Ɔtɛkɛta waki Jehowa wekɔ la lɔsɛnɔ
Akambo w’Ohomba w’Oma lo Dibuku di’Etumbelu
DIBUKU di’Etumbelu diekɔ ɔkɔndɔ wa mɛtɛ w’etshungwelo ka wanɛ wakawetɛ ‘fumbe lo ɛlɔmbwɛlɔ ka kanga ngala.’ (Etumbelu 1:13) Dibuku diakɔ kɔndɔlaka nto eotwelo k’ɔngɛnɔngɛnɔ efula ka wodja ɔmɔtshi. Ahindo wa diambo, ɛlɛmbɛ woleki weke, ndo wokelo wa tabɛrnakɛlɛ wekɔ l’atei w’awui w’amɛna efula wɔkɔndwami lɔkɔ. Lo mɛtɛ, ɔsɔ mbele oko akambo wɔkɔndwami lo dibuku di’Etumbelu dia lo Bible.
Etumbelu ekɔ dibuku diakafundama oma le Mɔsɛ, omvutshi w’ose Hɛbɛru. Diɔ kɔndɔlaka awui wakakomɛ as’Isariyɛlɛ l’edja kolekanyi ɛnɔnyi 145, mbut’ate, oma lo nyɔi kaki Yɔsɛfu l’ɔnɔnyi 1657 N.T.D. polo ndo lam’akashile wokelo wa tabɛrnakɛlɛ l’ɔnɔnyi 1512 N.T.D. Koko, ɔkɔndɔ ɔnɛ hawendana paka l’awui w’ɛkɔndɔ. Vɔ wekɔ etenyi kɛmɔtshi k’ɔtɛkɛta waki Nzambi, kana losango lande otsha le anto. Oko wediɔ ɔsɔku, vɔ ‘wekɔ la lɔsɛnɔ ndo la nkudu koleki.’ (Heberu 4:12) Etombelo, ekɔ dibuku diele l’ohomba efula le so.
‘NZAMBI AKOKE ALELO AWƆ’
Tokanula taki Jakɔba takadjasɛka l’Edjibito takafulanela esadi eto, woho ɔnɛ wele nkumekanga akadjanga dia vɔ soyama oko wakiwɔ fumbe. Farawɔ akasha ndo didjango dia ndjaka ana w’ashashi w’apami w’ase Isariyɛlɛ tshɛ wakôtɔka. Mɔsɛ laki la ngɔndɔ shato akahandɔ ndo akayongaka ɔna yanyi laki ɔnaki Farawɔ la womoto. Kânga mbakawɔtɔlɛ lo luudu la nkumekanga, lam’akinde l’ɛnɔnyi 40, Mɔsɛ akete lo wedi wa wodja ande hita ndo akadiake ose Edjibito ɔmɔtshi. (Etsha 7:23, 24) Lam’ele nde akahombe paka ndawɔ, nde akatshu otsha la Midiyana. Lɛkɔ nde akatotshukaka wadi ndo akatɔsɛnaka oko olami w’ɛkɔkɔ. Lo dikombokombo diakahɛtaka dja lo dihindo, Jehowa akatɛ Mɔsɛ dia nde kalola otsha l’Edjibito dia totshungola as’Isariyɛlɛ oma lo fumbe. Arɔna w’ɔnango akatomama dia tonga ɔtɛkɛtshi ande.
Okadimwelo lo wembola w’oma l’afundelo:
3:1—Woho akɔna w’ɔlɔmbɛdi waki Jɛtɛro? Lo nshi y’ewandji wa nkumbo, owandji wa nkumbo akakambaka oko ɔlɔmbɛdi wa nkumbo kande. L’eshikikelo tshɛ, Jɛtɛro aki owandji wa dioho dia Midiyana. Tatɛ lam’akayala ase Midiyana tokanula taki Abarahama oma lo tshimbo yaki Ketura, ondo vɔ wakatɛmɔlaka Jehowa.—Etatelu 25:1, 2.
4:11—Lo yoho yakɔna ‘yatetɛka Jehowa onto lomi, lohoke, la tshungu’? Kânga mbele mbala kɛmɔtshi Jehowa ambetɛka onto tshungu ndo lomi, nde kema kiɔkɔ ya dikɔmɔ sɔ tshɛ. (Etatelu 19:11; Luka 1:20-22, 62-64) Diɔ tomba oma lo pɛkato kakakite anto. (Jobo 14:4; Romo 5:12) Koko, lam’ele Nzambi akatshike dia dikambo sɔ ndjala, nde kokaka tɛkɛta dikambo diande ndamɛ oko onto ‘letɛ’ anto nyumi, mpoke, ndo totshungu.
4:16—Ngande wakayala Mɔsɛ “uku [Nzambi]” le Arɔna? Mɔsɛ aki onyimpala waki Nzambi. Omalɔkɔ, Mɔsɛ akonge “uku Nzambi” le Arɔna, lakatɛkɛtaka lo dihole dia Mɔsɛ.
Wetshelo le so:
1:7, 14. Jehowa akasukɛ wodja ande etena kakawahɛnyahɛnyamaka l’Edjibito. Woho akɔ wâmɛ mbasukɛnde Ɛmɛnyi ande wa lo nshi nyɛ, kânga la ntondo k’ehemba wa wolo.
1:17-21. Jehowa toholaka dia “sala akambo w’ololo.”—Nehemiya 13:31.
3:7-10. Jehowa mbokaka alelo w’ekambi ande.
3:14. Jehowa kotshaka asangwelo ande l’eshikikelo tshɛ. Ɔnkɔnɛ, sho kokaka monga l’eshikikelo dia nde ayanga kotsha akambo tshɛ walongamɛso wele lo Bible.
4:10, 13. Mɔsɛ akaleke mɛnya dia nde kondjayaɛkɛka lo dikoka diande dia tɛkɛta kânga lam’akandakondja eshikikelo dia kondja ekimanyielo kaki Nzambi. Nde akasɛngasɛnga Nzambi dia toma onto okina dia tɔtɛkɛta la Farawɔ. Ɔnkɔnɛ, Jehowa akakambe la Mɔsɛ ndo akawosha lomba ndo wolo waki ohomba le nde dia kotsha ɔkɛndɛ ande. Lo dihole dia mbuta ɔnɛ sho bu l’akoka, nyɛsɔ toyaɛkɛke le Jehowa ndo tokotshake la kɔlamelo tshɛ olimu aso w’esambishelo ndo wa mbetsha anto.—Mateu 24:14; 18:19, 20.
AHINDO WA DIAMBO WAMBELA ETSHUNGWELO
Mɔsɛ nde l’Arɔna wakɛnama la ntondo kaki Farawɔ, wakɔlɔmbɛ dia nde mbisha ana w’ase Isariyɛlɛ dikimɔ dia vɔ tosalɛ Jehowa difɛstɔ l’oswe. Owandji w’ase Edjibito akatone l’okonda tshɛ. Jehowa akakambe la Mɔsɛ dia mbela asui wakandalake ɔtɔi ɔtɔi. Farawɔ akayokimɔka ase Isariyɛlɛ dia tshɔ paka oma l’ɔkɔngɔ wa sui dia dikumi. Koko, yema tshitshɛ oma lâsɔ, nde l’alembe ande wakayelana nto la wɔ la kɛlɛ tshɛ. Koko Jehowa akadiholɛ ekambi ande mboka lo Ndjale ka Bela ndo akâtshungola. Ase Edjibito wakavu lam’akawakumɛ ashi wa lo ndjale.
Okadimwelo lo wembola w’oma l’afundelo:
6:3—Lokombo la Nzambi woho akɔna wakilɔ kombeyama le Abarahama, Isaka, ndo Jakɔba? Ewandji wa nkumbo ɛsɔ wakakambe la lokombo la Nzambi ndo wakalongola alaka oma le Jehowa. Koko, vɔ kombeya Jehowa oko ɔnɛ lakakotsha alaka asɔ.—Etatelu 12:1, 2; 15:7, 13-16; 26:24; 28:10-15.
7:1—Mɔsɛ Woho Akɔna wakandetɛma ‘Nzambi le Farawɔ’? Mɔsɛ akalongola wolo ndo lowandji oma le Nzambi lâdiko dia Farawɔ. Omalɔkɔ, nde kokoka mboka nkumekanga kɛsɔ wɔma.
7:22—Ɛlɔmbɛdi wa l’Edjibito oma lende akawakondja ashi waki kokadimɔ dikila? Vɔ wakakoke kamba l’ashi wakawɔshi oma l’Ɔkɛdi wa Nilɛ ntondo ka dilanya sɔ ndja. Wakakoke nto kondja ashi wa pudipudi lo tshima afuku suke l’Ɔkɛdi wa Nilɛ.—Etumbelu 7:24.
8:26, 27—Lande na kakate Mɔsɛ ɔnɛ elambo w’ase Isariyɛlɛ wayonga ‘Nyɛtɛtɛ le ase Edjibito’? Wakatɛmɔlaka weho wa nyama efula l’Edjibito. Woho wakatɛkɛta Mɔsɛ dikambo di’elambo akakoke nto mɛnya bonde kakatɛtɛka Mɔsɛ dia vɔ mbisha ana w’ase Isariyɛlɛ lotshungɔ la tshɔ tolambola Jehowa elambo.
12:29—Waa na wakeyamaka oko ana wa nondo? Ana wa nondo wakendanaka paka l’ana w’apami. (Walelu 3:40-51) Farawɔ lele ndamɛ aki ɔna pami l’enondo, kondjakema. Nde aki ndo l’ɔnande hita. Aha owandji wa nkumbo koko ɔnande l’enondo kakavu lam’akaye sui dia dikumi.
12:40—Lo edja ka ngande kakadjasɛ ase Isariyɛlɛ l’Edjibito? Ɛnɔnyi 430 watawɔ lanɛ mbidjaka nshi yakadjasɛ ana w’ase Isariyɛlɛ “lo wodja w’Edjibito ndo lo wodja wa Kanana.” (Adia nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi ka NW) Lam’akinde l’ɛnɔnyi akumi esambele l’etanu Abarahama akatenyanya Ɔkɛdi w’Eyufarata l’ɔnɔnyi wa 1943 N.T.D., lam’akandatatshɔka otsha la Kanana. (Etatelu 12:4) Tatɛ oma l’etena kɛsɔ polo ndo lam’akɔtɔ Jakɔba laki l’ɛnɔnyi 130 l’Edjibito, aki yɛdikɔ y’ɛnɔnyi 215. (Etatelu 21:5; 25:26; 47:9) Dikambo sɔ nembetshiyaka dia oma lâsɔ as’Isariyɛlɛ wakadjasɛ l’Edjibito oko yɛdikɔ y’ɛnɔnyi 215.
15:8—Onde ashi ‘wakakame la tshitshi’ wa Ndjale ka Bela wakikɔ mɛtɛ ashi w’okamu? Vɛrbɛ ya lo Hɛbɛru yokadimodiwɔ ɔnɛ “nkama” nembetshiyaka mimɔ ɔkɛlɛngɔ. Lo Jobo 10:10, vɔ kambaka la tshɛkɛta shɔ lo kɛnɛ kendana l’awɛlɛ w’okamu. Omalɔkɔ mbele, ashi wakakame la tshitshi halembetshiya ashi w’okamu kana waya oko dibanga. Naka “lopepe la wulu l’uma l’ehutwelu ka unya” lɔtɛkɛtshiwɔ lo dibuku di’Etumbelu 14:21 laketɛ ashi tshitshi efula, kete aha la tâmu abuku amɔtshi tɛkɛtaka dikambo dia tshitshi kambotamba olelo. Lam’ele ndoko ɛngɔ kɛnama kakasukɛka ashi asɔ, vɔ wakɛnamaka dia vɔ wambokama la tshitshi, ndo waya bu ɔkɛlɛngɔ.
Wetshelo le so:
7:14–12:30. Asui dikumi asɔ kondja oyaya. Wakalakema ntondo ndo wakaye l’etena kakawalakema. Alanya kana asui asɔ tɛnyaka hwe wolo wele l’Otungi lâdiko di’ashi, dia ngɔndɔ, dia tofumbɔfumbɔ, dia waa nyama, ndo lâdiko di’anto! Asui asɔ mɛnyaka nto dia Nzambi kokaka mbela mpokoso le atunyi ande ko mbitsha wanɛ wɔtɛmɔla.
11:2; 12:36. Jehowa tshɔkɔlaka ekambi ande. Nde akasale di’ase Isariyɛlɛ kondja difuto oma l’elimu wa wolo wakawakambe l’Edjibito. Vɔ kɔmbɔtɔ lo wodja w’Edjibito oko waa fumbe y’oma l’ata, koko anto waki la lotshungɔ.
14:30. Sho kokaka monga l’eshikikelo dia Jehowa ayotshungola atɛmɔdi ande lam’ayoya “fono ka wulu.”—Mateu 24:20-22; Enyelo 7:9, 14.
JEHOWA AMBƆLƆNGƆSƆLA WODJA WA TEOKRASI
(etumbelu 15:22–40:38)
Lo ngɔndɔ ka sato l’ɔkɔngɔ w’otshungwelo awɔ oma l’Edjibito, as’Isariyɛlɛ wakatshumana l’ɛse k’Okongo wa Sinai. Lɛkɔ mbakawalongola Ɛlɛmbɛ Dikumi ndo wadjango akina, wakawɔtɔ sheke la Jehowa, ndo wakayokoma wodja walɔmbwama oma le nde ndamɛ. Mɔsɛ akasale nshi 40 lo dikona. Nde aki lo nongola wetshelo lo kɛnɛ kendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ndo la wokelo wa tabɛrnakɛlɛ kaki Jehowa, kaki tɛmpɛlɔ kakakokaka tɛmbamaka. Etena kakinde lɛsɔ, ase Isariyɛlɛ wakasale yâna ya ngɔmbɛ ya paonyi ndo wakatatɛ ndjitɛmɔla. Lam’akaholɔ Mɔsɛ oma lo dikona, nde akɛnyi dikambo sɔ ndo akoke kɛlɛ k’efula kakayokonyaka lo mbola pase di’ave pende diakawosha Nzambi. L’ɔkɔngɔ wa nde mbisha atshi wa kɔlɔ asɔ dilanya diakasunganaka la wɔ, nde akakalola nto otsha l’okongo ndo akatolongola pase dikina di’ave. Lam’akakalola Mɔsɛ, tabɛrnakɛlɛ kakatatɛ mbikama. Otsha l’ekomelo k’ɔnɔnyi wa ntondo wakalongola ase Isariyɛlɛ lotshungɔ, luudu la dipɛma la dimɛna efula lɔsɔ ndo diangɔ diaki ohomba lɔkɔ diakakotshama ndo lakahikama, oma lâsɔ Jehowa akalilodja la lotombo lande.
Okadimwelo lo wembola w’oma l’afundelo:
20:5—Jehowa woho akɔna welande “kolo ka washe” le nɔnga yayela? Naka onto aya opalanga, kete nde akalomboshamaka paka oma lo lɔkɛwɔ kana dionga diande ndamɛ. Koko etena kakakalolaka ase Isariyɛlɛ l’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi, dikambo sɔ diakayongaka l’etombelo wa kɔlɔ lo nɔnga yayela. Kânga ase Isariyɛlɛ waki la kɔlamelo wakadiɛnɛ l’etombelo wa kɔlɔ waki la dikambo sɔ lo woho ɔnɛ wele aki wolo le wɔ dia vɔ tshikala l’olowanyi lo menda woho wakayakimɔ ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo wodja l’awui wa dengalenga.
23:19; 34:26—Kakɔna kakalembetshiyaka didjango diakataka ɔnɛ aha katɛ ɔsɔngɔ wa ngɔmbɛ lo awɛlɛ wa nyango? Apanganu mbaki la mbekelo ka katɛka (yana ya ngɔmbɛ kana nyama kikina) l’awɛlɛ wa nyango lo fɔnya ɔnɛ etshelo kɛsɔ ayowalɔshɛka mvula. Ndo nto, lam’ele awɛlɛ asɔ ekɔ dia ndesha yana yatɔ yeke ɔsɔngɔ, lâsɔ ekɔ dui dia kɔlɔ efula dia mama ka nyama katɛ ɔnatɔ l’awɛlɛ atɔ. Ɔlɛmbɛ ɔsɔ wakakimanyiya dia mɛnya ekambi waki Nzambi dia vɔ pombaka mbokana kɛtshi.
23:20-23—Ondjelo akɔna watɛkɛtawɔ dikambo diande lanɛ, ndo woho akɔna waki lokombo la Jehowa ‘le nde’? Ondo ondjelo ɔsɔ aki Yeso la ntondo ka nde ndjotɔ oko onto la l’emunyi. Wakakambe la nde dia nɔmbɔla as’Isariyɛlɛ lam’akawatatshɔka otsha lo Nkɛtɛ ya Daka. (1 Koreto 10:1-4) Lokombo la Jehowa lekɔ ‘le nde’ lo woho ɔnɛ wele Yeso mbakaleke sukɛ ndo kidia lokombo laki She.
32:1-8, 25-35—Lande na kele Arɔna konongola dilanya lo woho wakandasɛlɛ yana ya ngɔmbɛ ya paonyi? Arɔna kondjashaka l’otema ɔtɔi l’ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi. L’ɔkɔngɔ diko, ondo nde akayongaka l’ɔnɔngɔ w’ase Lɛwi lo mbeta lo wedi waki Nzambi ndo lo ndɔshana la wanɛ wakalɔshaka Mɔsɛ. L’ɔkɔngɔ wa wanɛ waki l’onongo ndjakema, Mɔsɛ akohola anto dia wakasale pɛkato ka woke, lo mɛnya dia lâdiko w’Arɔna, anto akina wakokama kɛtshi oma le Jehowa.
33:11, 20—Nzambi woho akɔna wakandatɛkɛtaka la Mɔsɛ “elundji l’elundji”? Etelo kɛsɔ mɛnyaka sawo dia la lɔngɛnyi. Mɔsɛ akatɛkɛta l’onyimpala waki Nzambi ndo onto ɔsɔ akawotɛ awui w’oma le Jehowa. Koko Mɔsɛ kɔmɛna Jehowa, nɛ dia ‘ndoko onto lokoki mɛna Nzambi ko tshikala la lɔsɛnɔ.’ Lo mɛtɛ Jehowa kɔtɛkɛta nde ndamɛ nganɛ la Mɔsɛ. Ngalatiya 3:19 mbutaka di’Ɔlɛmbɛ “[w]akadjama uma le andjelo le oteketedi.”
Wetshelo le so:
15:25; 16:12. Jehowa kokɛka ekambi ande.
18:21. Apami wakasɔnama dia monga l’ɛkɛndɛ l’atei w’etshumanelo k’Akristo pombaka monga nto l’akoka, monga anto woka Nzambi wɔma, anto wele akina koka mbɛkɛ etema awɔ le wɔ ndo wele kema la lokaki.
20:1–23:33. Jehowa mbele Ombidji w’Ɛlɛmbɛ woleki tshɛ. Lam’akawakitanyiya ɛlɛmbɛ ande, ɛlɛmbɛ akɔ wakakimanyiya ase Isariyɛlɛ dia mbɔtɛmɔla lo yoho ya dimɛna ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ɛlɔ kɛnɛ Jehowa ekɔ l’ɔlɔngɔswamelo wa teokrasi. Naka tayokamba kâmɛ la wɔ, kete tayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo l’ekokelo.
Kitshimudi ya mɛtɛ le so
Dibuku di’Etumbelu atosholɛdiɔ lo kɛnɛ kendana la Jehowa? Diɔ mɛnyaka dia nde ekɔ onto Lakaha la ngandji, Otshungudi wahɛdimi ndoko l’onto okina, ndo ɔnɛ latokotshaka alaka ande. Nde ekɔ Nzambi kele l’ɔlɔngɔswamelo walɔmbwama oma le nde.
Naka wɛ mbadiaka Bible lomingu la lomingu dia nɔngɔsɔla Kalasa k’Olimu wa Teokrasi, kete aha la tâmu wɛ ayonandema efula oma lo kɛnɛ kekayɛ oma lo dibuku di’Etumbelu. Etena kasɛdingolayɛ kɛnɛ kotami l’etenyi kata ɔnɛ: nyadia awui wofundami l’etenyi kofundjiwɔ ɔnɛ: “Ekadimwelo lo Wembola w’oma l’Afundelo,” wɛ ayonga l’eokelo k’efula k’avɛsa amɔtshi wa l’Afundelo. Kɔmatɛrɛ yele l’ɛse k’etenyi kata ɔnɛ “Wetshelo le So” yayokɛnya woho wokokiyɛ kondja wahɔ oma lo wadielo wa Bible wa lo lomingu.
[Osato wa lo lɛkɛ 8]
Jehowa akatome Mɔsɛ kanga okitshakitsha dia totondja ase Isariyɛlɛ oma lo fumbe
[Osato wa lo lɛkɛ 9]
Asui Dikumi wakɛnyaka wolo wele l’Otongi lâdiko di’ashi, dia ngɔndɔ, dia tofumbɔfumbɔ, dia waa nyama, ndo lâdiko di’anto
[Osato wa lo lɛkɛ 10]
Oma lo tshimbo yaki Mɔsɛ, Jehowa akalɔngɔsɔla dia Isariyɛlɛ monga wodja wa teokrasi