Ngande wakokayɛ monga la wɛdimo lo kɛnɛ kendana la falanga?
Ngandji ka falanga ndo nsaki ka monga la lomombo bu dikambo di’oyoyo; ndo Bible tɛkɛtaka di’akambo asɔ nɛ di’aha ɛlɔ la lui kotatewɔ. Akambo asɔ wakatatɛ deko aha nɛ. L’Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ, Nzambi akadjangɛ ase Isariyɛlɛ ate: “Tokomiyaki luudu la unyaye . . . kuyanga engo kekina ka unyaye.”—Etumbelu 20:17.
ANTO efula wa lo nshi ya Yeso waki la ngandji ka falanga ndo ka lomombo. Tɔshi ɛnyɛlɔ ka sawo diakasawola Yeso nde l’ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi waki l’“ongonyi efula”: “[Yeso] akawutela ati: Dikambu otoi mbambutshikala! Utusundja dieli la ye tshe, utudikaheli akanga a weula, ku we ayuyala la diango l’ulungu. Kuyi, kundjeli. Keli lam’akanduki aui aso, ndi akanyangi efula, ne dia ndi aki la ongonyi efula.”—Luka 18:18-23.
Kanyi ya dimɛna lo dikambo dia falanga
Ayonga dikambo dia kɔlɔ mbuta ɔnɛ Bible shimbaka falanga kana okambelo tshɛ wa la falanga. Bible mɛnyaka dia falanga kimanyiyaka dimɛna dia ndɔshana la wola ndo l’ekakatanu waya oma lo wola ndo yɔ kimanyiyaka anto dia ndjakotshɛ ehomba wa lo lɔsɛnɔ. Nkumekanga Sɔlɔmɔna akafunde ate: “Dedi dia yimba diatukumbaka untu uku dedi dia falanga.” Ndo: “Antu watolekaka dambu dia ndjangenyangenya, watonokaka wanu dia ngenyangenya lumu, la falanga yatukukaka lu akambu tshe.”—Undaki 7:12; 10:19.
Nzambi mbetawɔka yoho y’ɔlɔlɔ ya kamba la falanga. Oko ɛnyɛlɔ, Yeso akate ate: “Nyuyandeli engenyi uma lu ukundji w’akambu wa kolo.” (Luka 16:9) Kɛsɔ nɔmbaka nto dia kimɔka weshasha wa falanga dia tɔla ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ waki Nzambi otsha la ntondo, nɛ dia sho nangaka dia Nzambi monga ɔngɛnyi aso wa pondjo. Sɔlɔmɔna ndamɛ, akayele ɛnyɛlɔ ka Davidi dia she lo kimɔ falanga y’efula dia mbikisha tɛmpɛlɔ ka Jehowa. Ɔkɛndɛ okina w’Okristo ele kimanyiya wanɛ wele lo dihombo. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akate ate: “Nyukanelaki ekilami lu ehumba awo.” Nde akakotsha nto ate: “Nyulungulaki angendangenda ololo.” (Romo 12:13) Tena efula kɛsɔ nɔmbaka dia kimɔ yema y’akuta. Ko kayotota dikambo dia ngandji ka falanga na?
‘Ngandji ka fɛsa’
Paulo akatɛkɛta efula dikambo dia ‘ngandji ka falanga’ kana ‘ngandji ka fɛsa’ lam’akandafundɛka osekande Okristo wa dikɛnda Timɔtɛ. Dako diaki Paulo tanemaka lo 1 Timote 6:6-19. L’atei wa diangɔ dia l’emunyi diakandatɛkɛta, dikambo diakandaleke tɛkɛta ele dia ‘ngandji ka falanga.’ Ekɔ dimɛna dia sho mbeka ɛtɛkɛta waki Paulo wakasambiyama oma le nyuma k’ekila ɛsɔ la yambalo y’efula lo menda woho wamboleka anto ndjasha tshɛ lo falanga ɛlɔ kɛnɛ. Ɔsɛdingwelo ɔsɔ wekɔ ohomba efula nɛ dia vɔ mɛnyaka sheke ya woho wa kondja ‘lɔsɛnɔ l’oshika.’
Paulo tewolaka ate: “Saki ka ukundji eko udiu a wehu tshe w’akambu wa kolo. Amotshi wakadiyangi, waketola uma lu mbuka ka mbetawo, wakayatshatsha la nyangu ya wulu efula.” (1 Timote 6:10) Divɛsa nɛ hate dia falanga yekɔ kɔlɔ ndo ndoko divɛsa diata dikambo sɔ. Ndo kânga ɔpɔstɔlɔ kombuta ɔnɛ falanga mbele lo kiɔkɔ ya “wehu tshe w’akambu wa kolo” kana ɔnɛ falanga mbele odio w’akambo tshɛ wa kɔlɔ watomba. Koko, ngandji ka falanga kokaka monga kiɔkɔ mɔtshi kana kiɔkɔ yâmɛ ya “wehu tshe w’akambu wa kolo.”
Tewɔ lokaki
Woho wele Bible hasekɛ falanga hɛnya dia ɔhɛmwɛlɔ waki Paulo koka mɔnyɔma. Akristo watatɛ monga la ngandji ka falanga wekɔ lo wâle wa koma l’ekakatanu wa weho tshɛ ndo wɔnɛ woleki tshɛ kɔlɔ ko oshishelo wa mbetawɔ. Mɛtɛ kɛsɔ keketshamaka oma lo kɛnɛ kakatɛ Paulo Akristo w’ase Kɔlɔsai ate: “Onkone nyudiaki akambu wa kolo wa la kete: munanyi, akambu wa mindu, saki ka dimba, lulangu la kolo, okomiya, wele otemwelo wa dikishi.” (Kolosai 3:5) Ngande wakoka ɔkɔmiya, lokaki, kana ‘ngandji ka falanga’ monga l’atei wa ditshelo diɔsama oko ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi na? Onde kɛsɔ nembetshiyaka di’ekɔ kɔlɔ monga la luudu la woke, mutuka w’oyoyo kana olimu wafutawɔ falanga efula? Kema, lo diangɔ sɔ tshɛ ndoko kele kɔlɔ. Wombola wonyiyama vɔnɛ: Kakɔna kele l’atei w’otema w’onto kôtshutshuya dia nanga diangɔ sɔ tshɛ, ndo onde diangɔ sɔ tshɛ diekɔ ohomba mɛtɛ?
Otshikitanu wele lam’asa nsaki kokongaka l’onto la lokaki mbeyaka mbɛdikama l’otshikitanu wele lam’asa lombe la dja la tshitshɛ la mbahɛ diangɔ dia ndɛ la lombe la dja la woke latshumba okonda kana oswe. Nsaki k’ɔlɔlɔ ndo kasungana kokaka kimanyiya onto. Tɔ totshutshuyaka onto dia kamba ndo anto mɛna elowa w’oma l’olimu aso. Tukedi 16:26 mbutaka ate: “Ndjala k’ukambi ekambo katûkimanyiaka, ne dia unyo andi atûsukuyaka utsha leko.” Koko lokaki ekɔ wâle ndo l’etombelo wa kɔlɔ. Lɔ lekɔ nsaki ka tshambandeko.
Mbahemɛ nsaki kaso ka monga la falanga ekɔ okakatanu wa woke. Onde falanga yayamɔtshɛso kana diangɔ diakombolaso kondja diayokoma ɛhɔmbɔ wa tokotshɛka ehomba aso kana sho mbayokoma ɛhɔmbɔ wa falanga kana diangɔ sɔ? Diɔ diakɔ diakate Paulo ate monga ‘kanga ɔkɔmiya . . . kɛdikɛdi monga . . . ɔtɛmɔdi wa dikitshi.’ (Efeso 5:5) Lo mɛtɛ, kɔmiya ɛngɔ kɛmɔtshi nembetshiyaka mɛtɛ dia lolango latɔ mangaso salaka, kana kietɛ owandji aso, kana nzambi kaso kakambɛso. Koko Nzambi tɛtɛka ate: “Tuyalaki la ditemolatemola la ntundu kami.”—Etumbelu 20:3.
Monga lokaki mɛnyaka nto dia sho hatoyaɛkɛ le Nzambi dia nde kotsha daka diande dia tosha kɛnɛ keso l’ohomba. (Mateu 6:33) Lâsɔ, monga la lokaki kɛdikɛdi mboka Nzambi ɔkɔngɔ. Ndo lo yoho shɔ nto lɔ lekɔ “otemwelo wa dikishi.” Diɔ diakɔ diatewola Paulo l’ɔlɔlɔ tshɛ lo dikambo sɔ!
Yeso nde lawɔ akasha ɔhɛmwɛlɔ wa shikaa lo kɛnɛ kendana la lokaki. Nde akatotɛ di’aha kɔmiya kɛnɛ keso bu latɔ: “Nyendi, nyewo okomiya wa diango tshe; ne dia lumu la untu haluyala ne dia efula ka diango dieli la ndi.” (Luka 12:15) Lo ndjela divɛsa sɔ ndo wɛla waki Yeso wayela, lokaki ndja oma lo kanyi y’enginya y’ɔnɛ kɛnɛ kele ohomba lo lɔsɛnɔ nemanɛka l’efula ka diangɔ diele l’onto. Mbeyaka monga falanga, dihole diele l’onto lo tshunda, lowandji kana weho wa diangɔ dia woho ɔsɔ. Onto kokaka monga la lokaki l’oseka ɛngɔ tshɛ kakokande monga latɔ. Sho mbeyaka fɔnya dia naka sho kondja ɛngɔ kakɔ, kete tayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Koko lo ndjela Bible ndo kɛnɛ kakomɛ anto, paka Nzambi oto mbakoka ndo mbayotokotshɛ ehomba aso oko wakakane Yeso yimba nde l’ambeki ande.—Luka 12:22-31.
Ɛlɔ kɛnɛ wanɛ wasala diangɔ kana atshunda mamboleka keketsha awui wa lokaki. Anto efula wasɛngiyama oma lo toho tɔmɔtshi ta woshamu tele la wolo efula ndjokomaka lo fɔnya ɔnɛ kɛnɛ tshɛ kele lawɔ atakoke. Vɔ nangaka monga la diangɔ efula, diangɔ dia weke ndo di’amɛna efula. Kânga mbahatakoke nongamɛ dia tshikitanya dionga diele l’anto wotodingi, ngande wakokaso ndɔshana la dionga sɔ na?
Ngɛnangɛna la kɛnɛ kele laso tshikitana la lokaki
Paulo mɛnyaka dia lo dihole dia monga la lokaki, tɔngɛnɛngɛnɛ la kɛnɛ kele laso. Nde mbutaka ate: “Keli lamayutuyala la diango dia nde ndo la diango dia ndota, shu tayuyala la ongenongeno lu diango diako.” (1 Timote 6:8) Ɛtɛkɛta ɛsɔ wɛnya kɛnɛ tshɛ keso latɔ mɛtɛ ohomba, mbut’ate “diango dia nde ndu diango dia ndota”—mbeyaka mbɔsama oko ɛtɛkɛta w’anyanya. Anto efula ndjangɛnyangɛnyaka yema oma l’awui wɛnyawɔ lo televiziɔ lɛnɛ ɛnyawɔ anto wa lokumu wodjashi lo mvudu y’amɛna hangɔnɛ. Ɔsɔ kema yoho ya ngɛnangɛna la kɛnɛ kele laso.
Eelo mɛtɛ, ekambi waki Nzambi hawɔlɔmbama dia sɛna lɔsɛnɔ la lo wola. (Tukedi 30:8, 9) Koko, Paulo toholaka dia monga wola nembetshiyaka mɛtɛ: pomba kɛnɛ ka ndɛ, ka ndɔta, ndo luudu l’ɔlɔlɔ la mbidjasɛ. Lo wedi okina, naka tekɔ la diangɔ sɔ, kete tekɔ l’ɔkɔkɔ w’oshika wa ngɛnangɛna.
Ko onde awui wakate Paulo w’onto ngɛnangɛna la kɛnɛ kele lande aki awui wa sawosawo kana w’oma l’etei k’otema? Onde mɛtɛ onto koka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo monga tsho la diangɔ dia ndɛ, ahɔndɔ ndo luudu? Paulo akahombe mbeya dia ekɔ ngasɔ. Nde aki ntondo la lɔsɛnɔ l’ɔngɔnyu ndo la waɛsɛ wa lânde oma lo dihole dia ladiko diaki lande lo tshunda di’ase Juda ndo woho wakinde ose Rɔma. (Etsha 22:28; 23:6; Filipe 3:5) Paulo akahomana nto la pâ ya wolo l’olimu ande wa misiɔnɛrɛ. (2 Koreto 11:23-28 Oma l’akambo asɔ tshɛ, nde akeye sheke yakakoke mbokimanyiya dia ngɛnangɛna la kɛnɛ kaki lande. Naa sheke yakɔ shɔ naa?
‘Dimi lakeke sheke’
Paulo akalembitshiya lo mukanda ande ɔmɔtshi ate: “Dimi mbeyaka wuhu wa kintshakitshama, ndu wuhu wa ndjala la efula. Lu wehu tshe ndu lu akambu tshe, dimi lakeki [“sheke ya,”NW] nduta ndu [“sheke ya,”NW] mbuka ndjala: [“sheke ya,”NW] ndjala la efula, ndu ndjala la uhumba.” (Filipi 4:12) Paulo aki la ndjashikikɛ k’efula, ndo akɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ! Anto mbeyaka mbuta esadi eto dia Paulo aki la lɔsɛnɔ la dimɛna lam’akandafunde ɛtɛkɛta ɛnɛ ko tete le bu. Nde aki lo lokanu la Rɔma—Filipi 1:12-14.
Naka sho kana yimba la dikambo sɔ di’oshika, kete tayɛna dia divɛsa nɛ diekɔ la wetshelo wa mamba lo kɛnɛ kendana la ngɛnangɛna la kɛnɛ kele laso aha tsho dia lomombo koko ndo l’oseka dikambo tshɛ diatokomɛ. Monga l’ɔngɔnyi woleki kana la pâ koleki koka todja l’ohemba lo kɛnɛ kendana l’akambo wahombaso mbetsha lo dihole dia ntondo. Paulo akatɛkɛta dikambo di’ekundji wa lo nyuma wakokimanyiya dia nde monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ aha la menda ekondjelo kande ka l’emunyi: “Dimi mbeyaka ntsha akambu tshe la wulu wa [Nzambi] one latunkikitshaka.” (Filipi 4:13) Lo dihole dia nde ndjaɛkɛ lo kɛnɛ kaki lande, oyadi efula kana yema tshitshɛ ndo lo tena oyadi di’ɔlɔlɔ kana dia kɔlɔ diakandasɛnaka, Paulo akendɛka le Nzambi dia nde mbokotshɛ ehomba ande. Dikambo sɔ diakokimanyiya dia nde ngɛnangɛna la kɛnɛ kaki lande kana la kɛnɛ tshɛ kakokomɛ.
Ɛnyɛlɔ ka Paulo kaki ohomba, djekoleko le Timɔtɛ. Ɔpɔstɔlɔ akakeketsha dikɛnda sɔ dia nde monga la yoho ya lɔsɛnɔ yetsha omamemelo le Nzambi ndo diokanelo dia dimɛna dia lam’asande lande la ntondo k’ɔngɔnyi. Paulo akate ate: “Kele we untu [la Nzambi], ulawo akambu ane. Uyeli akambu w’usimbwi, la ololo tshe, la mbetawo, la ngandji, la kolamelu, la memakana.” (1 Timote 6:11) Ondo Timɔtɛ mbakawatɛ ɛtɛkɛta ɛsɔ, koko vɔ mendanaka l’onto tshɛ lalanga tombola Nzambi ndo monga la lɔsɛnɔ la mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ.
Timɔtɛ akahombe nsɛna wolo di’aha monga la lokaki oko Okristo tshɛ. Ondo ambetawudi amɔtshi w’ɛngɔnyi waki l’etshumanelo ka l’Ɛfɛsɔ lɛnɛ aki Timɔtɛ lam’akofundɛ Paulo. (1 Timote 1:3) Paulo akakome la losango l’ɔlɔlɔ la Kristo l’osomba w’ɔngɔnyi ɔsɔ wakayashaka l’akambo w’okanda, ndo akakonya anto efula ambetawudi. Aha la tamu, amɔtshi l’atei w’anto asɔ waki akanga w‘ɛngɔnyi oko watanemawɔ lo tshumanelo dimɔtshi di’Akristo ɛlɔ kɛnɛ.
Wombola wonyiyama, djekoleko lo ndjela wetshelo wele lo 1 Timote 6:6-10, vɔnɛ: Kakɔna kahomba anto wele la falanga yoleki ndo nyɛ yele ohomba lewɔ sala naka vɔ nangaka tombola Nzambi na? Paulo mbutaka dia vɔ pombaka tatɛ sɛdingola waonga awɔ. Falanga konyaka onto mbala efula dia ndjaɛna oko nde amboyakoka. Paulo ekɔ lo mbuta ate: “Ewuli akanga w’engonyi wa l’etena kene, dia vo tawutakulaki, ndu tawulungamelaki efumbo fumbo k’ongonyi, keli walungameli [Nzambi] latutushaka diango tshe ushasha ne dia ntongenyangenya.” (1 Timote 6:17) Akanga w’ɔngɔnyi pombaka mbeka dia mɛna l’edia k’ɔngɔnyi awɔ, vɔ pombaka mendɛ le Nzambi, ɔnɛ lele kiɔkɔ ya woho w’ɔngɔnyi tshɛ.
Koko aha dionga to mbahombama sɛdingola dia tondoya dikambo sɔ. Oyadi kakianɛ kana lo nshi yayaye, Akristo wele l’ɔngɔnyi pombaka kamba l’ɛngɔnyu awɔ la yimba. Paulo tolakaka ate: ‘Totshele anto akina ɔlɔlɔ, tonge ɛngɔnyi l’akambo w’ɔlɔlɔ, tonge la lokaho.’—1 Timote 6:18.
‘Lɔsɛnɔ l’oshika’
Kɛnɛ koleki ohomba lo dako dia Paulo ele dia sho mbohɔka dia nɛmɔ dia lomombo la l’emunyi diekɔ l’elelo. Ɔtɛkɛta wa Nzambi mbutaka ɔnɛ: “Ukundji ele usumba a wulu le kanga ongonyi. Vo wele ehele k’ave k’utali lu tukanyi tandi.” (Tukedi 18:11) Eelo, lotui tshitshi lakoka ndja oma l’ɔngɔnyi lekɔ mɛtɛ la komelo ndo lɔ halosha etombelo w’amɛna. Ekɔ wâle dia sho mbetsha lɔsɛnɔ laso paka dia nyanga ɔngɔnyi lo dihole dia nyanga dia mbetawɔma le Nzambi.
Woho wele lomombo la l’emunyi koka shila lo mayi ka sso mɛnyaka dia hatokoke kitsha elongamelo kaso lɔkɔ kânga yema. Elongamelo ka mɛtɛ pombaka mbika etshina lo ɛngɔ ka wolo, k’oshika ndo katshikala edja. Okristo pombaka kitsha elongamelo kande le Otungi aso Jehowa Nzambi, ndo lo daka diande dia lɔsɛnɔ la pondjo. Oko wele falanga hakoke mbisha onto ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ, mbahayakoke nto mbisha onto panda. Paka mbetawɔ kaso le Nzambi mbakoka ntosha elongamelo ka ngasɔ.
Lâsɔ oyadi tekɔ ɔngɔnyi kana wola, nyɛsɔ toyele yoho ya lɔsɛnɔ yayotetsha ‘ɛngɔnyi la ntondo ka Nzambi.’ (Luka 12:21) Ndoko ɛngɔ koleki mbetawɔma le Otungi. Welo tshɛ wadjaso dia mbetawɔma le otungi kimanyiyaka dia ‘sho ndjaombela etshina k’ɔlɔlɔ ka nshi yayaye dia sho kondja lɔsɛnɔ l’oshika.’—1 Timɔtɛ 6:19.
[Osato wa lo lɛkɛ 7]
Paulo akeke sheke ya ngɛnangɛna la kɛnɛ kaki lande
[Esato wa lo lɛkɛ 8]
Sho koka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo ngɛnangɛna la kɛnɛ kele laso