Otsha lende atatshu andja ɔnɛ?
KÂMƐ KA ANDJA. Ɛtɛkɛta ɛsɔ ngɛnyangɛnyaka atui. Kema onto tshɛ kombolaka dikambo sɔ? Eelo, asawo efula wakashama lo dikambo dia kâmɛ. Mbala la mbala, nsanganya y’ewandji wa l’andja ɔnɛ yakalekaka mendana la dikambo sɔ. Lo Ngɔndɔ k’enanɛi 2000, ewandji wa ɛtɛmwɛlɔ ndekana 1 000 wakasangana lo mbalasa ka Nations unies la New York lo losanganya lakawelɛ ɔnɛ Losanganya la ɛnɔnyi kinunu lendana la wɔladi wa lo andja w’otondo. Vɔ wakakɛtshanya woho wa kandola ewanu wa l’andja w’otondo. Koko, lo losanganya lɔsɔ lakawahombe tɛkɛta dikambo dia wɔladi wa l’andja w’otondo, ewanu wakatombe lɔkɔ. Ombewi ɔmɔtshi w’ɛlɛmbɛ w’ase Mizilma w’oma la Jerusalɛma akatone dia ntshɔ lo losanganya lɔsɔ nɛ dia ombetsha ɔmɔtshi w’ose Juda akelamɛ lɔkɔ. Akina wakanyange woho wakiwɔ kombelɛ Dalai Lama lo nshi hiende ya ntondo ya losanganya la wɔma w’ɔnɛ nde ayoyɔkɔhɔtana l’ase Chine waki lo losanganya lɔsɔ.
Lo Ngɔndɔ ka dikumi 2003, awui wendana la lotui tshitshi la l’andja w’otondo wakakɛtshanyema lo losanganya lakasalema lo wodja wa Thaïlande, oma le tshunda dia wedja wele l’omamu a ndjale ka Pacifique dielɛwɔ ɔnɛ Coopération économique Asie-Pacifique (APEC). Wedja 21 wakatanema lo losanganya lɔsɔ wakɔshi yɛdikɔ ya ndanya elui wa waa terɔristɛ ndo wakokana toho takokawɔ sala dia lotui tshitshi l’efula monga lo andja w’otondo. Lo wonya wakasalemaka losanganya, atomami efula wakangunanguna oma l’awui wakate prɛmie ministrɛ kɛmɔtshi lo lokombo l’ase Juda ɔnɛ ɔsɔ aki yoho mɔtshi ya mbafunda.
Lande na kele kâmɛ bu?
Kânga mbele asawo efula wamboshama lo dikambo dia mbidja kâmɛ l’andja w’otondo, tekɔ lo mɛna paka etombelo wa yema tshitshɛ tsho. Kânga mbadja anto welo wa l’otema ɔtɔi, lande na kele kâmɛ ka l’andja w’otondo kekɔ lo tatetemala shishɔ lo ntambe 21 kɛnɛ na?
Etenyi k’okadimwelo wa dimbola sɔ mɛnamaka oma lo kɛnɛ kakate prɛmie ministrɛ kɛmɔtshi kakɔtɔ lo losanganya la APEC. Nde akate ate: “Ekɔ dikambo dielamɛ ɔnɛ ofunu wa wodja.” Eelo, anto wamboleka monga la ngandji ka wodja. Wodja tshɛ kana dioho tshɛ kombolaka ndjasɔnɛ yoho ya lowandji yalangawɔ. Lowandji la wodja, yimba ya shɛmanedi ndo lokaki mamboyotodja awui wotɛna anɛ. Mbala efula, naka wahɔ wa wodja wɔlɔshana la wahɔ wa anto tshɛ, kete wahɔ wa wodja mbeta lo dihole dia ntondo.
Ngandji ka wodja kakalembetshiyama dimɛna oma le omembi w’esambo oma lo ɛtɛkɛta ɛnɛ ɔnɛ: “Elandu wa nyoi.” (Osambu 91:3) Ngandji ka wodja kekɔ oko hemɔ le anto, hemɔ kela anto asui waheyama mbuta. Aya deko aha nɛ diele ngandji ka wodja ambotshutshuya anto dia petsha anto akina. Ɛlɔ kɛnɛ, ngandji ka wodja kekɔ lo tatetemala la tondja diatɔnelo, ndo ewandji wa wedja kema la wolo wa kikumiya.
Ewandji efula wa wedja mbetawɔka dia ngandji ka wodja ndo lokaki wekɔ edio wa ekakatanu wa l’andja ɔnɛ. Ɛnyɛlɔ, U Thant, sekeletɛlɛ jeneralɛ k’edjedja ka Nations unies akate ate: “Efula k’ekakatanu wele laso ɛlɔ kɛnɛ ndja oma lo waonga wa kɔlɔ wele la anto . . . L’atei wa waonga asɔ mbele ndo kanyi yendana la ngandji k’efula ka wodja kakonya anto dia mbuta ɔnɛ: ‘Oyadi wodja ami wekɔ la munga kana bu, vɔ wekɔ paka wodja ami.’ ” Koko ɛlɔ kɛnɛ, wedja woyashaka paka lo wahɔ awɔ hita ndo nyangaka dia kokɛ lowandji lawɔ la wolo tshɛ. Wedja wele l’akoka hawolange shisha kânga yema ya lowandji lawɔ tshitshɛ. Ɛnyɛlɔ lo kɛnɛ kendana la Union européenne (UE), jurunalɛ mɔtshi (International Herald Tribune) yakate ɔnɛ: “Shɛmanedi ndo dionga dia kananɛ kɔlɔ mbele waonga ahende waleka mɛnama le ase pɔlitikɛ wa lo Erɔpɛ. Wedja efula wakenga tshunda dia Union européenne, hawetawɔ dia wodja ɔmɔtshi l’atei awɔ monga la shɛngiya ya wolo ndo mbahemɛ ekina.”
Bible, Ɔtɛkɛta wa Nzambi mɛnyaka dimɛna etombelo w’oma lo ɛlɔmbwɛlɔ k’onto lo mbuta ate: “Etena keko ka untu mbulela unyandi dia mbusuya.” (Undaki 8:9) Oma lo woho wambokakitɔna andja, mbuta ate woho wele wodja la wodja ekɔ lo ndjatɛ akambo awɔ mbele anto kana elui w’anto wekɔ lo mɛna ekotshamelo ka tɔndɔ di’oma lo Bible diata ɔnɛ: “One latuyatulaka uma le antu akina, atuyangaka paka lulangu landi lutu, atutshanaka la akanga a yimba tshe.”—Tukedi 18:1.
Otungi aso, leya kɛnɛ koleki ɔlɔlɔ le so, kosangoya pondjo dia anto shikikɛ mandji yawɔ hita kana ndjalɔmbɔla vɔamɛ. Lo tsha dikambo sɔ, anto wakɔnyɔla sangwelo diaki Nzambi ndo dikambo di’ɔnɛ diangɔ tshɛ diekɔ diande. Osambu 95:3-5 mbutaka ɔnɛ: “[Jehowa] keli [Nzambi k]a wuki. Ndi keli Khum’ekanga ka wuki ladiku dia ditemolatemola tshe. Ndi atukimelaka ehongo wa la kete lu lunya landi, ndu ete w’ekungu weli wandi. Ndi kukanga ashi a waki, ndi kâkatungi; ndu kete, anya andi mbakayitungi.” Nzambi mbele Omboledi wahomba anto tshɛ mbetawɔ ɛlɔmbwɛlɔ kande. Lo shikikɛ mandji yawɔ hita, wedja wekɔ lo ndɔshana la lolango lande.—Osambu 2:2.
Kakɔna kele ohomba?
Yoho yâmɛ yayonga andja kâmɛ ele lo monga la lowandji lâmɛ l’andja w’otondo, lowandji layokamba olimu lo wahɔ w’anto tshɛ. Anto efula wasɛdingola dimɛna woho watete akambo mbetawɔka dia anto wekɔ l’ohomba wa lowandji lɔsɔ. Koko, mbala efula anto weya ohomba wa lowandji lɔsɔ mbɛlɛka otsha lo tɔkɔkɔ ta kɔlɔ. Ɛnyɛlɔ, anto efula wewoya sango, mbidja ndo ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ keketshaka anto dia vɔ mbɛlɛ otsha le Nations unies dia mbidja wɔladi l’andja. Koko, ɛlɔngɔswɛlɔ w’anto hawokoke pondjo kandola ekakatanu w’anto tshɛ, oyadi ɛlɛmbɛ w’ɛlɔlɔ wa ngande wele lawɔ. Diɔ diakɔ diele efula ka ɛlɔngɔswɛlɔ ɛsɔ wɔkɛnɛmɔlaka yimba ya diatɔnelo diele l’atei a wedja efula.
Bible mbewolaka anto diaha nyanga ekandwelo ka ekakatanu awɔ oma le ɛlɔngɔswɛlɔ w’anto lo mbuta ɔnɛ: “Tanyekamaki ana wa khumi ya dikanga, kuyanga le untu laheyi nyushimbela.” (Osambu 146:3) Onde dui sɔ mɛnyaka dia hatokoke nongamɛ dia kâmɛ monga l’andja ɔnɛ? Kema. Yoho kina yakoka kâmɛ monga yekɔ.
Anto efula haweye ɔnɛ Nzambi amboshikikɛka lowandji lakoka sala dia andja w’otondo monga kâmɛ. Bible mbutaka lo dikambo dia Jehowa Nzambi ɔnɛ: “Dimi lambukitsha khum’ekanga kami la Siona, dikuna diami di’ekila. Onombe, ku dimi layukusha wedja ukito, kuma ya kete yayuyala yaye.” (Osambu 2:6, 8) Lembetɛ dia divɛsa nɛ diekɔ lo mbuta dia Jehowa Nzambi ‘akakitsha nkumekanga kande,’ ɔnɛ lelɛnde ate “On’ami a pami” lo divɛsa 7. Onto ɔsɔ ekɔ Ɔnaki Nzambi la lo nyuma loleki woke, mbuta ate Yeso Kristo lakalongola lowandji lâdiko dia wedja tshɛ.
Woho wayonga kâmɛ l’andja ɔnɛ
Anto efula hawetawɔ lowandji la l’olongo lɔsɔ lakashikikɛ Nzambi. Wedja sukɛka la wolo tshɛ lotshungɔ lele lawɔ la ndjalɔmbɔla. Koko, Nzambi hatetawɔ anto asɔ watona dia mbetawɔ lowandji lande ndo lowandji lɔnɛ lakandashikikɛ. Lo kɛnɛ kendana l’anto watona dia mbetawɔ yɛdikɔ yakandɔshi shɔ, Osambu 2:9 mbutaka ɔnɛ: “We [Ɔnande, Yeso Kristo] ayuwaulela la ukalimba wa luwulu, ayahandjula uku puki k’ukingi.” Oyadi wekɔ lo mbeya kana haweye, wedja wekɔ lo ndjalɔngɔsɔla kakianɛ dia vɔ ndɔshana la Nzambi. Dibuku di’ekomelo dia lo Bible tɛkɛtaka dia “khumi ya dikanga ya kete tshe” yayosanganyema kâmɛ dia “ndosha lushi la wuki la [Nzambi] Kanga-Wulu-Tshe.” (Enyelo 16:14) Wedja wayoshilama oshiki ndo ewanu awɔ hawotonga nto. Dikambo sɔ diayokimanyiya dia lowandji laki Nzambi kamba olimu alɔ aha la wekamu.
Oko wende Omboledi w’andja w’otondo, Jehowa Nzambi oma lo tshimbo ya Ɔnande ayokamba la yimba tshɛ la wolo ande dia sala etshikitanu wahombama woho wa andja ɔnɛ monga kâmɛ. Lowandji laki Nzambi layela kâmɛ ka mɛtɛ ndo layɔtshɔkɔla anto tshɛ walanga sambo k’ɔlɔlɔ. Lande na kahayɔshi kânga minitɛ ngana tsho dia mbadia Osambu 72 lo Bible kayɛ na? Lɔkɔ, vɔ mɛnya lo yoho ya prɔfɛsiya kɛnɛ kayosalɛ ɛlɔmbwɛlɔ kakakimɔma l’anya waki Ɔna Nzambi anto. Anto wayonga la kâmɛ ka mɛtɛ lo andja w’otondo, ndo ekakatanu awɔ tshɛ, mbuta ate ɔsɔkishelo, awui wa ngala, wola ndo awui akina efula wayoshila.
Lo andja wa nshi nyɛ wambatɔna, anto efula kanyiyaka dia elongamelo kɛsɔ hatokotshama. Koko ayonga dindja naka sho kanyiya ngasɔ. Alaka waki Nzambi tshɛ wakakotshama lo nshi yakete ndo wayokotshama lo nshi yayaye. (Isaya 55:10, 11) Onde wɛ ayɔngɛnangɛna dia ndjɛna otshikitanu ɔsɔ? Wɛ kokaka ndjɛna etshikitanu ɛsɔ. Ɔnkɔnɛ, ekɔ anto amɔtshi wamboyalɔngɔsɔla dia ndjɔsɛna l’andja wele anto waya kâmɛ. Vɔ ndja oma lo wedja tshɛ, koko lo dihole dia vɔ ndɔshana, kakianɛ vɔ wekɔ kâmɛ wayakitshakitsha l’ɛse ka lowandji laki Nzambi. (Isaya 2:2-4) Waa na akɔna asɔ na? Vɔ mbeyamaka oko Ɛmɛnyi wa Jehowa. Bonde kahayetawɔ leeta lawɔ la tosangana la wɔ l’ahole awɔ wa nsanganya na? Lo mɛtɛ, wɛ ayotɔngɛnangɛna monga la lɔngɛnyi lakeketsha la anto wakoka kokimanyiya dia wɛ ndjakitshakitsha l’ɛse ka lowandji laki Nzambi ndo wele la kâmɛ ka pondjo.
[Esato wa lo lɛkɛ 7]
Anto w’oma lo wedja tshɛ wambɔlɔngɔswama dia ndjɔsɛna l’andja wa kâmɛ
[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 4]
Saeed Khan/AFP/Getty Images
[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 5]
Womoto lalela: Igor Dutina/AFP/Getty Images; atunyi wa yɛdikɔ mɔ: Said Khatib/AFP/Getty Images; mituka w’ata: Joseph Barrak/AFP/Getty Images