Ɛlɛmbɛ waki na wakokayɛ mbɛkɛ otema?
Onto ɔmɔtshi lakaye mbala kande ka ntondo l’Afrikɛ akambe lam’akandɛnyi pami kɛmɔtshi emadi tɔɔ l’omamu w’otadimbo. Nde akɛnyi dia l’ɔkɔngɔ wa minitɛ mɔtshi ngana, pami kakɔ akonyiyaka ekolo ande ndo akasɛmɛka ɔkɔkɛ otsha lo wedi okina koko emadi paka tɔɔ. Paka l’ɔkɔngɔ diko mbakayeyaka ɔngɛndangɛnda ɔsɔ bonde kakatasɛmɛsɛmɛka pami kɛsɔ. Nde akatasɛmɛsɛmɛka dia nde tshikala lo dɛdi di’ekundji kele l’eshinga wa telefɔnɛ ka lanɛ wakandemala. Dɛdi sɔ diakatasɛmɛka ɔkɔkɛ lam’akatatshɔka wonya otsha lo dikɔlɔ.
L’ƐNYƐLƆ ka dɛdi sɔ diakatasɛmɛsɛmɛka lam’akatadjaka wonya, mbele awui w’anto ndo ɛlɛmbɛ awɔ wamboleka tetemala la tshikitana. Koko, kɛsɔ tshikitana la Jehowa Nzambi, “She yanyi,” lahakadimɔ. Ombeki Jakɔba akafunde ate: ‘Le nde ndoko otshikitanu w’ɔsɛmɛsɛmɛlɔ wa dɛdi.’ (Jakoba 1:17) Malaki, omvutshi w’ose Hɛbɛru akafunde ɛtɛkɛta waki Nzambi ndamɛ w’ɔnɛ: “Ne dia dimi, [Jehowa] hatukadimoka.” (Malaki 3:6) Lo nshi y’Isaya, Nzambi akatɛ wodja w’Isariyɛlɛ ate: “Edja ndu esumbi anyu. Layunyusukelaka, edja ndu lam’ayunyuyala esumbi wa lukusumbi. Dimi lakanyembe, layunyemb[a] ntu. Dimi layunyusukela, layunyushimbela.” (Isaya 46:4) Diakɔ diele, woho watete nshi hahombe kitshakitsha wɛkamu wele laso l’alaka waki Kanga-Nkudu-Tshɛ.
Wetshelo wakondjaso oma l’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ
Oko wele alaka waki Jehowa shikaa ndo wahawatshikitana, mbele ndo ɛlɛmbɛ ande wendana l’akambo w’ɔlɔlɔ ndo wa kɔlɔ. Onde wɛ kokaka mbɛkɛ otema ayɛ le omindji w’okanda wakamba la kilɔ hiende, yele ɔtɔi oto mbele dimɛna? Kema. Woho akɔ wamɛ mbele, “engo ka mbedika wutshu la lukesu, eko wononyi le [Jehowa]. Keli edikelo ka mete katôngenyangenyaka.” (Tukedi 11:1; 20:10) L’Ɛlɛmbɛ wakandasha as’Isariyɛlɛ, Jehowa akadje ndo didjango nɛ: “Tanyuyalaki la lukesu l’elumbwelu, lu tediko t’etali, ta wetshu, kana t’efula. Nyuyali la tediko ta pupu: kilo ya pupu, mbaka ya pupu, la efa ya pupu. Dimi keli [Jehowa, Nzambi k]anyu, lakanyutundja uma lu kete ya Edjibitu.”—Akambu w’Asi Lewi 19:35, 36.
Okitanyiyelo wa didjango sɔ akakonya ase Isariyɛlɛ dia vɔ mbetawɔma le Nzambi ndo wakakondja ɛlɔlɔ efula wa l’emunyi. Woho akɔ wamɛ mbele kitanyiya ɛlɛmbɛ waki Jehowa wahatshikitana oyadi lo kɛnɛ kendana la tɛdikɔ ta diangɔ dia wetsho, di’etale, di’ɛkɛlɛngɔ kana l’akambo tshɛ wa lo lɔsɛnɔ kondjiyɛka atɛmɔdi wɛkɛ etema awɔ le nde ɛtshɔkɔ. Nzambi mbutaka ate: “Dimi leli [Jehowa, Nzambi k]aye latuketshaka dia we nduwana. Ndu latukolombolaka lu mbuka kahumbaye ntsho.”—Isaya 48:17.
Bonde katalana ɛlɛmbɛ nshi nyɛ na?
Bible mɛnyaka ɔkɔkɔ watalana ɛlɛmbɛ nshi nyɛ. Dibuku di’ekomelo dia lo Bible dielɛwɔ Ɛnyɛlɔ tɛkɛtaka dia ta dimɔtshi diakalɔma l’olongo, diele etombelo w’oma lɔkɔ wakonge la shɛngiya lo nsɛnɔ y’anto tshɛ polo nd’ɛlɔ kɛnɛ. Ɔpɔstɔlɔ Joani akafunde ate: “Ta diaki l’ulungu. Mikaele la andjelo andi wakatshu dia ntolosha ului ako ta. Ului ako la andjelo andi wakalo ta. Keli vo kumbaleka wulu; vo kuntana dihuli ntu l’ulungu. Wakakadja ului ako a wuki w’edjedja, wetawo vati: Uhimbanyi, Satana, ukeshi a wa la kete tshe—wakawukadja la kete ndi la andjelo andi.”—Enyelo 12:7-9.
Etombelo akɔna wakonge la ta sɔ mbala kakɔ ɔtɔi na? Joani akatetemala la mbuta ate: “Ulungu li, ongenengene, ndu wane watundjeseka loko. Fono kayuyala la kete ndu l’ashi a wuki, ne dia uhimbanyi akayi le nyu. Ndi eko la kele ka wuki; ndi mbeyaka ati: Etena ka[nd]i kambusukana.”—Enyelo 12:12.
‘Fɔnu kakonge la nkɛtɛ’ lam’akalɔma Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo l’ɔnɔnyi wa 1914 ndo ta diakɔ diakakumiya dikongɛ dimɔtshi di’ɛlɛmbɛ wotshikitanyi efula la wa nshi nyɛ. Barbara Tuchaman, ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ ekɔ lo mbuta ate: “Ta dia Woke diakalɔma l’ɔnɔnyi wa 1914 polo 1918 diekɔ oko oshidi wadja otshikitanu lam’asa nshi shɔ la nshi yaso nyɛ. Lo ndjaka anto efula wakahombe tetemala kamba elimu w’ohomba l’ɛnɔnyi wakahɔna la ta diakɔ, lo ndanya mbetawɔ k’anto, lo tshikitanya tokanyi t’anto, ndo lo tshika anto l’ekiyanu wahashile lo tokanyi, diɔ diakayokonya anto dia monga la dionga diotshikitanyi efula la nɛ diaki lawɔ la ntondo ka ta sɔ ndɔma.” Eric, ombewi okina w’ɛkɔndɔ ekɔ lo suya ɛtɛkɛta ɛsɔ lo mbuta ate: “Tatɛ oma l’ɔnɔnyi wa 1914, mbakamɛ ndana ɛlɛmbɛ wele l’ɔkɔngɔ diko dikambo sɔ kondjɛnama oko diekɔ kɔlɔ lo wedja w’ɛngɔnyi . . . Kema dikambo dia tshitshɛ dia shihodia woho wambokawola anto esadi eto l’ɛlɛmbɛ wele watshɛso wakasɛnaka lo ntambe ka dikumi la divwa wotowaelɛ ɔnɛ ɛlɛmbɛ w’akanga w’aladi.”
Lo dibuku diande dimɔtshi (Humanity—A Moral History of Twentieth Century), Jonathan Glover ekɔ lo mbuta ate: “Dikambo dimɔtshi diɛnama lo nshi yaso nyɛ ele olanelo w’ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ.” Kânga mbɔnyɔlande ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ w’oma l’abuku akina lo menda woho wambolana ɛtɛmwɛlɔ lo wedja wa lo lɛkɛ l’Edjelo ka wonya, nde ekɔ lo ndaka ate: “Wanɛ wele l’atei aso wahetawɔ ɛlɛmbɛ wa l’ɔtɛmwɛlɔ wendana la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ pombaka tetemala la kiyana lo menda woho watalana ɛtɛmwɛlɔ.”
Woho wambolana akambo nshi nyɛ, oyadi l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ, w’okanda kana wa pɔlitikɛndo kânga lo diɔtɔnganelo diasa anto kana ase nkumbo, ndo etombelo wa kɔlɔ w’oma lo dikambo sɔ wekɔ l’atei w’oyango wa kɔlɔ waki Diabolo wa mbela fɔnu le anto wodjashi lanɛ la nkɛtɛ. Satana amboyashikikɛ dia tetemala la ta diande polo l’ekomelo ndo dia nde ndɔshana l’anto tshɛ wasala la wolo dia mbɔtɔnganyiya nsɛnɔ yawɔ l’ɛlɛmbɛ waki Nzambi woho wa vɔ ndjodiakema la nde kamɛ.—Enyelo 12:17.
Onde ekɔ yoho mɔtshi ya kandola dikambo diamboleka nɛ diele anto hawoyolanga mbɛkɛ etema awɔ kânga lo dikambo ɔtɔi? Ɔpɔstɔlɔ Petero ekɔ lo kadimola ate: “Keli ne dia daka dia[ki Nzambi], mbalungamelasu ulungu w’uyuyu la kete k’uyuyu, lene udjashi akambu w’ololo.” (2 Petero 3:13) Sho kokaka mbɛkɛ etema aso lo daka sɔ nɛ dia Nzambi kema tsho la wolo wa kotsha sangwelo diande, koko nto nde shikikɛka dia dɔ diayokotshama. Lo kɛnɛ kendana la ‘dui tshɛ diatomba oma l’onyɔ ande’ Jehowa mbutaka ate: “Dio hadiutukalulaka le mi ukalulakalula. Keli dio diatutshaka lulangu lami ndu diatushidiyaka kene kakamasanguya.” Ɔsɔ ekɔ daka diakoka mbɛkɛ otema mɛtɛ!—Isaya 55:11; Enyelo 21:4, 5.
Tɔtɔnganyiya lɔsɛnɔ laso l’ɛlɛmbɛ waki Nzambi
L’andja ɔnɛ watatshikitana ndo watalana ɛlɛmbɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa salaka la wolo dia nsɛna lo ndjela ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ wɛnya Bible. Diɔ diakɔ diayatshikitanyawɔ l’anto efula, ndo mbala efula dui sɔ kotolaka yambalo y’anto ndo lɔsɔkɔ oma le anto akina.
Lo losanganya lɔmɔtshi l’Ɛmɛnyi wa Jehowa lakɔtɔma la Londres, wakambola ɔtɛkɛtshi ɔmɔtshi oma le jurnalistɛ mɔtshi ya televiziɔ dia mbeya mɛtɛ kana Ɛmɛnyi wa Jehowa wekɔ Akristo. Nde akakadimola ate: “Eelo, ekɔ mɛtɛ ngasɔ nɛ dia Yeso mbele ɛnyɛlɔ kaso. Andja ɔnɛ wambolola l’anto wele la lokaki koko sho ndjelaka paka Yeso Kristo ɔnɛ lele mboka, mɛtɛ, ndo lɔsɛnɔ. Sho mbetawɔka dia nde ekɔ Ɔnaki Nzambi, koko aha onto ɔmɔtshi la lo Losato l’Osanto, ɔnkɔnɛ, eokelo kaso ka Bible tshikitana l’ɛtɛmwɛlɔ ekina ɛnɛ.”
Lam’akawɛnya ɔkɔnya ɔsɔ lo televiziɔ ka BBC, jurunalistɛ yakɔ akakomiya lo mbuta ate: “Dimi lambeka akambo efula lo kɛnɛ kendana l’ɔkɔkɔ waya Ɛmɛnyi wa Jehowa dia ndjɔkɔkɔla l’asoko aso. Ndo hafɔnya dia lambɛnaka anto 25 000 wɔlɔtshi dimɛna efula ndo wodjashi kamɛ la loshilambo la mamba lo dihole ɔtɔi.” Ɔsɔ ekɔ mɛtɛ awui w’amɛna wakate ɔsɛdingodi w’akambo ɔmɔtshi wa l’andja ɔnɛ lo kɛnɛ kendana la lomba latanema l’ɛlɛmbɛ waki Nzambi wahatshikitana!
Kânga mbele anto amɔtshi mbeyaka mboka wolo dia mbɔtɔnganyiya nsɛnɔ yawɔ l’ɛlɛmbɛ wakiwɔ kombidja vamɛ, tambokokeketsha dia wɛ mboka sso lo Bible kayɛ ndo mbeka kɛnɛ kelɛwɔ ɛlɛmbɛ waki Nzambi. Koko, tɔsɛdingolake awui akɔ lâdiko lâdiko. Yela dako diaki ɔpɔstɔlɔ Paulo di’ɔnɛ: “Tanyuyafonyaki la akambu wa la kete nye. Keli nyuhilwami lu yimba y’uyuyu, kanyeyi okone weli lulangu la [Nzambi], l’ololo latôngenyangenyaka, ndu l’uluwanyi.” (Romo 12:2) Yaka lo Mbalasa ka Diolelo ka lo ngelo kanyu, ndo ona dia mbeya Ɛmɛnyi wa Jehowa wele lɔkɔ. Wɛ ayɛna dia vɔ wekɔ anto wɛkɛ etema awɔ l’alaka wa lo Bible ndo wɛnya mbetawɔ kele lawɔ le Nzambi lo pemba mbɔtɔnganyiya nsɛnɔ yawɔ l’ɛlɛmbɛ ande.
Kitanyiya ɛlɛmbɛ waki Nzambi wahatshikitana ndo w’ɔlɔlɔ lo lɔsɛnɔ layɛ ayokela mɛtɛ ɛtshɔkɔ efula. Kitanyiya lo leeta lɔnɛ laki Nzambi l’ɔnɛ: “Utunduyala we akalungi elembe ami, tshiki ki kaye kutuyala utamanya, la sambu kaye k’ololo kutuluwana otekoya.”—Isaya 48:18.
[Esato wa lo lɛkɛ 5]
Ɛlɔ kɛnɛ, anto hawoyolanga mbɛkɛ etema awɔ l’awui w’okanda, wa pɔlitikɛ, w’ɔtɛmwɛlɔ, ndo lo diɔtɔnganelo diasa ase nkumbo