Anto êtawɔwɔ lo dikambo dia lɔsɛnɔ la l’ɔkɔngɔ a nyɔi?
“Undi, naka untu ambuvo, ndi ayulumba nto?”—JOBO 14:14.
1, 2. Esambelo kakɔna kayanga anto efula lam’avushawɔ lâkiwɔ ɔmɔtshi la ngandji na?
L’OTANDA ɔmɔtshi wa l’Osomba wa New York, asek’odo l’angɛnyi ande vɔ tshɛ ki wekɔ lo tshimba dibaya di’odo di’ɔna pami ɔmɔtshi l’ɛnɔnyi 17 lakashile demba la hemɔ ka kansɛrɛ. Nyango lambɔtɛtɛ solo ekɔ lo ndela ata wonya tshɛ ate: “Tommy aya l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mamba kakianɛ. Nzambi akalange dia Tommy monga kâmɛ la nde l’olongo.” Ngasɔ mbakawawêtsha l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ.
2 La Jamnagar, osomba wa lo wodja wa Inde wanganyi la New York yɛdikɔ ya kilɔmɛtɛlɛ 11000, ɔna pami ɔmɔtshi lele enondo lo nkumbo k’ana asato ambɔ̂nganya dja dia tshumba odo wa shɛwɔ lo kitanda kôshimbewɔ. Wonya wadikita lombe la dja, Aseka Brahman wekɔ lo memba l’ɔtɛkɛta wa Sanskrit vate: “Anima wahavɔka atetemale la mbidja weolo dia koma le nkum’olongo.”
3. Wembola akɔna wokoyambolaka anto deko aha nɛ?
3 Tekɔ lo tɛngɔla la nyɔi wonya tshɛ. (Romo 5:12) Omalɔkɔ, bu kɔlɔ sho ndjambola kana nyɔi mbele ekomelo a shimu. Lam’akandakanyiyaka dikambo dia lɔsɛnɔ l’esongo, Jɔbɔ, okambi wa Jehowa Nzambi wa kɔlamelo wa lo nshi y’edjedja, akɛnyi ate: “Utamba weko l’elungamelu. Lam’atuwokotaka, vo watomenaka, watutundjaka songusongu ntu.” Ko anto ngande na? Jɔbɔ akôke dimbola nɛ ate: “Undi, naka untu ambuvo, ndi ayulumba ntu?” (Jobo 14:7, 14) Oma ko deko aha nɛ, anto wokoyambolaka ɔnɛ: Onde lɔsɛnɔ lekɔ l’ɔkɔngɔ a nyɔi? Naka ngasɔ, woho a lɔsɛnɔ lakɔna na? Ko kakɔna kêtawɔ anto na? Ndo lande na?
Dimbola ɔtɔi, ekadimwelo efula
4. Anto wa l’ɛtɛmwɛlɔ wa weho la weho etawɔwɔ lo dikambo dia lɔsɛnɔ la l’ɔkɔngɔ a nyɔi?
4 Akristo efula wa l’ɛlɔmɔ mbetawɔka ɔnɛ lam’avɔ onto, nde tshɔka l’olongo kana l’ifɛrnɔ. L’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu, vɔ mbetawɔka ɔnɛ onto sangɔsangɔka (réincarnation). Waa Mizilima vate lushi lɔmɔtshi l’elombwelo layonga l’ɔkɔngɔ a nyɔi. L’etena kɛsɔ mbayokoya Allah l’onto tshɛ ko mbotoma lo paradiso kana lo dja y’ifɛrnɔ. Lo wedja ɛmɔtshi, dietawɔ diele l’anto lo dikambo dia nyɔi ambɔsɔhana la wetshelo w’ashidi la wa Lokristo la kashi. Oko ɛnyɛlɔ, lo wodja wa Sri Lanka, Aseka Buddha l’Aseka Mupɛ tshikaka kuke l’adidishi hwe naka onto ambovɔ lo nkumbo kawɔ. Vɔ kitshaka dibaya di’odo ekolo mbɛlɛnganɛ la soko. Vate ngasɔ mbatomba okishi kana anima ande esadi oma lo luudu. Aseka Mupɛ l’Ase Asɔnyi efula wa l’Afrika wa l’Edjelo ka wonya wekɔ la mbekelo ka mbifɛka talatala etena kavɔ onto di’aha anto ndjaenda ko mɛna edimu kande. Ko nshi 40 l’ɔkɔngɔ, asek’odo l’angɛnyi ande tshaka dambo dia wodelo w’anima ande otsha l’olongo.
5. Wetshelo akɔna wetawɔ ɛtɛmwɛlɔ suke la tshɛ?
5 Kânga mbotshikitanyiwɔ ngasɔ, mɛnamaka dia ɛtɛmwɛlɔ efula fɔnaka lo dikambo dimɔtshi. Vɔ mbetawɔka ɔnɛ ɛngɔ kɛmɔtshi kele l’etei k’onto—kêtawɔ anima, okishi, kana edimu—havu ndo tetemalaka la sɛna lam’avɔ onto. Dietawɔ di’ɔnɛ anima havu diambokokanɛ lo kama la kama y’ɛtɛmwɛlɔ a weke la wa totshitshɛ suke la tshɛ wa lo Lokristokristo. Diɔ mbetawɔmaka hwe ndo l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda. L’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu, dietawɔ sɔ mbele etshina ka wetshelo w’ɔnɛ onto sangɔsangɔka. Waa Mizilima mbetawɔka ɔnɛ onto ekɔ l’anima koko vɔ tombaka etena kavɔ demba. Akanga a ngelo wa l’Australie la wanɛ wetawɔ animisme wa l’Afrika (dietawɔ di’ɔnɛ anto sɛnaka l’esongo, lo waa nyama ndo lo diangɔ dikina diakatongama), la Ase Shinto, kânga ndo ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha, vɔ tshɛ hawetsha dui diamɛ lo dikambo sɔ.
6. Nomb’ewo mɔtshi akanawɔ lo dikambo di’ɔnɛ anima havu?
6 Lo wedi okina, anto amɔtshi wekɔ wakana ɔnɛ naka onto ambovɔ, kete nde hayɔsɛna nto, hayeya ndok’ema. Vɔ hawetawɔ kânga yema kanyi y’ɔnɛ anima wahɛnama kakitɔnaka la demba ko tatetemalaka la sɛna l’am’akina. Miguel de Unamuno, nomb’ewo ndo ofundji w’Ose Espagne wa l’eleko ka 20, ate: “Mbetawɔ ɔnɛ anima havɔka ekɔ kombola tsho ɔnɛ watovɔke, koko onto kokaka shisha yimba oma l’okombwelo wa la wolo ngasɔ ko ndjokoma enginya.” Ndo Aristote la Epicure, filozofɛ y’edjedja, la onganga welɛwɔ Hippocrate, ndo David Hume, filozofɛ kɛmɔtshi k’Ose Écosse, Averroës, nomb’ewo kɛmɔtshi k’Ose Arabie, la Jawaharlal Nehru ministrɛ wa ntondo wa lo Inde l’ɔkɔngɔ wa vɔ nongola dipanda, anto asɔ tshɛ wakatone mbetawɔ wetshelo w’ɔnɛ anima havu.
7. Lo dikambo dia wetshelo w’ɔnɛ anima havu, wembola akɔna w’ohomba efula wambɔma wahombaso sɛdingola wonya ɔnɛ?
7 Lo menda woho wahɔtɔnɛ wetshelo la tokanyi ta ngasɔ, sho pombaka ndjambola ɔnɛ: Onde mɛtɛ tekɔ l’anima wahavu? Naka lo mɛtɛ anima mvɔ̂ka, ko ngande wakoka wetshelo wa kashi wa ngasɔ fulanɛ lo lokema l’ɛtɛmwɛlɔ wa nshi nyɛ na? Oma lende akawatɔngɔ na? Ekɔ ohomba efula sho kondja ekadimwelo w’ɛlɔlɔ lo wembola ɛsɔ nɛ dia vɔ nemanɛka la lɔsɛnɔ laso la lo nshi yayaye. (1 Koreto 15:19) Koko, nyɛsɔ tatokenda oma lɛnɛ akatɔngɔ wetshelo w’ɔnɛ anima havu.
Kiɔkɔ ya wetshelo akɔ
8. Naa olimu wakakambe Socrate nde la Platon l’odianganyelo wa kanyi y’ɔnɛ anima havu?
8 Socrate nde la Platon, filozofɛ hiende y’Ase Ngirika ya l’eleko ka tanu N.T.D., wakɔsama l’ɔnɔngɔ w’anto wa ntondo wakatondja kanyi y’ɔnɛ anima havu. Koko aha vɔ mbakahɔhɔla wetshelo ɔsɔ. Koko vɔ wakafudia kanyi shɔ ko ndjoyikadimola otsha lo wetshelo wa filozofi, lâsɔ kakayoleka kanyi yakɔ kotola yambalo y’ambeyi a mukanda wa lo nshi shɔ ndo wa lo nshi y’otsha la ntondo. Aseka omvutshi Zoroaster w’Ose Pɛrɛsiya k’edjedja, ndo As’Edjibito waki la ntondo kawɔ waketawɔka wetshelo w’ɔnɛ anima havu. Dimbola diambɔma diɔ nɛ: Oma lende akatɔngɔ wetshelo ɔsɔ na?
9. Oma le nde akaye shɛngiya yamɛ yele lo mbekelo y’Ase Edjibito, y’Ase Pɛrɛsiya la y’Ase Ngirika?
9 Dibuku La religion babylonienne et assyrienne mbutaka ɔnɛ: “L’andja w’edjedja, shɛngiya y’oma l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Babilɔna yakɔtɔ l’Edjibito, la Pɛrɛsiya ndo la Ngirika.” Dibuku sɔ tetemalaka mbuta lo dikambo dia dietawɔ dia l’ɛtɛmwɛlɔ wa l’Edjibito ɔnɛ: “Lo menda diokanelo dia ntondo diaki l’asa Edjibito la Babilɔna, oko wadiɛnya efundelo waki El-Amarna wa lo pase di’ave, waaso waki efula mɛtɛ dia tokanyi la mbekelo y’Ase Babilɔna mbɔtɔ l’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Edjibito.”a Sho kokaka mbuta woho akɔ wâmɛ ndo lo dikambo di’Ase Pɛrɛsiya l’Ase Ngirika w’edjedja.
10. Ase Babilɔna akawakanaka lo dikambo dia lɔsɛnɔ la l’ɔkɔngɔ a nyɔi?
10 Ko onde Ase Babilɔna k’edjedja waketawɔka wetshelo w’ɔnɛ anima havu? Morris Jastrow, Jr., ombetsha wa l’Univɛrsite wa l’osomba wa Pennsylvania, l’États-Unis akafunde lo dikambo sɔ ate: “[La Babilɔna], oyadi anto kana ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ, ndoko lakafɔnyaka ɔnɛ kam’avɔ onto mbakomɛ lɔsɛnɔ. [Le wɔ] nyɔi aki oko mboka k’otsha lo woho okina wa lɔsɛnɔ, ndo naka wɛ mbuta ɔnɛ [lɔsɛnɔ laso la nshi nyɛ] mvɔ̂ka, kete lâsɔ wɛ ekɔ lo keketsha lokanyi l’ɔnɛ onto hakokaki mbewɔ nyɔi, le wɔ nyɔi katɔla onto otsha lo lɔsɛnɔ lokina.” Eelo mɛtɛ, Ase Babilɔna waketawɔka ɔnɛ onto tetemalaka la sɛna yoho mɔtshi ya lɔsɛnɔ l’ɔkɔngɔ a nyɔi. Diɔ diakɔ diakawakundɛka edo la diangɔ dia vɔ tonandaka l’odimu.
11, 12. Ngande wakatɔngɔ wetshelo w’ɔnɛ anima havu l’ɔkɔngɔ wa Mvula k’Elola na?
11 Mɛnamaka hwe dia, wetshelo w’ɔnɛ anima havu wakamɛ la Babilɔna k’edjedja. Onde mɛtɛ? Eelo, nɛ dia oko wata Bible, Nimirɔdɛ, okana waki Nɔa, mbakâte osomba wa Babɛlɛ, kana Babilɔna. L’ɔkɔngɔ a Mvula k’Elola ka l’andja w’otondo kakalɔ lo nshi ya Nɔa, anto tshɛ wakatɛkɛtaka ɔtɛkɛta wâmɛ ndo waki paka l’ɔtɛmwɛlɔ ɔtɔi. Nimirɔdɛ ‘kɔ̂sɛmanɛ tsho la Jehowa,’ koko nde l’anto ande wakalange ‘ndjâla la lokumu.’ Ɔnkɔnɛ, lam’akandâte osomba ɔsɔ ko mbika luudu l’etangelo lɛkɔ, mbakamɛ Nimirɔdɛ l’ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi wotshikitanyi.—Etatelu 10:1, 6, 8-10; 11:1-4.
12 Ɔkɔndɔ w’ashidi mbutaka ɔnɛ Nimirɔdɛ akavu nyɔi ka kɔlɔ, wakôdiake. L’ɔkɔngɔ a nyɔi kande, Ase Babilɔna wakatatɛ mbowɔsa la nɛmɔ di’efula ɔnɛ nde mbakâte, mbakahike ndo mbâki nkumekanga ka ntondo k’osomba awɔ. Lam’ele nzambi kakawelɛka ɔnɛ Marduk (Merodach) mbâki oko ombatshi wa Babilɔna, ndo wakɔ̂lɛka nkumi ya dikanga efula yakôlɛ l’osomba akɔ lokombo lande, nomb’ewo mɔtshi wakasha kanyi y’ɔnɛ Marduk mbele didjidji dia Nimirɔdɛ, lakawɔsaka oko nzambi. (2 Khumi ya Dikanga 25:27; Isaya 39:1; Jeremiya 50:2) Naka ɔsɔku mbediɔ, kete kanyi y’ɔnɛ onto ekɔ l’anima wasɛna l’ɔkɔngɔ a nyɔi yakatatɛ diangana l’ɔkɔngɔ wa Nimirɔdɛ mvɔ. Lo weho tshɛ, abuku w’ɛkɔndɔ wa lɔsɛnɔ l’onto mɛnyaka ɔnɛ l’ɔkɔngɔ wa Mvula k’Elola, Babɛlɛ, kana Babilɔna mbaki kiɔkɔ ya wetshelo w’ɔnɛ anima havu.
13. Ngande wakadiangana wetshelo w’ɔnɛ Anima havu lo nkɛtɛ k’otondo, ndo etombelo akɔna wakonge?
13 Ndo nto, Bible mɛnyaka ɔnɛ Nzambi akahekoya ambiki wa Babɛlɛ oma lo fukutanya ɔtɛkɛta awɔ. Lam’akawɛnyi dia hawoyokana l’ɛtɛkɛta, vɔ wakatshike mbika ko wakadiangana ‘lo nkɛtɛ k’otondo.’ (Etatelu 11:5-9) Tatohɛke dia kânga mbakafukutana ɔtɛkɛta w’ambiki asɔ wa luudu l’etangelo, tokanyi tawɔ kôfukutana. Omalɔkɔ, l’ahole tshɛ wakawatshu, wakɛmbana la tokanyi t’ɔtɛmwɛlɔ awɔ. Lo yoho shɔ, wetshelo wa l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Babilɔna—mbidja ndo wetshelo w’ɔnɛ anima havu—wakadiangana lo nkɛtɛ k’otondo ko ndjokoma etshina k’ɛtɛmwɛlɔ a weke wa l’andja ɔnɛ. Ngasɔ mbakatɔngɔ tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo diêtawɔ lo Bible ɔnɛ “Babilona ka Wuki, nyangu amantu wa luseka la akambu wa ndjetete wa la kete.”—Enyelo 17:5.
Tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi wa l’andja w’otondo ambodiangana l’Asia
14. Ngande wakɔtɔ wetshelo w’akambo w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Babilɔna lo wodja w’otondo wa Inde?
14 Ambeyi amɔtshi w’ɛkɔndɔ vate ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu akatɔngɔ ambeta oko ɛnɔnyi 3500, lam’akaye kabila kɛmɔtshi k’asungu kêlɛwɔ w’Aryens oma lo nɔrdɛ-uwɛstɛ dia ndjoka ngelo l’Okidi wa Indus, okidi watanema ɛlɔ kɛnɛ lo wodja wa Pakistan la Inde. Oma lɛsɔ ko vɔ ndjokoma oya lo laanda l’Ɔkɛdi wa Gange ko lo wodja w’otondo wa Inde. Nomb’ewo mɔtshi vate anto asɔ wakatônonɔka ngelo wakɔsaka tokanyi tawɔ t’akambo w’ɛtɛmwɛlɔ oma lo wetshelo w’Ase Iran w’edjedja la w’Ase Babilɔna. Omalɔkɔ, tokanyi tɔsɔ t’ɛtɛmwɛlɔ takayoyalaka kiɔkɔ y’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu.
15. Ngande wakayɔsɛngiyamaka Ase Ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu wa nshi nyɛ la wetshelo w’ɔnɛ anima havu?
15 La Inde, kanyi y’ɔnɛ anima havu yakayɔsɔhanaka la wetshelo w’ɔnɛ onto sangɔsangɔka. Ase timba w’Ahindu, wakayakananyaka dia shidiya ekakatanu la pâ yɛna anto l’andja, wakayotondjaka kɛnɛ kelɛwɔ ɔnɛ ɔlɛmbɛ wa Karma, ɔlɛmbɛ w’ɔnɛ onto l’onto ayona kɛnɛ kakandonɛ. Lo sanganya ɔlɛmbɛ ɔsɔ la dietawɔ di’ɔnɛ anima havu, vɔ wakayotondjaka wetshelo w’ɔnɛ onto sangɔsangɔka, etena kele lo lɔsɛnɔ lokina mbahomba onto tokondja difuto diande, kana dilanya. Oyango w’akanga wa kɔlamelo ele moksha kana otshungwelo w’oma lo tshelo ya mbototɔka ko monga ɔtɔi la kɛnɛ kelɛwɔ ɔnɛ mɛtɛ koleki kana Nirvana. L’edja ka deko la deko, wetshelo w’ɔnɛ anto sangɔsangɔka wakatadianganaka oko akatadianganaka ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu. Ko wetshelo ɔsɔ amboyokoma ekundji k’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu wa nshi nyɛ.
16. Wetshelo akɔna wendana l’Andja-okina wakayâhemɛka tokanyi ta l’ɛtɛmwɛlɔ l’etsha w’anto efula wa l’Asia wa l’Ehotwelo ka Wonya na?
16 Ɛtɛmwɛlɔ ekina wakatombe oma l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu, oko Buddha, Jaïna la Sikh. Ndo ɛtɛmwɛlɔ ɛsɔ mbêtawɔ ɔnɛ onto sangɔsangɔka. Ndo nto, lam’ele ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha wakɔtɔ l’etenyi ka nkɛtɛ koleki woke lo Asia wa l’Ehotwelo: la Chine, Corée, Japon, ndo l’ahole akina, vɔ wakonge la shɛngiya y’efula lo mbekelo ndo l’ɛtɛmwɛlɔ wa l’etenyi kakɔ ka nkɛtɛ tshɛ. Dikambo sɔ diakayotondjaka ɛtɛmwɛlɔ wasɔhanya wetshelo w’oma lo Buddha, oma l’ɔtɛmwɛlɔ w’ɛdiɛngɛ, ndo oma l’ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi. Ɛmɔtshi woleki weke l’atei awɔ ele w’Aseka Tao, Confucius, la Shinto. Lo yoho shɔ, kanyi y’ɔnɛ lɔsɛnɔ lekɔ l’ɔkɔngɔ a nyɔi ka demba akayofulanɛka lo timba ndo lo ditshelo di’anto efula wa l’etenyi kɛsɔ ka nkɛtɛ.
Kayotota di’ɔtɛmwɛlɔ w’ase juda, dia lokristokristo, la wa mizilima na?
17. Dietawɔ diakɔna diaki l’Ase Juda w’edjedja lo dikambo dia lɔsɛnɔ la l’ɔkɔngɔ a nyɔi?
17 Kakɔna ketawɔ ase ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Juda, wa Lokristokristo, la waa Mizilima lo dikambo dia lɔsɛnɔ la l’ɔkɔngɔ a nyɔi na? Ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda mbamboleka mbiviya l’atei w’ekina ɛsɔ tshɛ. Vɔ wakatɔngɔ oma ko nshi y’Abarahama, aya ɛnɔnyi oko 4 000—edja la ntondo ka Socrate la Platon ndjɔmɔtsha wetshelo w’ɔnɛ anima havu. Ase Juda wa lo nshi ya ntondo waki la mbetawɔ lo eolwelo ka wanɛ wakavu koko aha ɔnɛ onto ekɔ l’eongelo-kahavu. (Mateu 22:31, 32; Heberu 11:19) Ko ngande wakayɔtɔ wetshelo w’ɔnɛ anima havu l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda na? Tayeya naka sho tshimola ɔkɔndɔ.
18, 19. Ngande wakayɔtɔka wetshelo w’ɔnɛ anima havu l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda?
18 L’ɔnɔnyi wa 332 N.T.D., Alexandre le Grand akadje otshumba lo ta ko nde mbɔsa Proche-Orient kâmɛ la Jerusalɛma. Wanɛ wakahɛnɛ Alexandre wakatetemala kotsha oyango ande wa ndakanya anto tokanyi t’Ase Ngirika ko mbekelo yakɔ hiende yakayɔsɔhanaka—nyɛ y’Ase Ngirika la y’Ase Juda. L’edjedja ka wonya, Ase Juda wakayoyashaka efula lo tokanyi t’Ase Ngirika ko amɔtshi wakayokomaka ndo waa filozofɛ.
19 Philon k’Alexandrie, lakasɛnaka l’eleko ka ntondo T.D., aki ɔmɔtshi a l’atei awɔ. Nde akândola Platon efula ko akatshaka tshɛ dia nembetshiya ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda lo tɔtɛkɛta ta filozofi k’Ase Ngirika. Ɔsɔku mbakandadiholɛ Ase Juda wakanyiya efula mboka, wanɛ wotoyôtɔ lo nshi yayaye. Ndo Talmud mbakalole la tokanyi t’Ase Ngirika; Talmud ekɔ dibuku diakafunde afundji diɔmbɔla ɛlɛmbɛ wa l’onyɔ (lois orales). Dibuku Encyclopaedia Judaica mbutaka ɔnɛ: “Afundji wa Talmud waketawɔka ɔnɛ anima tetemalaka la sɛna l’ɔkɔngɔ a nyɔi.” Okanda w’Ase Juda w’ehekesa wakayotombaka l’ɔkɔngɔ welɛwɔ ɔnɛ Kabbale, akayokomaka ndo lo mbetsha ɔnɛ onto sangɔsangɔka. Mbokɛmaka lâsɔ dia kanyi y’ɔnɛ anima havu yakɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda oma lo shɛngiya ya filozofi k’Ase Ngirika, ndo kanyi shɔ yambetawɔma ɛlɔ kɛnɛ lo elui tshɛ w’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda. Kayotota lo woho wakɔtɔ wetshelo ɔsɔ lo Lokristokristo na?
20, 21. (a) Akristo wa ntondo ngande wakawɔsaka filozofi kaki Platon k’Ose Ngirika? (b) Ngande wakayɔsɔhanaka wetshelo w’Akristo la tokanyi taki Platon?
20 Yeso Kristo mbakatatɛ la Lokristo la mɛtɛ. Miguel de Unamuno, ɔnɛ lakatatɛkɛti oma la ntondo akafunde lo dikambo dia Yeso ate: “Ondo nde aki la mbetawɔ lo eolwelo ka demba oko akawetawɔka l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda, koko aha lo wetshelo waki Platon, [k’Ose Ngirika] w’ɔnɛ anima havu.” Nde akadihiya ate: “Wetshelo w’ɔnɛ anima havu . . . ndja oma lo filozofi k’apanganu.” Lo menda dikambo sɔ, sho kokaka mboka bonde kakahɛmɔla ɔpɔstɔlɔ Paulo Akristo wa l’eleko ka ntondo wolo dia vɔ mbewɔ “[“filozofi y’anto,” NW] la akambu wa kashi, uku ditshelu di’antu, watuyelaka akambu wa [“l’andja,” NW], wahayeli Kristu.”—Kolosai 2:8.
21 Etena kakɔna ndo ngande wakɔtɔ “wetshelo ɔsɔ wa filozofi k’apanganu” lo Lokristokristo na? La Nouvelle encyclopédie britannique (angl.) kadimulaka ɔnɛ: “Tatɛ oma l’atei atei w’eleko ka 2 T.D., Akristo wanɛ wakeke yema ya filozofi k’Ase Ngirika wakatatɛ mɛna ohomba wa vɔ mɛnya mbetawɔ kawɔ lo ndjela ɛtɛkɛta wa filozofi kakɔ, dia vɔ fudia yimba yawɔ hita ndo dia kadimula etema w’apanganu weya mukanda. Filozofi ka Platon mbakaleke dimɛna le wɔ.” Filozofɛ hiende ya ngasɔ ya lo nshi ya ntondo yakonge la shɛngiya ya mamba lo wetshelo wa lo Lokristokristo aki Origène, Ose Alexandrie la Augustin, Ose Hippo. Vɔ akɔ ahende wakasɛngiyama wolo la tokanyi taki Platon ndo wakakimanyiya dia sɔhanya tokanyi tɔsɔ la wetshelo w’Akristo.
22. Ngande wakatshikala wetshelo w’ɔnɛ anima havu wetshelo w’ohomba efula le waa Mizilima?
22 Kanyi y’ɔnɛ anima havu yakɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda la lo Lokristokristo oma lo shɛngiya ya wetshelo waki Platon, koko yɔ yakɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ wa waa Mizilima oma k’etatelo kawɔ. Koran, dibuku di’ekila diaki waa Mizilima, ndakanyaka ɔnɛ onto ekɔ l’anima watetemala la sɛna l’ɔkɔngɔ a nyɔi. Diɔ mbutaka ɔnɛ oyango wa ndjihelo w’anima ele: sɛna l’ekambɔ ka paradiso l’olongo kana kondja dilanya lo dja y’ifɛrnɔ. Dui sɔ hɛnya ɔnɛ waa nomb’ewo y’Arabɛ kopemba dia sɔhanya wetshelo a waa Mizilima la filozofi y’Ase Ngirika. Lo mɛtɛ, waa Arabɛ wakasɛngiyama lo yoho mɔtshi oma lo wetshelo waki Aristote. Koko, waa Mizilima mbetawɔka wetshelo w’ɔnɛ anima havu polo nd’ɛlɔ.
23. Wembola akɔna w’eshika wendana la lɔsɛnɔ la l’ɔkɔngɔ a nyɔi wayotɔsɛdingola lo sawo diayela?
23 Mɛnamaka hwe dia, ɛtɛmwɛlɔ wa l’andja w’otondo wambohamia dietawelo dia diambo heyama lo dikambo dia Andja-Okina, oma lo kanyi y’ɔnɛ anima havu. Waetawelo wa ngasɔ wambonga la shɛngiya ya mamba le miliyara y’anto, eelo wambowawâhemɛ ndo ambowadja lo lɔhɔmbɔ. Lam’ele sho pomanaka la wetshelo ɛsɔ tshɛ, sho la dia ndjambola ɔnɛ: Onde sho koka mbeya sɔlɔ lo dikambo dia nganɛ wayalaso lam’avɔso? Onde lɔsɛnɔ lekɔ l’ɔkɔngɔ a nyɔi? Bible atatɔ lo dikambo sɔ na? Tayɔsɛndingola awui asɔ lo sawo diayela.
[Footnote]
a El-Amarna ekɔ tɔngɔ dia l’osomba wa l’Edjibito wakawelɛka Akhetaton, watawɔ ɔnɛ akahikama l’eleko ka 14 N.T.D.
[Caption]
[Footnote]
[Caption]
[Questions]
[Caption on page 22]
[Caption on page 22]
Otshumba wakadje Alexandre le Grand mbakayodiholaka mboka dia mbekelo y’Ase Ngirika sɔhana la y’Ase Juda
[Caption on page 23]
[Captions on page 23]
Alexander: Musei Capitolini, Roma; Augustine: Oma lo dibuku Great Men and Famous Women
Augustin akahembe sɔhanya filozofi ka Platon la mbekelo ya Lokristo la mɛtɛ
[Caption on page 23]
[Box on page 23]
Wɛ kokaka nembetshiya?
◻ Wetshelo akɔna watanaso l’ɛtɛmwɛlɔ suke la tshɛ lo dikambo dia lɔsɛnɔ la l’ɔkɔngɔ a nyɔi?
◻ Bible la ɔkɔndɔ w’anto atawɔ lo dikambo dia Babilɔna k’edjedja lo woho wetɔ kiɔkɔ ya wetshelo w’ɔnɛ anima havu?
◻ Lo woho akɔna wakasɛngiyama ɛtɛmwɛlɔ wa l’Asia la dietawɔ di’oma la Babilɔna di’ɔnɛ anima havu?
◻ Ngande wakɔtɔ wetshelo w’ɔnɛ anima havu l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda, lo Lokristokristo ndo l’ɔtɛmwɛlɔ a waa Mizilima?