Tewɔ mbekelo yahangɛnyangɛnya Nzambi

LO SƐKƐ dimɔtshi dia tshitshɛ, vɔ kitsha dibaya dimɔtshi diele l’odo l’andja lo yanyi ya tɛɛ ya l’Afrikɛ aha la vɔ difɛ. Etena katshimba anto wakaye l’otanda odo l’ɔnɔngɔ dia mɛnya lɔkɔnyɔ lawɔ, opalanga ɔmɔtshi w’onto ambemala yema. La washo woludi l’asɔi w’ɔkɛi, nde ambonyama oya l’elungi k’odo ndo ambotatɛ tɛkɛta ate: “Bonde kakiyɛ kombitɛmi dia wɛ ayanga mvɔ? Bonde kamboyotshika nganɛ? Kakianɛ oko amboyokalola, onde wɛ ayotetemala la kimanyiyami?”

L’ahole amɔtshi wa l’Afrikɛ lam’otɔ ɔna vɔ mbotshikaka paka lo luudu. Ndo lâdiko di’ase nkumbo, ndoko onto lele la lotshungɔ la mɛna ɔna tshikima nshi yambeta ndo l’etena kɛsɔ mbayowoyosala sɛlɛmɔnyi ka mbɔ̂lɛ lokombo.

Le anto amɔtshi, tɛkɛta l’onto lambovɔ kana mbishɛ ɔna di’aha anto mbɛna mbeyaka monga akambo wahasalema. Koko, l’ahole amɔtshi, dietawɔ dia wolo diele l’anto di’ɔnɛ wanɛ wavɔ hawovu mɛtɛ koko wekɔ la lɔsɛnɔ ndo mbeyaka akambo diekɔ la shɛngiya ya wolo lo dionga ndo lo kanyi yele l’anto lo dikambo dia nyɔi la dia eotwelo k’ɔna.

Mbekelo ndo sɛlɛmɔnyi suke la tshɛ ya lo lɔsɛnɔ mbika etshina lo dietawɔ sɔ. Ɛnyɛlɔ, miliyɔ y’anto mbetawɔka dia tena di’ohomba dia lo lɔsɛnɔ l’onto, ɛnyɛlɔ oko eotwelo, nshi y’ɔlɔngɔlɔngɔ kana y’osekaseka, tshuki, eotwelo k’ɔna ndo nyɔi ekɔ tenyi dionga la ntondo k’onto ntshɔ otsha l’andja wa lo nyuma waki watshɛso. Anto mbetawɔka ɔnɛ lɛkɔ, onto lambovɔ tetemalaka monga la shɛngiya y’efula lo nsɛnɔ y’anto wakandatshike la lɔsɛnɔ. Ndo nde koka tetemala la sɛna lo nyomotɔ nto.

Mbekelo ndo sɛlɛmɔnyi efula salemaka dia onto mbeta dimɛna oma l’etenyi kɛmɔtshi ka lɔsɛnɔ otsha l’etenyi kekina. Dietawɔ diele l’anto di’ɔnɛ ɛngɔ kɛmɔtshi kele l’etei k’onto sɛnaka l’ɔkɔngɔ wa nyɔi mbele lo kiɔkɔ ya mbekelo shɔ. Akristo wa mɛtɛ mbewɔka mbekelo tshɛ yokakatanyi la dietawɔ sɔ. Lande na?

Eongelo ka ngande kele la wanɛ wambovɔ?

Bible mɛnyaka hwe eongelo kele la wanɛ wambovɔ. Tɔ mbutaka ɔnɛ: “Wasena mbeyaka vati: Vo wayuvo. Keli wavo haweyi nduku dikambu . . . Ngandji kawo, luhetshu lawo, ndu okomiya awo ambushilaka edja . . . Nduku ulimu kuyanga kanyi, ewu kuyanga yimba, yeli lu Dihuli di’Edu, lene atayatshu.” (Undaki 9:5, 6, 10) Atɛmɔdi wa mɛtɛ waki Nzambi mbɔsaka wetshelo wa lo Bible ɔsɔ la nɛmɔ efula. Vɔ wamboshilaka shihodia dia ndoko etenyi kɛmɔtshi ka lo demba di’onto kahavu. Vɔ mbeyaka nto dia nyuma ya wanɛ wavɔ bu. (Osambu 146:4) Lo nshi y’edjedja, Jehowa akadjangɛ ekambi ande la wolo tshɛ dia vɔ kakitɔna tshɛ lo tshɛ la mbekelo kana sɛlɛmɔnyi yokakatanyi la dietawɔ di’ɔnɛ wanɛ wavɔ mbeyaka akambo ndo wekɔ l’akoka wa monga la shɛngiya le anto wasɛna.​—Euhwelu k’Elembe 14:1; 18:9-13; Isaya 8:19, 20.

Woho akɔ wâmɛ, Akristo wa lo ntambe ka ntondo wakatonaka mbekelo tshɛ y’ashidi kana ditshelo diokakatanyi la wetshelo wa kashi wa l’ɛtɛmwɛlɔ. (2 Koreto 6:15-17) Ɛlɔ kɛnɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa, oyadi lokoho la demba lele lawɔ, dioho diawɔ, kana ahole wakawole, tonaka mbekelo y’ashidi yokakatanyi la wetshelo wa kashi w’ɔnɛ ɛngɔ kɛmɔtshi kele la onto tetemalaka la nsɛna l’ɔkɔngɔ wa nyɔi.

Kakɔna kayotɔlɔmbɔla oko weso Akristo dia kana sho koka ndjela mbekelo kɛmɔtshi kana bu? Sho pombaka kana yimba efula dia mbeya kana mbekelo kakɔ kakatana la wetshelo wahɔtɔnɛ l’Afundelo, ɛnyɛlɔ dietawɔ di’ɔnɛ nyuma ya wanɛ wakavu yekɔ la shɛngiya lo nsɛnɔ y’anto wasɛna. Ndo nto, sho pombaka menda dimɛna dia kana otambiyelo aso lo mbekelo kɛsɔ kana sɛlɛmɔnyi kɛsɔ hotakanya anto weya kɛnɛ ketawɔ ndo ketsha Ɛmɛnyi wa Jehowa. L’ekimanyielo k’akambo asɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole akambo ahende wahombaso mbidja yimba, mbut’ate eotwelo k’ɔna ndo nyɔi.

Sɛlɛmɔnyi ya eotwelo ndo ya mbɔlɛ ɔna lokombo

Mbekelo efula yendana la eotwelo k’ɔna bu kɔlɔ. Koko, l’ahole wɔsama eotwelo oko wetelo w’oma l’andja wa lo nyuma wa watshɛso otsha lo tshunda di’anto, Akristo wa mɛtɛ pombaka monga la yeewo. Ɛnyɛlɔ, l’ahole amɔtshi wa l’Afrikɛ, ɔna l’otwe namemaka lo luudu ndo hɔlamɛ lokombo paka nshi mɔtshi yambeta. Kânga mbele edja ka etena kakongɛwɔ kɛsɔ mbeyaka tshikitanaka lo ndjela ngelo la ngelo, tɔ komɛka la sɛlɛmɔnyi ka mbɔlɛ ɔna lokombo, etena katondjawɔ ɔna l’andja ndo kawɛnyawɔ ase nkumbo l’angɛnyi. Etena kɛsɔ, vɔ mbewoyaka anto tshɛ wele lo diaaso sɔ lokombo l’ɔna.

Lo nembetshiya kitshimudi ya mbekelo kɛsɔ, dibuku Ghana​—Understanding the People and Their Culture mbutaka ɔnɛ: “Lo nshi esambele ya l’ɔkɔngɔ wa eotwelo, ɔna mbɔsamaka oko ‘ɔngɛndangɛnda’ ndo ekɔ lo etena ka wetelo w’oma l’andja wa lo nyuma otsha lo lɔsɛnɔ la la nkɛtɛ. . . . Ɔna namemaka l’etei ka luudu ndo anto wele bu ase nkumbo hawohombe mbɛ̂na.”

Lande na katshikawɔ dia etena kɛmɔtshi mbeta la ntondo ka sɛlɛmɔnyi ka mbɔlɛ ɔna lokombo? Dibuku Ghana in Retrospect (Ase Ghana tokawoya washo l’ɔkɔngɔ) mbutaka ɔnɛ: “La ntondo ka lushi l’enanɛi, ɔna hɔsama oko onto. Nde ndeka kakatana efula kana yema tshitshɛ l’andja wa lo nyuma w’oma lɛnɛ ayandaye.” Dibuku diakɔ tetemalaka mbuta ɔnɛ: “Lam’ele lokombo mbakonya ɔna onto, etena koka atshukanyi wɔma dia kana ɔnawɔ ayovɔ, vɔ taloyaka dia mbɔlɛ lokombo polo lam’ayowoyashikikɛ dia nde ayɔsɛna. . . . Ɔnkɔnɛ, sɛlɛmɔnyi ka wetelo kɛsɔ kelamɛ mbala mɔtshi ɔnɛ wɛnyɛlɔ wa lo sɛkɛ w’ɔna, ekɔ kanyi yele l’etombelo wa diambo efula le ɔna ndo le ambutshi ande. Tɔ mbele sɛlɛmɔnyi kɔtshiya ɔna dia monga kâmɛ l’anto kana dia monga l’andja w’anto.”

Mbala efula, onto loleki opalanga lo nkumbo mbalɔmbɔla sɛlɛmɔnyi ka mbɔlɛ ɔna lokombo. Kɛnɛ kasalema lo diaaso sɔ tshikitanaka lo ndjela ngelo la ngelo, koko lo sɛlɛmɔnyi kɛsɔ vɔ mbitsholaka wanu la nkɛtɛ, salaka alɔmbɛlɔ otsha le nyuma ya watshɛso, mbaokaka losaka woho wokomi ɔna dimɛna, ndo akambo akina.

Diewoyelo dia lokombo l’ɔna mbele etena koleki tshɛ ohomba ka sɛlɛmɔnyi kɛsɔ. Kânga mbele ambutshi w’ɔna mbele l’ɔkɛndɛ wa mbɔlɛ ɔnawɔ lokombo, mbala efula, ase nkumbo akina wekɔ la shɛngiya ya wolo l’ɔsɔnwɛlɔ wa lokombo. Nkombo mɔtshi mbeyaka monga la kitshimudi ya didjidji lo ndjela ɔtɛkɛta wa lo ngelo, ɛnyɛlɔ oko “akatshu ko ambokalola,” “Mama amboya mbala ka hende,” kana “Papa amboya nto.” Nkombo kina yekɔ la tokitshimudi ta shimba watshɛso di’aha vɔ mbɔsa ɔna lotwe l’andja w’anto wakavu.

Ndoko kɔlɔ ngɛnangɛna eotwelo k’ɔna. Mbɔlɛ ɔna lokombo l’onto okina kana lokombo lɛnya woho wakotɔ ɔna bu mbekelo ya kɔlɔ, ndo sɔna etena ka mbɔlɛ ɔna lokombo ekɔ yɛdikɔ yendana l’onto ndamɛ. Koko Akristo walanga ngɛnyangɛnya Nzambi mbewɔka la wolo tshɛ mbekelo kana sɛlɛmɔnyi yɛnya di’oko vɔ mbetawɔka di’ɔna lotwe ekɔ “ɔngɛndangɛnda” woye oma l’andja wa watshɛso oya lo tshunda di’anto wasɛna.

Ndo nto, etena kele anto efula mbɔsaka sɛlɛmɔnyi ka mbɔlɛ ɔna lokombo oko sɛlɛmɔnyi k’ohomba efula ka wetelo w’oma lo lɔsɛnɔ lɔmɔtshi otsha lo lɔsɛnɔ lokina, Akristo pombaka monga la yeewo efula ndo kana yimba dimɛna lo dikambo dia nkum’otema y’anto akina ndo mbidja yimba lo kɛnɛ kakoka mbuta anto wele bu ambetawudi. Kakɔna kakoka mbuta anto amɔtshi, ɛnyɛlɔ naka nkumbo kɛmɔtshi k’Akristo wambolama ɔnawɔ lo luudu di’aha anto mbɛna polo etena kayosalema sɛlɛmɔnyi ka mbɔ̂lɛ lokombo? Kakɔna kayowota naka Akristo kamba la nkombo yahɔtɔnɛ la kɛnɛ katawɔ ɔnɛ vɔ wekɔ embetsha w’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible?

Ɔnkɔnɛ, etena kɔsawɔ yɛdikɔ ya woho ndo etena ka mbɔlɛ anawɔ nkombo, Akristo salaka la wolo dia ‘sala akambo tshɛ dia lotombo laki Nzambi’ di’aha vɔ takanya anto akina. (1 Koreto 10:31-33) Vɔ ‘hawotone ɛlɛmbɛ waki Nzambi dia nama ditshelo diawɔ’ diele l’oyango wa nɛmiya anto wakavu. Lo dihole dia sala dikambo sɔ, vɔ nɛmiyaka ndo tombolaka Jehowa Nzambi kasɛna.​—Mako 7:9, 13.

Êtelo k’oma lo nyɔi otsha lo lɔsɛnɔ

Anto efula mbɔsaka nyɔi, kâmɛ ndo eotwelo oko wetelo w’oma l’etenyi kɛmɔtshi otsha l’etenyi kekina ka lɔsɛnɔ; onto lambovɔ mimɔka oma l’andja wɛnama otsha l’andja wahɛnama wa nyuma ya wanɛ wavɔ. Anto efula mbetawɔka ɔnɛ, naka mbekelo ndo sɛlɛmɔnyi mɔtshi yendana l’okundelo hayosalemi lo dikambo di’onto lambovɔ, kete dikambo sɔ oyomadia nyuma ya watshɛso, yetawɔwɔ ɔnɛ yekɔ la wolo wa mbisha dilanya kana futa anto wasɛna. Dietawɔ sɔ diekɔ la shɛngiya ya wolo lo woho walɔngɔsɔma okundelo ndo wakundɛma anto.

Okundelo w’odo wele l’oyango wa tutsha kɛlɛ ka wanɛ wambovɔ mongaka mbala efula la nsaki yotshikitanyi, ɛnyɛlɔ: ndela delo diotshikitanyi l’anto akina, ndela la dui dia wolo la ntondo k’odo ndo sala fɛtɛ k’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔkɔngɔ wa kundɛ onto lovwe. Mbala efula kɛnɛ kasalema lo waaso asɔ ele fɛtɛ ya tshambandeko, edjwelo ka wanu, ɔkɛnyɛlɔ wa lokombe la mishiki w’ewelewele. Ɔnkɔnɛ, ohomba w’efula mbidjamaka l’okundelo wele kânga ase nkumbo wekɔ wola efula, vɔ salaka mbala efula la wolo tshɛ dia kondja falanga ya vɔ sala “okundelo wa dimɛna efula,” kânga mbakoka dikambo sɔ mbaela ekakatanu ndo mbakonya dia mbikama abasa.

Aya ɛnɔnyi efula wɛnya Ɛmɛnyi wa Jehowa la wolo tshɛ mbekelo yendana l’okundelo yahetawɔma l’Afundelo.a L’atei wa mbekelo shɔ mbele ndo mpotoya l’andja kana ndala ongondo, wotelo wa malashi, otshulwelo wa wanu la nkɛtɛ, tɛkɛta kana nɔmba onto lambovɔ ɛngɔ kɛmɔtshi, osalelo wa anivɛrsɛrɛ wa nyɔi k’onto, ndo mbekelo kina yaya oma lo dietawɔ di’ɔnɛ ɛngɔ kɛmɔtshi kele l’etei k’onto tetemalaka la sɛna l’ɔkɔngɔ wa nyɔi. Mbekelo yɔnyɔla Nzambi shɔ yekɔ “mindu” ndo ‘kashi,’ yɔ ndja oma lo “ditshelu di’antu,” koko aha oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi w’akambo wa mɛtɛ.​—Isaya 52:11; Kolosai 2:8.

Sho sɛngiyamaka la wolo dia ndjela mbekelo y’ashidi

Tona mbekelo y’ashidi ekɔ okakatanu wa wolo le anto amɔtshi, djekoleko lo wedja walekawɔ nɛnya wanɛ wambovɔ. L’ɔtɛ wahawayele mbekelo shɔ, anto kanɛka Ɛmɛnyi wa Jehowa kɔlɔ ndo mbutaka dia vɔ bu la ngandji ndo ɔnɛ vɔ hawɔlɛmiya wanɛ wakavu. Kânga mbewɔ l’eokelo ka mɛtɛ k’akambo wa mɛtɛ wa lo Bible, diɔnyɔ ndo tɔsɛngiya ta wolo akayokonya Akristo amɔtshi dia mboka wɔma sala akambo wotshikitanyi la woho wasala anto tshɛ. (1 Petero 3:14) Akina wakɔshi dia mbekelo shɔ yekɔ etenyi kɛmɔtshi ka yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ ndo hayokoke mbikadjema tshɛ. Koko akina nto wakakanyiya dia naka vɔ tona dia ndjela mbekelo shɔ, kete dikambo sɔ mbeyaka ndjokonya di’anto salɛ ekambi waki Nzambi kɔlɔ.

Sho hatolange dia momadja anto akina tshanana. Koko, Bible tewoyaka dia tshikala nge lo wedi w’akambo wa mɛtɛ, ayokonya di’andja wanganyi la Nzambi totona. (Joani 15:18, 19; 2 Timote 3:12; 1 Joani 5:19) Sho mbetawɔka dia mbeta lo wedi w’akambo wa mɛtɛ, lo mbeya dia sho pombaka tshikitana l’anto wele lo wodjima wa lo nyuma. (Malaki 3:18; Ngalatiya 6:12) Oko wakashike Yeso tanga la ntondo k’ohemba wakôhembe Satana dia nde sala dikambo dimɔtshi diahangɛnyangɛnya Nzambi, woho akɔ mbahombaso shika tanga la ntondo ka tɔsɛngiya tatotshutshuya dia sala akambo wahangɛnyangɛnya Nzambi. (Mateu 4:3-7) Lo dihole dia tshutshuyama la wɔma w’onto, Akristo wa mɛtɛ ndjakiyanyaka ntondotondo dia ngɛnyangɛnya Jehowa Nzambi ndo mbɔlɛmiya oko wende Nzambi k’akambo wa mɛtɛ. Vɔ salaka dikambo sɔ lo tona dia mɔnyɔla ɛlɛmbɛ wa lo Bible wendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ l’ɔtɛ wa tɔsɛngiya t’oma le anto akina.​—Tukedi 29:25; Etsha 5:29.

Tɔlɛmiya Jehowa oma lo woho wɔsaso wanɛ wakavu

Bu kɔlɔ monga la kandji ndo la lɔkɔnyɔ etena kavɔ onto amɔtshi lalangaso. (Joani 11:33, 35) Mbohɔ onto lakiyɛ la ngandji ndo mbokundɛ dimɛna ekɔ toho ta dimɛna t’ɔkɛnɛmwɛlɔ wa ngandji kaso. Koko, Ɛmɛnyi wa Jehowa mbikikɛka lonyangu la mamba la nyɔi aha la ndjakimɔ lo mbekelo yahangɛnyangɛnya Nzambi. Dikambo sɔ bu wɔdu le wanɛ wakodiama l’ahole wele anto la wɔma wa mamba wa wanɛ wakavu. Mbeyaka monga wolo dia sho nama wɛdimo aso etena kongaso la lɔkɔnyɔ l’efula oma lo nyɔi k’onto ɔmɔtshi lalangaso. Koko, Jehowa ‘Nzambi k’esambelo tshɛ,’ keketshaka Akristo wa kɔlamelo, ndo vɔ kondjaka nto wahɔ oma lo woho wâsukɛ asekawɔ ambetawudi la ngandji tshɛ. (2 Koreto 1:3, 4) Mbetawɔ ka wolo kele lawɔ k’ɔnɛ anto wambovɔ hawoyeya ndoko dikambo ndo wanɛ wohɔ Nzambi lo yimba yande wayoyɔsɛna nto lushi lɔmɔtshi mbishaka Akristo wa mɛtɛ ɔkɔkɔ w’oshika wa ndjakakitola tshɛ lo tshɛ la mbekelo yendana l’okundelo yahɔtɔnɛ l’atɔndɔ w’Akristo yahetawɔ dia eolwelo kayonga.

Shi tekɔ mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mamba lo woho wakatelɛ Jehowa “uma lu udjima utsha lu yanyi yandi ya mamba”? (1 Petero 2:9) Lam’angɛnangɛnaso l’ɔtɛ wa eotwelo k’ɔna ndo wongaso la lɔkɔnyɔ l’ɔtɛ wa nyɔi k’onto aso ɔmɔtshi, nsaki ka wolo kele laso ka sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ ndo ngandji k’efula kele laso otsha le Jehowa katotshutshuyake mbala tshɛ dia ‘kɛndakɛndaka oko ana w’osase.’ Tatetawɔke pondjo dia lonyuma laso nanyema la mbekelo yahɔtɔnɛ la Lokristo ndo yahangɛnyangɛnya Nzambi.​—Efeso 5:8.

[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]