjakiyanyaka otamanya lo dikambo dia Jerusalɛma na?
4. Ngande wakokaso mɛnya ɔnɛ ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa ndeka awui akina tshɛ wakoka tosha ɔngɛnɔngɛnɔ?
5. Naa ɛtshɔkɔ w’efula wakakondja Ase Juda lo nshi y’Ɛzɛra?
6. Kakɔna kakatɛnaka Ɛzɛra lakawɔ, ndo akandatshe?
7. (a)Naa ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ kakasha Ɛzɛra lo dikambo di’atshi wa kɔlɔ? (b) Kakɔna kakatshe wanɛ wakakongola onongo lo nshi y’Ɛzɛra?
8. Bonde kele yɛdikɔ ya wolo yakɔsama ya mbitshanya waadi w’apanganu aki di’ɔlɔlɔ w’anto tshɛ?
9. Dako diakɔna dia dimɛna diasha Bible Akristo wotshukani l’apanganu na?
10. Wetshelo akɔna wakoka Akristo kondja oma l’ɛnyɛlɔ k’Ase Isariyɛlɛ 111 wakatshanya waadiɛwɔ w’apanganu na?
11. Lo ndjela ɛnyɛlɔ k’apami w’Ase Isariyɛlɛ, ngande wakokaso pembama lo dikambo dia kɛnɛ kakoka ndjâla kiɔkɔ yaso y’ɔngɛnɔngɛnɔ?
12. Kakɔna kakatombe lo 455 N.T.D.?
13. Naa dionga diakɛnya asukanyi w’Ase Juda wa l’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi, ko Nehemiya akandatshe?
14, 15. (a) Akatshe Nehemiya di’aha anto mboka ɛhɛnyɔhɛnyɔ w’oma le atunyi awɔ wɔma? (b) Ngande wakoka Ɛmɛnyi wa Jehowa tetemala la wokelo wa lo nyuma kânga mbalɔshamawɔ wolo na?
16. Ekakatanu akɔna wa lo wodja wakahandjola ambiki w’ehele ka Jerusalɛma wɔɔngɔ na?
17. Kakɔna kakatshe Nehemiya dia shikikɛ anto ɔnɛ Jehowa ayotetemala tshɔkɔla olimu a wokelo, ndo etombelo akɔna wakɛnama?
18. Ɛmɛnyi wa Jehowa wambeyama efula l’ɔtɛ wa dionga diakɔna?
19, 20. (a) Kakɔna kakatombe lam’akɛnyi ase ɛtɛmwɛlɔ ekina wakahetshaka Ase Jerusalɛma ɔnɛ wamboshidiya mbika ehele k’osomba? (b) Otshumba akɔna wakadje Ɛmɛnyi wa Jehowa lo wedja efula?
21. Awui akɔna w’ohomba efula wayotɔsɛdingola lo sawo diayela?
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 9]
[Caption on page 9]
Jerusalɛma mbaki kiɔkɔ ya woke y’ɔngɛnɔngɛnɔ le Nehemiya, koko aha olimu wa lokumu wakandakambaka la Susa
[Caption on page 11]
[Caption on page 11]
Oko Nehemiya, sho pombaka nɔmba ɛlɔmbwɛlɔ ndo wolo oma le Jehowa dia sho tetemala l’olimu aso w’ohomba efula w’esambishelo
[Caption on page 13]
[Review on page 13]
Onde Wɛ Mbohɔka?
◻ Ngande wakangɛnangɛna Ɛzɛra l’anto akina lo dikambo dia Jerusalɛma?
◻ Ɛzɛra la Nehemiya wakakimanyiya Ase Juda dia vɔ tshika munga yakɔna?
◻ Wetshelo akɔna wakokayɛ kondja oma l’ɔkɔndɔ w’Ɛzɛra la Nehemiya?