Woho watatshikitana ɛlɛmbɛ, ambokonya anto dia mbâtona
Lo nshi ya Nkumekanga Henry I ka l’Angleterre (1100-1135), yardɛ (yard) ɔtɔi mbaki yɛdikɔ y’otale, yɔ yaki “otale wa lam’asa shɔdi y’ɔhɛmbɛ wa Nkumekanga la shɔdi ya lohita lande la woke la lonya naka nde sembola lonya lakɔ tɔɔ otsha la ntondo.” Onde wanɛ tshɛ wakakambaka la yɛdikɔ shɔ waki mɛtɛ la yɛdikɔ y’oshika? Yoho yamɛ yakakokaka onto monga l’eshikikelo lo yɛdikɔ shɔ aki ondo paka onto ndamɛ tɛnana la nkumekanga dia nshikikɛ yɛdikɔ yakɔ.
WƐDIKELO wa diangɔ waya bu ndoko l’okakatanu ɛlɔ kɛnɛ nɛ dia ɛlɛmbɛ w’eshika washikikɛ dikambo sɔ waya efula. Ɔnkɔnɛ, mɛtɛlɛ ɔtɔi kasala osase dia tenyanya dihole dia hwe ekɔ oko yɛdikɔ ya sɛkɔndɛ ɔtɔi kahanya lo 299 792 458. Dia shikikɛ dimɛna, osase akɔ pandjɔka l’otale weyama shikaa ndo tombaka oma l’ɛngɔ kɛmɔtshi ka lânde katondja tokamakama ta dja ko tisanganyaka dia mbisha osase. Otondonga anto wekɔ la dihomɔ diatondja ɛlɛmbɛ, tshike anto wa l’ahole tshɛ kokaka menda dia kana wɛdikelo awɔ wa diangɔ mbɔtɔnɛka la w’anto akina tshɛ.
Koko, otshikitanu w’efula w’ɛlɛmbɛ wendana la wɛdikelo wa diangɔ koka mbidja anto l’okandokando, ndo anto wekɔ lo mbidja welo dia nkokɛ ɛlɛmbɛ ɛsɔ. Ɛnyɛlɔ, la Grande-Bretagne ɔlɛmbɛ wendana la wɛdikelo wa wetsho nɔmbaka dia mbɛdika diangɔ l’ekimanyielo ka tshamba yɔsɔhanyishawɔ weho wa mbolo yelɛwɔ platine ndo iridié, tshamba yakɔ yekɔ la wotsho wa kilɔ ɔtɔi. Vɔ momba tshamba shɔ lo laboratoire la lo kalasa kɛmɔtshi ka lɛɛta kasala eyango w’akambo wa fizikɛ. Olanelo wa hiɛlɛlɛ oma lo wetetelo wa mituka l’aviyɔ ndekaka mbidiya wotsho wa kilɔ lo yɛdikɔ shɔ lushi tshɛ. Koko, wakokoya woho wa tshamba ya lowolo shɔ kana lowolo lele oko ɔlɔnda lɔsɔ lo ndjela woho wa lowolo la yɛdikɔ ya l’andja w’otondo yakombama l’elangi wakawashɛ lo dihole dimɔtshi dia l’etei lo Biro ka Wedja Efula Kendana l’Awui wa Wetsho ndo wa Tɛdikɔ kele la Sèvres, lo wodja wa France. Koko, kânga wotsho wa lowolo lɔsɔ kema shikaa nɛ dia tangangɔ tɔmɔtshi tahɛnama la washo nanyaka lowolo lakɔ. Ɔnkɔnɛ, waa nomb’ewo ya l’andja w’otondo ya l’awui wendana la tɛdikɔ ta diangɔ wekɔ etale dia ntondja ɔlɛmbɛ woleki shikaa lo dikambo sɔ.
Kânga mbele mɛnamaka dia yema y’etshikitanu wa tshitshɛ hakoke mbela etombelo wa kɔlɔ efula lo menda lofulo l’anto wendana la dikambo sɔ, otshikitanu wa tshɛ wendana l’ɔlɛmbɛ ɔsɔ kokaka mbela efukutanu w’efula. La Grande-Bretagne, otshikitanu wakasalema lo dikambo dia tɛdikɔ tɔmɔtshi ta wetsho, ɛnyɛlɔ oko (ta falanga la ta diangɔ dikina) ko kamba la (kilɔgramɛ ndo la gramɛ) akayokonyaka anto di’aha vɔ ndjela tɛdikɔ tɔsɔ nto, ndo aki ɔkɔkɔ ɔmɔtshi wakâtshutshuya dia mbɔsa yɛdikɔ shɔ. Waa kɔmɛrsa y’ekadi wakakesaka kidiya yawɔ yaheye akambo efula lo kɛnɛ kendana la tɛdikɔ tɛdikawɔ diangɔ.
Nkumbo la ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ
Kayotota lo kɛnɛ kendana l’etshikitanu w’ɛlɛmbɛ wa lo nkumbo ndo wɛnɛ wendana la lɔkɛwɔ na? Etombelo w’oma l’etshikitanu ɛsɔ kokaka monga la wâle wa mamba. Alapɔlɔ weke katomba wendana l’ohandjwelo w’awala, l’awui wa mindo wa dieyanelo, ndo woho wahɛnyahɛnyama ana w’akɛnda lo demba, lo yimba, ndo l’awui wa dieyanelo wekɔ lo nyangiya anto efula ndo dikambo sɔ shikikɛka dia tekɔ lo sɛna l’etena kele ɛlɛmbɛ wambolana. Nkumbo yele l’ombutshi ɔtɔi, kana ana wodiama oma le wanɛ wayata dia wekɔ ambutshi, mbut’ate waa homosexuel ndo woho wadiha ewandji wa lo ngelo washo l’akambo w’otshatsha wa mbeyana l’ana w’akɛnda la wolo ekɔ etombelo wɛnya woho wele anto hawoyolanga kitanyiya ɛlɛmbɛ. Anto efula wamboleka ‘ndjalanga vamɛ, . . . ndjala aha la ngandji ka mɛtɛ, . . . ndjala atunyi w’akambo w’ɔlɔlɔ, . . . ndjala anangi w’ɛngɛnɔngɛnɔ lo dihole dia ndjala angɛnyi wa Nzambi,’ oko wakataditshi Bible ambeta oko ɛnɔnyi nunu dihende.—2 Timote 3:1-4.
Olanelo w’ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ mendanaka nto efula la woho wahayoshana anto etema. Atete edja, woho wakasekɔma ɛlɛmbɛ wa lâdiko w’aseka enganga akɛnama hwe l’osomba wa Hyde, wa la nɔrdɛ k’Angleterre, lɛnɛ ele anto wa lɔkɔ wakayaɛkɛka efula le enganga wakasakɛka nkumbo yawɔ “wakawashaka nɛmɔ ndo wakawayaɛkɛka le wɔ.” Lonyangu ko, enganga ɛsɔ wakayowashaka sɔnyi. Lo woho akɔna na? Alapɔlɔ ɔmɔtshi akɛnya dia onganga ɔmɔtshi akonge lo kiɔkɔ ya nyɔi ka wamato 15 wakandasakɛka. Ɔnkɔnɛ, apulushi wakahombe nyomosala eyangelo lo kɛnɛ kendana la nyɔi k’anto akina ndekana 130 wendana l’onganga ɔsɔ. Anto wakayoleka shisha wɛkamu awɔ tshɛ le enganga awɔ etena kakawayɛnaka dia dɔkɔtɛlɛ sɔ aki l’onongo ndo etena kakawofundɛ lokanu. Ewandji ehende wa lokanu wele ondo dɔkɔtɛlɛ sɔ aki lo kiɔkɔ ya nyɔi ka mama kawɔ wakatome awui akina di’aha mbidja ose lokanu la kɔlɔ ɔsɔ yimba kanga yema. Kema dikambo dia diambo dia, alapɔlɔ ɔmɔtshi wa dikambo sɔ wa lo jurunalɛ yelɛwɔ The Daily Telegraph wakɛnya onongo wa tshɛ wele l’ahɛka w’onganga ɔsɔ dia nde ekɔ “dɔkɔtɛlɛ ‘dioleki kɔlɔ tshɛ.’”
Lo menda woho watatshikitana ndo watalana ɛlɛmbɛ l’akambo efula wa lo lɔsɛnɔ, le onto akɔna ahombayɛ ndjaɛkɛ mɛtɛ? Lende akokayɛ tana ɛlɛmbɛ wahatshikitana, wosukame oma le lowandji lɔmɔtshi lele la wolo wa sala di’anto kitanyiya ɛlɛmbɛ akɔ? Sawo diayela diayokadimola lo wembola ɛnɛ.