Lende ele kâmɛ ka andja kaki lo kongɛ anto?

“Tatɛ oma lo Ta dia hende dia l’andja w’otondo, ɔnɛ mbele mbala ka ntondo ka tshunda dia wedja efula monga kâmɛ. . . . Lâsɔ anto kokaka kamba la diaaso nɛ dia kotsha daka di’edjedja diendana la dikongɛ di’oyoyo dia andja w’otondo.”

KƐSƆ mbakate prezida kɛmɔtshi ka lo wodja wa États-Unis lo etatelo ka ɛnɔnyi 1990. L’etena kɛsɔ, akambo waketaka lo wedja efula wakɛnyaka dia oko andja wayanga monga kâmɛ. Mandji ya tohadi yakatakɔka ɔtɔi ɔtɔi. Onyukwelo wa ehele ka Berlin aki etatelo k’eleko k’oyoyo lo Erɔpɛ. Union soviétique akɔsamaka oma le wedja efula waki komonga wa kɔministɛ oko ɔpɔhɔdi w’ata wa lo andja w’otondo akayɔkɔka. Ta dia Edimidimi diakakomɛ, ndo anto wakalongamɛka dia mɛna nto ekomelo ka otshulelo wa ekoma ndo wa bɔmbɛ. Lonyangu ko, ta diakayotombaka lo golfe Persique. Koko ta sɔ diakɔsamaka oko okakatanu wa lo tshanda mɔtshi tsho diakayolekaka tshutshuya wedja efula dia sala la wolo tshɛ dia mbidja wɔladi lo andja w’otondo.

Etshikitanu w’ɛlɔlɔ wakakoke mɛnama aha tsho l’akambo wa pɔlitikɛ koko ndo l’akambo akina wa lo lɔsɛnɔ. Lo ahole efula nsɛnɔ y’anto yakatongaka dimɛna. Ehamelo wakasalema l’awui w’aseka enganga akakimanyiya adɔkɔtɛlɛ dia vɔ sala akambo wa diambo efula wakiwɔ kokoka sala lo ɛnɔnyi akumi angana eto weke kambeta. Ehamelo wakasalema lo wedja efula lo kɛnɛ kendana la awui w’okundji wakɛnyaka dia andja w’otondo wayanga ngɔna. Akɛnamaka dia akambo tshɛ wakatatshɔka tsho dimɛna oko wakakombolaka anto.

Koko ɛlɔ kɛnɛ, atete ndoko ɛnɔnyi efula, tokoka ndjambola ɔnɛ: ‘Kakɔna kambotomba? Lende ele kâmɛ ka andja kakalakema?’ Otshikitanyi la kɛnɛ kakawalake, ɛnama dia andja ɔnɛ wekɔ lo tatshu paka otsha lo kɔlɔ. Tshelo ya mbetawɔ toyadiaka la bɔmbɛ dia ndjakisha anto akina, awui wa terɔrismɛ, ofulanelo w’ekoma ndo wa awui watshindja wɔɔngɔ mboleka minyanyema lo tita sango. Akambo asɔ hawokimanyiya kânga yema dia kâmɛ ka andja monga. Ose falanga ɔmɔtshi la lokumu akate atete edja ate: “Anto wekɔ lo sowa oma l’awui wa ngala watatetemala la tondja awui akina wa ngala woleki tshɛ kɔlɔ.”

Onde andja w’otondo waya kâmɛ kana wambatɔna?

Etena kakakengama tshunda dia Nations unies, oyango adiɔ ɔmɔtshi aki wa “mbidja diokanelo di’ɔlɔlɔ lam’asa wedja dia wodja la wodja nɛmiya lotshungɔ lele la wodja okina wa ndjalɔmbɔla vɔamɛ ndo sɔna yoho ya lowandji yalangawɔ.” Suke la ɛnɔnyi 60 l’ɔkɔngɔ, onde oyango w’ɔlɔlɔ ɔsɔ wambokotshama? Ndooko! Lo dihole dia monga la “diokanelo di’ɔlɔlɔ,” mɛnamaka dia wedja woleka ndjasha dia sɔna yoho ya lowandji yalangawɔ. Anto ndo elui a waoho wekɔ lo sala la wolo dia vɔ ndjaeyanya ndo shikikɛ lowandji lawɔ. Dui sɔ mbamboleka mbidja diatɔnelo l’andja. Etena kakakengama tshunda dia Nations unies, diɔ diaki paka la wedja 51. Ɛlɔ kɛnɛ diɔ diaya la wedja 191.

Oko wambotodiɛna, oya lo ekomelo ka ntambe 20, anto wa l’ahole tshɛ wakalongamɛka dia monga l’andja wele kâmɛ. Koko oma l’etena kɛsɔ, anto wakayomɛ shisha elongamelo kaki lawɔ lo menda woho wakatalekaka diatɔnelo monga l’andja. Akambo wa ngala wasalema lo wodja wa Yougoslavie, ata wele lam’asa ase Tchétchénie ndo ase Russie, ta dia lo Iraq ndo woho watetemala ndjakema anto lo Proche-Orient, akambo asɔ tshɛ mɛnyaka dia kâmɛ kema kânga yema tshitshɛ.

Aha la tâmu, welo wa l’otema ɔtɔi ndo waha la kanyi ya kɔlɔ wakadjama dia mbidja wɔladi. Kânga mbediɔ ngasɔ, mɛnamaka dia andja hawotonga kâmɛ. Efula ndjambolaka ɔnɛ: ‘Lande na kele kâmɛ bu l’andja ɔnɛ? Otsha lende atatshu andja ɔnɛ?’

[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 3]

AP Photo/Lionel Cironneau

Arlo K. Abrahamson/AFP/ Getty Images