Tshapita ya ntondo
Sheke yekɔ dia wɛ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo nkumbo?
1. Lande na kele nkumbo ya wolo yekɔ ohomba lo wodja?
NKUMBO ekɔ tshunda diaya edja efula lanɛ la nkɛtɛ ndeka ndo atshunda akina tshɛ, ndo diɔ diekɔ ohomba efula lo wodja. L’edja tshɛ ka lɔsɛnɔ l’anto, nkumbo ya wolo yakakimanyiya wedja awɔ dia monga wedja wa wolo. Nkumbo mbele ɔlɔngɔswamelo woleki dimɛna di’onto mbodja ana woho wa vɔ ndjokoma epalanga wambotshunda wɔɔngɔ.
2-5. (a) Otote woho wayaoka ɔna lo lotui tshitshi lo nkumbo k’ɔngɛnɔngɛnɔ. (b) Ekakatanu akɔna wɛnama lo nkumbo mɔtshi?
2 Nkumbo k’ɔngɛnɔngɛnɔ kekɔ dihole di’eshamelo ndo dia lotui tshitshi. Ohotokokanyiya nkumbo kɛmɔtshi kakokaso mbɔsa oko ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ. Wonya walɛwɔ mma dia dikɔlɔ, ambutshi wayakiyanya dia kokɛ anawɔ mbidjasɛka kâmɛ la wɔ ndo sawolaka akambo waketshi lushi lakɔ. Ana wekɔ lo ndjɔkayɔka l’ɔngɛnɔngɛnɔ lam’atɛwɔ shɛwɔ la nyangɛwɔ awui waketshi la kalasa. Etena ka ngasɔ kadjasɛwɔ kâmɛ dia mumuya yema keketshaka onto tshɛ dia nde nshika ekolo la ntondo k’akambo wayondotɛna lui, l’andja wa nkumbo.
3 L’atei a nkumbo k’ɔngɛnɔngɛnɔ, ɔna mbeyaka ate: papa la mama wayokokɛ lam’ayomotata, ondo wayoyaka dia ndjonama la mbeto kami, ɔnɛ ndja ko okina ntshɔ, mengɔnyaka ngasɔ oto polo ndo lam’ayohotɔ wonya. Nde mbeyaka ate: dimi kokaka ntshɔ le mama kana papa dia towokiya ekakatanu ami wa lo lɔsɛnɔ la dikɛnda ko layotokondja alako la ekimanyielo. Mɛtɛ, ɔna ndjaokaka lo lotui tshitshi, koyanga mbakoka ofukutanu ndola l’andja wa nkumbo kawɔ.
4 Naka ana wambola, efula ndjotshukanaka ndo ndjoyalaka la nkumbo yawɔ hita. Wɛɛla ɔmɔtshi w’Ase Ehotwelo ka Wonya mbutaka ɔnɛ: “Ɔna ndjeyaka dibasa diokolaminde le ambutshi ande naka nde ambota ɔnande hita.” Oma lo lowando ndo ngandji k’efula kele lawɔ, ana wambola salaka tshɛ dia nkumbo yawɔ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ, ndo nto, vɔ kokɛka ambutshi awɔ waya esombe, wanɛ wangɛnangɛna ndjâla kâmɛ l’ekana awɔ.
5 Ondo lo dikambo sɔ wɛ ekɔ lo kanyiya wate: ‘Mɛtɛ, dimi nangaka nkumbo kami, koko tɔ bu oko kɛnɛ kotshiwɔ kɛsɔ. Dimi la wadiɛmi tekɔ lo kamba olimu lo wenya wotshikitanyi ndo sho mɛnanaka paka lo pai. Sho ndekaka sawola awui wa falanga.’ Ko kana wɛ ekɔ lo mbuta wate: ‘Anami la ekana ami mbidjasɛ l’osomba okina, ndo talatshɔka ndoko lushi dia towaenda’? Mɛtɛ, l’ɔtɛ w’ekakatanu ɛmɔtshi waheka anto, nkumbo yawɔ bu nkumbo y’eshika. Koko, amɔtshi wekɔ lo nsɛna lo nkumbo yele l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Woho akɔna? Onde sheke mɔtshi yekɔ dia wɛ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo nkumbo? Eelo. Koko la ntondo ka sho sawola dia mbeya sheke yakɔ, sho pombaka takadimudi dimbola dimɔtshi di’ohomba.
NKUMBO KƐDIKƐDI NA?
6. Nkumbo ka woho akɔna kayotɔtɛkɛta lo dibuku nɛ?
6 Lo wedja wa lo Lɛkɛ l’Edjelo ka Wonya, nkumbo efula kengama la papa, mama l’ana. Ambutshi wa papa la mama mbeyaka mbidjasɛ lawakawɔ vamɛ l’edja tshɛ kakokawɔ. Kânga mbakoka diokanelo monga lam’asawɔ l’ewotɔ w’etale efula, ɛkɛndɛ wele lawɔ otsha le wɔ wekɔ l’elelo. Mɛtɛ, dikambo dia nkumbo kɛsɔ mbayotoleka ntɛkɛta lo dibuku nɛ. Koko, nkumbo ya weoho ekina yambofulanɛ heyama l’ɛnɔnyi ɛnɛ—nkumbo kele paka l’ombutshi ɔtɔi oto, nkumbo kele ndo l’ana a wadi kana w’omi, ndo nkumbo kele ambutshi hawodjashi kâmɛ l’ɔtɛ w’awui a weoho la weoho.
7. Nkumbo ka woke kɛdikɛdi na?
7 Lo wedja ɛmɔtshi, tanemaka nkumbo efula yosanganyi ndo l’ewotɔ ekina, nkumbo kɛsɔ kelɛwɔ ɔnɛ nkumbo ka woke. L’atei a nkumbo ka ngasɔ, naka kokaka kete ana mbakokɛ ambutshi awɔ, ndo amama w’eshika la ɛkɛndɛ ɛmɔtshi komaka polo ndo le ewotɔ w’etale. Oko ɛnyɛlɔ, ase nkumbo mbeyaka mbisha lonya dia sukɛ, dia mbodja, ndo kânga dia futa kalasa k’ana w’anangɛwɔ kana k’ewotɔ w’etale efula. Awui wayɔtɛkɛtama lo dibuku nɛ mendanaka ndo la nkumbo yosanganyi ndo l’ewotɔ ekina.
EKAKATANU WA MAMBA WAYA LO NKUMBO
8, 9. Awui akɔna watshama lo wedja ɛmɔtshi wɛnya ɔnɛ nkumbo yekɔ lo tatshikitana?
8 Ɛlɔ kɛnɛ, nkumbo yekɔ lo tatshikitana—lonyangu ko, aha etshikitanu w’ɛlɛlɔ mbasalema l’atei ayɔ. Tekɔ l’ɛnyɛlɔ kɛmɔtshi lo wodja wa Inde, lɛkɔ wadi kokaka mbidjasɛ la nkumbo k’omɛnde ndo kambaka olimu la ngelo oma l’ɛlɔmbwɛlɔ k’akilo ande. Koko nshi nyɛ, amato efula wa lo wodja wa Inde wekɔ lo nyanga elimu l’ahole akina. Koyanga mbediɔ ɔsɔku, mɛnamaka polo ndo ɛlɔ kɛnɛ dia vɔ pombaka kotsha ɛkɛndɛ wa l’atei a luudu lo ndjela mbekelo y’ashidi. Dimbola diambwama lo wedja efula diɔ nɛ: Lo mbɛdikola l’ase nkumbo akina, onde omoto lakamba olimu amakina pombaka kamba efula kana yema tshitshɛ la ngelo?
9 Lo wedja wa l’Ehotwelo ka Wonya, amama wa wolo wa lo nkumbo kosanganyi ndo l’ewotɔ ekina wambotayalaka oma ko nshi y’edjedja. Koko, oma lo shɛngiya ya yoho ya lɔsɛnɔ l’onto l’onto l’osembe ande lele l’Ase Wedja w’Edjelo ka Wonya, ndo oma l’ekakatanu w’akambo w’ekundji, wolo wa nkumbo kosanganyi ndo l’ewotɔ ekina wambotatɛ kitakita. Diɔ diakɔ diɔsa anto efula okokelo w’ase nkumbo waya esombe oko tshondo ya wotsho lo dihole dia vɔ mbɔsa dui sɔ oko ɔkɛndɛ kana diɛsɛ dimɔtshi. Ambutshi amɔtshi waya esombe wekɔ lo mpɛnyahɛnyama. Mɛtɛ, woho wahɛnyahɛnyawɔ esombe ndo wahawawadje yimba mɛnamaka lo wedja efula ɛlɔ kɛnɛ.
10, 11. Awui akɔna wɛnya ɔnɛ nkumbo yekɔ lo tatshikitana lo wedja wa la Mputu?
10 Odiakelo wa diwala wekɔ lo tadiangana tsho l’ahole tshɛ. Lo wodja w’Espagne, yɛdikɔ ya l’atei atei y’odiakelo wa diwala yakadɛ lo diwala 1 lo 8 l’etatelo k’ɛnɔnyi wa 1990—koko l’ɛnɔnyi 25 wakete la ntondo k’ɔnɔnyi ɔsɔ, akikɔ diwala 1 lo 100, mbokɛmaka mɛtɛ dia lofulo lɔsɔ lambodɛ hakoke. La Mputu, vɔ mbutaka ɔnɛ lo wodja wa Grande-Bretagne mboleki ndjakema awala (awala 4 lo 10 pombaka mvɔ), diɔ diakɔ diambofulanɛ nkumbo yele paka l’ombutshi ɔtɔi esadi esadi lɛkɔ.
11 Mɛnamaka nto dia, efula k’Ase Allemagne hawoyoyela awui a watshɛwɔ kânga yema lo dikambo dia nkumbo. L’ɛnɔnyi wa 1990, % 35 ya nkumbo tshɛ ya l’Allemagne yakakengamaka l’onto ɔtɔi ndo % 31 yaki l’anto ahende ato. Ase France, ndo vɔ lawɔ, hawoyoleka tshukana, ndo wanɛ watshukana sɛkanaka esadi eto ndo mbala efula oleki ndo woho wambodiotshamaka ntondo. Efula k’anto ndekaka nanga mbidjasɛ kâmɛ aha l’ɛkɛndɛ wa lo diwala. Akambo wa ngasɔ mɛnamaka l’andja w’otondo.
12. Ngande wasowa ana l’ɔtɛ w’etshikitanu wasalema lo nkumbo ya nshi nyɛ?
12 Ko kayotota lo dikambo di’ana na? Lo wodja w’États-Unis ndo lo wedja ekina efula, lokema l’ana lekɔ lo mbotɔ lo loseka kana lo monanyi, amɔtshi mbotɔka le esekaseka kana ɛlɔngɔngɔ wele l’ɛnɔnyi l’asa dikumi l’esato la dikumi la divwa. Efula k’esekaseka wele l’ɛnɔnyi ɛsɔ wekɔ l’ana efula wakawote vɔ l’apami wotshikitanyi. Nsango y’oma l’andja w’otondo totɛka ɔnɛ miliyɔ y’ana wele bu la ngelo ka mbidjasɛ wekɔ lo tekekɔ lo toshinga; efula wekɔ lo ndawɔ ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa la ngelo kana wakatshanyema oma le nkumbo yawɔ nɛ dia yɔ hayoyokoka mbakimanyiya nto.
13. Awui akɔna wambodiangana l’ahole efula washimba nkumbo di’aha yɔ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ?
13 Mɛtɛ, ekakatanu wa mamba waya l’atei a nkumbo. Lâdiko dia kɛnɛ komiso la tɛkɛta, ɔtɔmbɔkwɛlɔ w’ɛlɔngɔlɔngɔ, olanyelo w’ana, ndjî yakulana wadi l’omi, lɔhɔmbɔ la wanu, ndo awui akina wa lonyangu wekɔ lo shimba nkumbo efula dia yɔ monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ana efula la epalanga mɛnaka ɔnɛ nkumbo bu dihole di’eshamelo mɛtɛ.
14. (a) Lo ndjela anto amɔtshi, kakɔna kambêla ekakatanu lo nkumbo? (b) Ngande wakalembetshiya ombewi ɔmɔtshi w’ɛlɛmbɛ wa l’eleko ka ntondo awui wasalema l’andja wa nshi nyɛ, ndo ekotshamelo k’ɛtɛkɛta ande kekɔ la shɛngiya yakɔna lo lɔsɛnɔ la nkumbo?
14 Bonde kaya ekakatanu wa mamba l’atei a nkumbo? Amɔtshi mbutaka ɔnɛ: ekakatanu waya l’atei a nkumbo ɛlɔ kɛnɛ nɛ dia amato wôtshɔ l’elimu. Akina mbutaka ɔnɛ ekakatanu ɛsɔ ndja oma l’olanelo wa lɔkɛwɔ la nshi nyɛ. Ndo ɛkɔkɔ ekina nto wekɔ lo shilama. Ambeta oko ɛnɔnyi 2 000, ombewi ɔmɔtshi w’ɛlɛmbɛ wa lokumu akatatshi ɔnɛ ekakatanu efula wayɔhɛnyahɛnya nkumbo, lam’akandafunde ate: “Lu nshi y’ekumelu, tena dia wulu diayuyala. Antu wayuyalanga, wayulanga ukundji, wayosema, wayutakula, wayotengana, wayutuna aui w’ambutshi, hawukana lusaka, waha ololo. Vo wayuyala waha la ngandji ka mete, akanga w’ududu, amamanyishi, wahayakimela, akanga w’usihi, atunyi w’akambu w’ololo. Vo wayuyala afungi, akanga a puki, akanga a ndjambiya, anangi wa engenongeno, [lo dihole dia vɔ nanga Nzambi, NW].” (2 Timote 3:1-4) Akɔna ayama ɔnɛ: ɛtɛkɛta ɛsɔ hawokotshama ɛlɔ kɛnɛ na? L’andja ɔnɛ wele l’awui wa ngasɔ, onde sho kokaka mamba lo mɛna ɔnɛ nkumbo efula yekɔ la pâ ka mamba?
SHEKE Y’ƆNGƐNƆNGƐNƆ WA LO NKUMBO
15-17. Lo dibuku nɛ, ɛngɔ kakɔna kayototshuma lohita ɔnɛ tɔ mbele la sheke y’ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo nkumbo?
15 Alako wɛnya woho wakoka anto kondja ɔngɛnɔngɛnɔ lo nkumbo wekɔ lo mbishama oma l’ahole tshɛ. Lo wedja wa l’Edjelo ka Wonya, lokema l’abuku la tojurunalɛ tahakomɛ tomba mbishaka alako. Koko okakatanu wekɔ: wanɛ washana alako hawɔtɔnɛ lam’asawɔ, ndo alako wɛnawɔ ɛlɔ kɛnɛ oko alako w’eshika mbeyaka ndjɛnama lui oko alako w’anyanya.
16 Ko lâsɔ, lende akokaso nyanga alako w’eshika wa lo nkumbo na? Onde wɛ nongamɛka ɔnɛ dibuku dimɔtshi diakafundama ambeta oko ɛnɔnyi 1 900 kokaka tosha alako wa ngasɔ? Ko kana wɛ kanyiyaka ɔnɛ dibuku dia ngasɔ ndoko ohomba kânga yema tshitshɛ nshi nyɛ onde? Lo nkotɛ mɛtɛ: sheke ya mɛtɛ y’ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo nkumbo yekɔ lo dibuku sɔ.
17 Dibuku sɔ ele Bible. Lo ndjela tolembetelo tshɛ, diɔ diakasambiyama oma le Nzambi ndamɛ. L’atei a Bible, sho tanaka ɛtɛkɛta wata ɔnɛ: “[Afundelo tshɛ wakasambiyama oma le Nzambi wekɔ, NW] ololo mbetsha antu, la mbalaka, la mbaewula, la mbaekiya lu akambu w’ololo.” (2 Timote 3:16) Lo dibuku nɛ, tayokokeketsha dia wɛ sɛdingola woho wakoka Bible kokimanyiya dia wɛ ‘mbidja akambo l’ɔnɔngɔ’ lam’ayatshutshuyayɛ dia nshidiya ekiyanu la ekakatanu wahomana la nkumbo efula nshi nyɛ.
18. Lande na kakokaso mbɔsa Bible oko kiɔkɔ y’alako wa lo diwala?
18 Naka wɛ hetawɔ ɔnɛ Bible kokaka kokimanyiya dia wɛ monga la nkumbo k’ɔngɛnɔngɛnɔ, kete eya wate: Ɔnɛ lakatshutshuya anto oma lo wolo wa nyuma kande dia vɔ funda Bible mbele Kiɔkɔ ya diwala. (Etatelu 2:18-25) Bible mbutaka ɔnɛ: lokombo lande Jehowa. (Osambu 83:18) Nde mbele Otungi ndo ‘Ombutshi wakɔlɛ oseka nkumbo tshɛ lokombo latɔ.’ (Efeso 3:14, 15) Jehowa ekɔ lo menda lɔsɛnɔ la nkumbo tatɛ oma k’etatelo ka lɔsɛnɔ l’anto. Nde mbeyaka ekakatanu wakoka tomba ndo nde akasha alako wɛnya woho wa mbakandola. L’edja tshɛ ka lɔsɛnɔ l’anto, wanɛ wakitanyiya awui wa lo Bible l’otema ɔtɔi lo lɔsɛnɔ lawɔ la lo nkumbo kondjaka ɔngɛnɔngɛnɔ wa mamba.
19-21. Diɛnyɛlɔ diakɔna dia nshi nyɛ diɛnya ɔnɛ Bible ekɔ la wolo wa kandola ekakatanu wa lo diwala?
19 Oko ɛnyɛlɔ, lo wodja wa Indonésie, omoto ɔmɔtshi la la ngelo akalangaka kɛnya tɔkɛnyɔ ta falanga woho w’anyanya. L’edja k’ɛnɔnyi efula, nde kombidjaka anande asato yimba ndo akawanaka nde l’omɛnde tena tshɛ. Ko nde akayomɛ mbeka Bible. Yema yema, omoto ɔsɔ akayetawɔka kɛnɛ kata Bible. Lam’akandakitanyiya alako wa lo Bible, nde akayoyalaka wadi l’oshika. Weolo wakandadjaka dia kitanyiya awui wa lo Bible akela nkumbo kande k’otondo ɔngɛnɔngɛnɔ.
20 Lo wodja w’Espagne, omoto ɔmɔtshi la la ngelo ekɔ lo mbuta ate: “Ɔnɔnyi ɔtɔi oto l’ɔkɔngɔ wa sho tshukana, takamɛ monga l’ekakatanu wa mamba.” Nde l’omɛnde kombokanaka l’awui efula, ndo vɔ kɔtɛkɛtshanyaka efula, onyake paka l’etena kakawawanaka. Kânga mbakiwɔ l’ɔna omoto la dikɛnda, vɔ wakɔshi tɛdikɔ dia nkakitɔna lo ndjela ɛlɛmbɛ wa Lɛɛta. Koko la ntondo ka vɔ nkakitɔna, vɔ wakakeketshama dia mbeka Bible. Vɔ wakeke alako wa lo Bible w’endana la wadi l’omi ko wakatatɛ mbakitanyiya. L’ɔkɔngɔ wa nshi ngana tsho, vɔ wakayokokaka sawola la wɔladi ndo nkumbo kawɔ ka tshitshɛ kakayala kâmɛ ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ.
21 Bible kimanyiyaka ndo esombe. Oko ɛnyɛlɔ, ɛsɔ tênde kɛnɛ kakakomɛ atshukanyi amɔtshi wa lo wodja wa Japon. Omi akokaka nkɛlɛ esadi ndo akakɔmanaka mbala mɔtshi. Ntondotondo, anawɔ wa amato wakamɛ mbeka Bible kânga mbakatonaka ambutshi awɔ. Ko papa ka nkumbo akayɔtɔ l’ɔnɔngɔ w’anande wa amato, koko wadiɛnde akatetemala ntona. Koko l’edja k’ɛnɔnyi efula, nde akɛnyi etombelo w’ɛlɔlɔ wakayala l’awui wa lo Bible lo nkumbo kande. Anande wa amato wakokokɛka, ndo omɛnde akayoyala kanga memakana k’efula. Etshikitanu wa ngasɔ wakatshutshuya mama kɛsɔ dia nde mbeka Bible ndo tɔ kakayala l’etombelo w’ɛlɔlɔ le nde. Osombe ɔsɔ wa omoto akataka mbala ko mbala ate: “Takayoyala wadi l’omi mɛtɛ.”
22, 23. Ngande wakimanyiya Bible anto wa lo wedja tshɛ dia vɔ kondja ɔngɛnɔngɛnɔ lo lɔsɛnɔ lawɔ la lo nkumbo?
22 Anto asɔ wekɔ l’atei a lemba la woke la wanɛ wakeke dia mbeya sheke y’ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo nkumbo. Vɔ mbetawɔka alako wa lo Bible ndo mbakitanyiyaka. Mɛtɛ, oko wasɛna anto akina tshɛ mbasɛnawɔ ndo vɔ lawɔ l’atei w’andja ɔnɛ wambolola l’akambo wa ngala, wa mindo, ndo l’ekakatanu w’akambo w’ekondjelo. Ndo nto, vɔ bu kokele, koko vɔ kondjaka ɔngɛnɔngɛnɔ lam’ayatshutshuyawɔ dia sala lolango l’Otungi wa nkumbo. Oko wata Bible, Jehowa Nzambi mbele ‘Ɔnɛ latoketshaka dia wɛ kondja wahɔ, Ɔnɛ latokɔlɔmbɔlaka lo mboka kahombayɛ mbidjɛ.’—Isaya 48:17.
23 Kânga mbakashile Bible la fundama ambeta oko ɛnɔnyi 2 000, alako wa lɔkɔ hawoshile nɛmɔ. Ndo nto, tɔ kakafundama lo dikambo di’anto tshɛ. Bible bu dibuku di’Ase Amɛrika kana di’Ase Wedja wa l’Edjelo ka Wonya. Jehowa ‘akatonge wedja tshɛ oma le onto ɔtɔi,’ ndo nde mbeyaka woho wele anto wa l’ahole tshɛ. (Etsha 17:26) Awui wa lo Bible kimanyiyaka onto tshɛ. Naka wɛ mbakitanyiya, kete ndo wɛ lawɔ ayoyeya sheke y’ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo nkumbo.
ONDE WƐ KOKAKA KADIMOLA WEMBOLA ƐNƐ?
Kakɔna katshama lo nkumbo nshi nyɛ?—2 Timote 3:1-4.
Ele kiɔkɔ ya nkumbo?—Efeso 3:14, 15.
Ele sheke y’ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo nkumbo?—Isaya 48:17.
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 4]