Kanyi yakɔ yambɔtɔ l’ɛtɛmwɛlɔ wa l’ehotwelo ka wonya
“Lakafɔnyaka nte wetshelo w’ɔnɛ anima havu ekɔ dui dia sɔlɔ dietawɔ anto tshɛ. Omalɔkɔ, lakambe efula dia mboka ɔnɛ akanga a timba amɔtshi wa l’Ehotwelo ndo wa l’Edjelo ka wonya wakadje tamu ta mamba lo dikambo sɔ. Kakianɛ dimi ndjambolaka woho wakɔtɔ kanyi shɔ y’ɔnɛ anima havu lo nkum’otema y’Ahindu.”—OMBEKI ƆMƆTSHI WA L’UNIVƐRSITE LAKOLE L’ƆTƐMWƐLƆ W’AHINDU.
1. Bonde kayashaso dia mbeya woho wakahame ndo wakadiangana wetshelo w’ɔnɛ onto ekɔ l’anima wahavu wetshawɔ l’ɛtɛmwɛlɔ efula wotshikitanyi?
NGANDE wakɔtɔ kanyi y’ɔnɛ onto ekɔ l’anima wahavu l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu ndo l’ekina wa l’Ehotwelo na? Dimbola sɔ kotolaka ndo yambalo ya wanɛ wele lo lɛkɛ l’Edjelo wele ondo hawoleke mbeya ɛtɛmwɛlɔ ɛsɔ, nɛ dia wetshelo ɛsɔ wekɔ la shɛngiya lo kanyi yele l’onto tshɛ lo dikambo dia nshi yayaye. Nɛ dia wetshelo w’ɔnɛ onto ekɔ l’anima wahavu wambɔtɔ l’ɛtɛmwɛlɔ suke la tshɛ ɛlɔ kɛnɛ, mbeya woho wakahame kanyi yakɔ koka tokimanyiya mɛtɛ dia ndjimana fundo ko mbewoya ndo anto akina.
2. Bonde kakayokoma Inde kiɔkɔ y’ɛtɛmwɛlɔ wele la shɛngiya l’Asie na?
2 Ninian Smart, ombetsha w’awui w’ɛtɛmwɛlɔ lo Kalasa k’Adidi ka la Lancaster la Grande-Bretagne, ate: “Ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Inde mbakaleke monga la shɛngiya l’Asie. Kɛsɔ tshɛ aha paka l’ɔtɛ w’ɔnɛ lo Inde oto mbakatɔngɔ ɛtɛmwɛlɔ efula oko: Ahindu, Aseka Buddha, Aseka Jaïna, Aseka Sikh, ndo ekina; koko nɛ dia ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Buddha, ɔtɔi ɔmɔtshi a l’atei awɔ akayonga la shɛngiya ya mamba lo mbekelo y’Asie w’otondo wa l’Ehotwelo.” Atshunda efula wakasɛngiyama lo yoho shɔ “wekɔ lo mbɔsa Inde polo nd’ɛlɔ oko wodja awɔ wa lo nyuma,” mbata Nikhilananda, nomb’ewo kɛmɔtshi k’Ohindu. Ko ngande wakayɔtɔka wetshelo ɔsɔ w’ɔnɛ anima havu lo Inde la lo tenyi dikina di’Asie na?
Wetshelo w’Ahindu w’osangwelo
3. Lo ndjela ombeyi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ, akaye la kanyi y’ɔnɛ anima mbɔtɔka lo ditongami dikina la Inde?
3 L’eleko ka samalo N.T.D., lam’akasukɛka Pythagore nde l’ambeki ande la Ngirika wetshelo w’ɔnɛ anima sangɔka, ase timba w’Ahindu wakadjasɛka lo wedi w’ɔkɛdi w’Indus la wa Ganges la Inde wakayâfudiaka kanyi yakɔ yâmɛ shɔ. Arnold Toynbee, ombeyi w’ɛkɔndɔ, ate: woho wakatombe dietawɔ sɔ mbala ɔtɔi “la Ngirika ndo la Inde ekɔ wolo sho mbuta ɔnɛ ahoma.” Ko nde ndjokotsha ate: “Kiɔkɔ yâmɛ [yele la shɛngiya] yokoki tondja dikambo sɔ ele tshunda diahashikimala la ngelo dielɛwɔ Eurasie diakaholɔ l’eleko ka 8 la ka 7 N.T.D. la Inde, l’Asie wa lo Sudɛ-Ɛsta, lo wodja wa shɛnga wa lo lɛkɛ la nɔrdɛ l’omamu w’Oduwa w’Odima (Mer Noire), ndo la Balkan la l’Anatolie, wodja wele oko disɛnga.” Dibila di’Eurasie diakaye la Inde, diakɛmbɛ ndo kanyi y’osangwelo lɛkɔ.
4. Bonde kakakotwama akanga a timba w’Ahindu la kanyi y’osangwelo w’anima na?
4 Ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu akamɛ la Inde edja efula la ntondo k’oyelo wa kabila kêlɛwɔ Aryens oya l’ɔnɔnyi wa 1500 N.T.D. Oma k’etatelo, Ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu waketawɔka ɔnɛ anima tshikitana la demba ndo ɔnɛ hawovu. Ɔnkɔnɛ, Ahindu wakatɛmɔlaka watshɛwɔ ndo wakakatɛka anima a wanɛ wakavu diangɔ dia vɔ ndɛ. L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi nkama, lam’akakome kanyi y’ɔnɛ anima mbɔtɔka lo ditongami dikina la Inde, ase timba w’Ahindu wakayɔtɔ lo kanyiya efula lo dikambo di’ekakatanu la pâ yɛna anto l’andja. Lo sanganya kanyi shɔ y’ɔnɛ onto sangɔsangɔka la kɛnɛ kelɛwɔ ɔnɛ ɔlɛmbɛ wa Karma, mbut’ate: ɔlɛmbɛ w’ɔnɛ onto l’onto ayona kɛnɛ kakandonɛ, akanga a timba w’Ahindu wakatondja wetshelo w’osangwelo w’ɔnɛ onto futamaka kana kondjaka dilanya lo lɔsɛnɔ lo ndjela awui w’ɛlɔlɔ kana wa kɔlɔ wakandatshe l’ɔmɔ lôtɔ.
5. Lo ndjela Ahindu, naa oyango woleki woke le anima?
5 Koko, kanyi kina nto yakikɔ yakonge la shɛngiya lo wetshelo w’Ahindu wendana l’anima. Encyclopédie de la religion et de l’éthique mbutaka ɔnɛ: “Ekɔ oko mɛtɛ dia l’etena kakatatɛ wetshelo w’ɔnɛ onto sangɔsangɔka la wa karma, kânga la ntondo kawɔ, kanyi kina . . . yakayahamaka yema yema lo tshunda dimɔtshi dia tshitshɛ di’ambeyi a mukanda la N. Inde—kanyi ya filozofi kaki Brahman-Ātman [Brahman, omboledi ndo latoyalaka, mɛtɛ koleki tshɛ (réalité ultime), mbut’ate: kahakoke onto mbidja tamu].” Kanyi shɔ yakasanganyema la wetshelo w’ɔnɛ onto sangɔsangɔka dia nembetshiya oyango w’ekomelo w’Ahindu wa—tshungɔ oma lo tshelo ya sangɔsangɔka dia monga ɔtɔi la mɛtɛ koleki tshɛ. Ahindu fɔnyaka ɔnɛ dia kotsha oyango ɔsɔ, vɔ pombaka mbidja wolo dia monga la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ ndo l’ewo ka lânde k’Ahindu.
6, 7. Naa dietawɔ diele l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu nshi nyɛ lo dikambo di’Andja-Okina?
6 Ɔsɔku mbakahamia ase timba w’Ahindu kanyi y’ɔnɛ anima mbɔtɔka lo ditongami dikina ko ndjiɔtshiya lo wetshelo w’ɔnɛ onto sangɔsangɔka lo ndjisanganya l’ɔlɛmbɛ wa Karma ndo la kanyi ya Brahman. Octavio Paz, ofundji wa dilɛngɛ (poète) ndo ɔkɛndji w’edjedja wa lɛɛta la la Mexique la Inde, lakalongola Prix Nobel, ate: “Oko akatadianganaka ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu, mbakatadianganaka ndo kanyi mɔtshi . . . yele ekundji l’ɔtɛmwɛlɔ wa Brahman, wa Buddha, ndo l’ɛtɛmwɛlɔ ekina wa l’Asie: wɔtwɛlɔ w’anima lo demba dikina, osangwelo w’anima lo nsɛnɔ nkina.”
7 Nshi nyɛ, ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu mbaleka mbetsha ɔnɛ onto sangɔsangɔka. Nikhilananda, filozofɛ k’Ohindu ate: “Ohindu tshɛ w’oshika mbeyaka ɔnɛ aha paka anto amɔtshi wakasɔnama ato mbele la diɛsɛ dia monga l’anima wahavu, koko anto tshɛ mbotɔka lawɔ.”
Wetshelo wa Buddha w’ɔnɛ onto mbotôtɔka
8-10. (a) Le Aseka Buddha, lɔsɛnɔ kɛdikɛdi na? (b) Lo ndjela nomb’ewo kɛmɔtshi k’Oseka Buddha, lôtɔ la hende kɛdikɛdi na?
8 Ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha wakatɔngɔ la Inde oya l’ɔnɔnyi 500 N.T.D. Lo ndjela wetshelo w’Aseka Buddha, Siddhārtha Gautama, ɔna owandji ɔmɔtshi wa la Inde, lakawayelɛka ɔnɛ Buddha l’ɔkɔngɔ wa nde mɛna osase, mbakatonge ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha. Nɛ dia Buddha akatɔngɔ oma l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu, wetshelo wa lɔkɔ fɔnaka yema la w’Ahindu. Lo ndjela ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha, anto ntôtotɔka aha l’ekomelo, ndjâka mbotɔ mvɔ mbotɔ mvɔ, ndo oko wata Ahindu, awui watsha onto lo lɔsɛnɔ lande nemanɛka l’akambo wakandatshaka l’ɔmɔ lôtɔ.
9 Koko Aseka Buddha hawote ɔnɛ: anima havu lam’avɔ onto. Arnold Toynbee akate ate: “[Buddha] akɛnyi ɔnɛ anima w’onto wekɔ paka eongelo ka lo yimba kahakɔhɛ a tshikitana, kaya paka oma lo saki.” Koko, Buddha aketawɔ ɔnɛ ɛngɔ kɛmɔtshi kahɛnama la washo kana nkudu—mbetaka oma lo lɔsɛnɔ lɔmɔtshi otsha lo lɔsɛnɔ lokina. Dr. Walpola Rahula, nomb’ewo k’Oseka Buddha, nembetshiyaka ate:
10 “Onto ekɔ nkudu kana wolo wa demba wosanganyi la yimba. Nyɔi ele wɔlɛlɔ wa demba. Onde nkudu la weolo ɛsɔ tshikaka kamba wonya wɔla demba? Aseka Buddha vate: ‘kema.’ Lolango, saki, mposa ka sɛna, ka tetemala la lɔsɛnɔ, mbotôtɔ, ekɔ nkudu ka mamba kele la shɛngiya le onto tshɛ kana le andja w’otondo. Ɔsɔ ekɔ wolo woleki tshɛ, nkudu koleki tshɛ l’andja w’otondo. Lo ndjela Aseka Buddha, wolo ɔsɔ hashile wonya wɔ̂la demba, mbut’ate wavɔ onto; koko vɔ tetemalaka monga vɔamɛ lo woho okina, ndjotongaka lɔsɛnɔ lokina nto lelɛwɔ ɔnɛ lôtɔ la hende.”
11. Naa kanyi yele l’Aseka Buddha lo dikambo di’Andja-Okina?
11 Kanyi y’Aseka Buddha y’Andja-Okina nyɛ: Di’onto sɛna pondjo pondjo, paka nde kɔtwɛ lo Nirvana: otshungwelo w’oma lo tshelo ya mbotôtɔka. Nirvana bu eongelo ka koma l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa pondjo kana wa monga ɔtɔi la mɛtɛ koleki tshɛ (réalité ultime). Lɛkɔ lɔsɛnɔ bu, “nyɔi bu,” vɔ komaka lɛkɔ paka l’ɔkɔngɔ a lɔsɛnɔ l’onto. Dibuku Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary nembetshiyaka “Nirvana” oko “dihole kana dionga diaheye onto ndjakokɛ, mboka kandji, kana mbeya kɛnɛ keta l’ahole akina.” Lo dihole dia nyanga anima wahavu, Aseka Buddha keketshamaka dia nyomotshɔ etale dia koma lo Nirvana.
12-14. Ngande wewoyama kanyi y’eongelo-kahavu lo weho wotshikitanyi w’ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha?
12 Oko ambowodiangana l’ahole efula l’Asie, ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha wakatshikitanya wetshelo awɔ dia mbɔtɔnganyiya la wetshelo w’ashidi. Ɛnyɛlɔ, Mahayana, yoho y’ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha yambekɔnɛ efula la Chine la lo Japon, mbidjaka mbetawɔ le bodhisattava ka l’olongo kana le Buddha kayaye. Aseka Bodhisattava hawoyolanga mbɔtɔ lo Nirvana dia mbotɔka mbala la mbala woho wa vɔ kambɛka anto akina ndo mbâkimanyiyaka dia vɔ koma lo Nirvana. Ɔnkɔsɔ, onto koka sɔna dia tetemala la mbotôtɔ kânga l’ɔkɔngɔ wa nde koma lo Nirvana.
13 Dui dikina diakawatshikitanya diamboleka monga la shɛngiya la Chine la lo Japon ele wetshelo wa “Wodja wa Pudipudi wa lo lɛkɛ l’Edjelo,” wakatonge Buddha Amida. Wanɛ watɛndɛ lokombo la Buddha la mbetawɔ mbotɔka mbala ka hende lo Wodja wa Pudipudi, kana paradiso, lɛnɛ oleki akambo mbɔsɔ dia mɛna osase wa ndjihelo. Kakɔna kakayotomba oma lo wetshelo ɔsɔ na? Ombetsha Smart, wakatatshi diakinde ntondo ate: “Elongamelo ka paradiso ka dimɛna efula, oko osangemitɔ l’alangi w’amɛna heyama l’afundelo wa Mahayana, akayɔtɔka lo tokanyi t’anto oko oyango woleki woke wa vɔ mbeta lo dihole dia nirvana.”
14 Ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha wa lo Tibet ambɔsɔhanya wetshelo awɔ la w’ashidi wa lo wodja. Ɛnyɛlɔ, dibuku di’Ase Tibet diendana l’anto wambovɔ mɛnyaka nganɛ wayonga onto lo lôtɔ lokina la ntondo ka nde mbotɔ nto. Vate anto wakavu kitshamaka l’osase wa ngaingai wa mɛtɛ koleki tshɛ, ko wanɛ wahangamula osase akɔ hawotshungɔ koko mbotɔka nto. Mɛnamaka hwe dia, ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha, lo weho awɔ wotshikitanyi, sukɛka kanyi y’ɔnɛ anima havu.
Ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi wambɔtɔ lo Shinto ya la Japon
15-17. (a) Ngande wambohama ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi l’ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Shinto? (b) Ngande wele dietawɔ di’ɔnɛ anima havu ekɔ w’etshelo w’etshina l’ɔtɛmwɛlɔ wa Shinto?
15 Ɔtɛmwɛlɔ wakikɔ la Japon la ntondo k’oyelo w’ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha l’eleko ka samalo T.D. Ɔtɛmwɛlɔ akɔ komonga la lokombo, ndo waketshaka lɔkɔ awui wendana la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ la wa mbekelo y’anto. Koko, lam’akayɔtɔka ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha, akayongaka ohomba dia tshikitanya ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Japon la wɔnɛ wa Buddha wakaye oma lo wodja okina. Lâwɔ mbakawayowɔlɛka ɔnɛ “Shinto,” kitshimudi ate “mboka ka waa nzambi,” yambotomba.
16 Ase Shinto ya ntondo akawalakanyaka lo dikambo di’Andja-Okina? L’ɔkɔngɔ wa vɔ pɔhɔla wônelo w’eponga lo pɔtɔpɔtɔ, dibuku Kodansha Encyclopedia of Japan mbutaka ɔnɛ: “paka atshunda waki shikaa ndo waki l’ɔlɔngɔswamelo wa dimɛna mbakahombaka kamba dikambɔ sɔ di’eponga; lâsɔ mbakayotombaka selemɔnyi y’okambelo a dikambɔ, yakayongaka ohomba efula l’ɔtɛmwɛlɔ wa Shinto.” Wɔma w’anima a wanɛ wakavu akayokonyaka anto asɔ wa nshi ya ntondo lo vɔ tondja selemɔnyi ya tutshaka asolo wa wanɛ wakavu. Dui sɔ diakayotondjaka ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi.
17 Lo ndjela dietawɔ dia lo Shinto, anima w’“onto lakavu” tshikalaka la lonto lande, koko tɔtɔki mindo wonya wavɔ onto akɔ. Etena katsha asek’odo selemɔnyi ya mbohɔ onto lakavu, mbɛ̂diama anima oma lo mindo tshɛ dia vɔ ndjâla anima wa wɔladi ndo w’ɔlɔlɔ. L’ɔkɔngɔ a nshi mɔtshi, edimu ka tshɛwɔ lakavu komaka nzambi kana olami awɔ. Oko akawonge kâmɛ l’ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha, Aseka Shinto lawɔ wakadje wetshelo ɛmɔtshi wa Buddha l’ɔtɛmwɛlɔ awɔ, kâmɛ ndo wɔnɛ wa paradiso. Ɔnkɔnɛ, tambɛna dia wetshelo w’ɔnɛ anima havu wekɔ wetshelo w’etshina l’ɔtɛmwɛlɔ wa Shinto.
Wetshelo w’anima havu lo Taoïsme, ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi l’atei w’ɔtɛmwɛlɔ waki Confucius
18. Naa kanyi yele l’Aseka Tao lo dikambo dia dietawɔ di’ɔnɛ anima havu?
18 Laozi, pami katawɔ ɔnɛ aki la Chine l’eleko ka samalo N.T.D., mbakatondja ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Tao. Lo ndjela Aseka Tao, oyango wa lɔsɛnɔ ele mbɔtɔnganyiya elimu w’onto la Tao—mboka k’andja a loowa. Kanyi y’Aseka Tao lo dikambo di’ɔnɛ anima havu koka mbutama ɔnkɔnɛ lo tshena pe: Tao kele owandji wa ntondo w’andja w’otondo. Tao kema l’etatelo ndo l’ekomelo. Onto layela awui wa Tao, mongaka oko nde ndo havɔki pondjo.
19-21. Wotakataka w’Aseka Tao akâkonya lo nsaki kakɔna?
19 Lo weolo wadjawɔ dia monga kâmɛ la andja, Aseka Tao wakayoleka kotɔma lo woho wende havɔki ndo watandakadimɔ tsho. Wakayotaka awui a wotata ɔnɛ ondo naka onto mbɔtɔnganyiya lɔsɛnɔ lande l’awui wa Tao, kana mboka k’andja ɔnɛ, kete lo yoho mɔtshi nde ayokoka mbishola toseke t’andja ndo pandɔ oma lo kandji ya lo demba, hemɔ, kânga oma lo nyɔi.
20 Aseka Tao wakatatɛ kana lomba, lo kotolaka lumu wonya tshɛ, lo kilaka diangɔ dimɔtshi, wafɔnya ɔnɛ ngasɔ mbahotshunda onto esadi kana mvɔ. Kem’edja toshimu takamɛ diangana ɔnɛ anima wahavu kokaka fumbɔ lo wange ko tombatombaka ndo shishɔshishɔka wonya walangawɔ ndo todjasɛ l’akona w’ekila kana l’asɛnga w’etale ɛnɔnyi heyama mbadia, walɛ lɔpɔpɔ kana elowa w’amɛna efula. Ɔkɔndɔ w’Ase Chine mbutaka ɔnɛ lo 219 N.T.D., owandji Shi Huangdi Ti akatome lemba la masuwa l’akɛnda 3 000 w’apami la wa amato dia vɔ tayangaka disɛnga dia Peng Lai, paradiso k’anto wahavu, dia vɔ tɛmba diyo dia lolombe la pondjo. Lonyangu ko, vɔ kondja la diyo diakɔ.
21 Oyangelo wa lɔsɛnɔ la pondjo akakonya Aseka Tao lo ntsha ekanga w’amuka wa anima wahavu oma lo sɔhanya diangɔ dimɔtshi (alchimie). Le wɔ, lɔsɛnɔ ndjaka oma l’osanganelo wa yin la yang (onyangu la omi). Omalɔkɔ, alchimistes mbut’ate: wanɛ wahemba ntsha ekanga w’amuka wa lɔsɛnɔ ndɛlɔlaka wodjolo kana plomb (wodjima, kana yin) ko sanganya la mercure (ngaingai kana yang), vɔ mbokoyaka shambu yokotshamaka lo lɔsɛnɔ, ndo vɔ fɔnyaka ɔnɛ okanga akɔ ayonga muma ya lolombe la pondjo.
22. Kakɔna kakatombe oma lo shɛngiya yaki l’ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha l’akambo w’ɛtɛmwɛlɔ w’Ase Chine?
22 Oya l’eleko k’esambele N.T.D., ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha akayoyatambiyaka l’akambo w’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Chine. Dikambo sɔ akayôtaka ɔtɛmwɛlɔ ɔmɔtshi w’osanga wakakɔngɔsanya tokanyi t’Ase Buddha, t’ɔtɛmwɛlɔ w’ɛdiɛngɛ, ndo t’oma l’ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi. Ombetsha Smart ate: “Oyadi ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha kana wa Tao, vɔ tshɛ wakakeketsha dietawɔ di’ɔnɛ onto sɛnaka l’ɔkɔngɔ a nyɔi, dietawɔ diaki komonga l’etshina kânga l’ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi wa la Chine y’edjedja.”
23. Onde Confucius aketawɔka ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi?
23 Confucius, filozofɛ kekina k’Ose Chine kakeyamaka efula l’eleko ka samalo N.T.D. kakanga filozofi kakayokomaka etshina ka Confucianisme, kondeka tshɔbɔla lo dikambo di’Andja-Okina. Kɛnɛ kakandaleke tɛkɛta ele dia lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ la dionga dietawɔma lo tshunda di’anto. Koko nde aketawɔka ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi ndo akatɛtɛ efula dia ndjelaka etshelo ndo selemɔnyi yatotshamaka lo dikambo di’okishi wa wanɛ wakavu.
Ɛtɛmwɛlɔ ekina wa l’ehotwelo
24. Ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Jaina etshawɔ lo dikambo di’anima?
24 Ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Jaina akatɔngɔ la Inde l’eleko ka samalo N.T.D. Mahāvīra, ɔnɛ lakatondja ɔtɛmwɛlɔ akɔ, akalakanyaka ɔnɛ diangɔ tshɛ diasɛna diekɔ l’anima wahavu pondjo ndo ɔnɛ di’anima tshungɔ oma lo lɔhɔmbɔ la Karma, vɔ pombaka ndjâsɛka lo tshambandeko ndo ndjâhokola ndo aha kɔmɔla kana ndjaka oseka etongami kekina tshɛ. Aseka Jaina wakasukɛ dietawɔ sɔ polo nd’ɛlɔ kɛnɛ.
25, 26. Naa dietawɔ di’Ahindu diatanema ndo l’ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Sikh?
25 La Inde sho tanaka nto kiɔkɔ y’ɔtɛmwɛlɔ wa Sikh, anto miliyɔ 19 wekɔ l’ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ. Ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ wakatatɛ l’eleko ka 16, lam’akɔshi Guru Nānak kɛnɛ kakaleke dimɛna l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu la wa waa Mizilima ko nde sanganya dia tonga ɔtɛmwɛlɔ w’osanga. Ɔtɛmwɛlɔ w’Aseka Sikh aketawɔ dietawɔ di’Ahindu di’ɔnɛ anima havu, sangɔka, ndo wetshelo wa Karma.
26 Mbokɛmaka hwe dia, dietawɔ di’ɔnɛ onto tetemalaka la sɛna l’ɔkɔngɔ a nyɔi ka demba ambufulanɛ l’ɛtɛmwɛlɔ efula wa l’Ehotwelo. Ko kayotota lo dikambo dia Lokristokristo, di’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda la wa waa Mizilima na?
[Kartɛ ka lo lɛkɛ 10]
(Dia mbeya awui tshɛ enda l’okanda)
ASIE CENTRALE
CACHEMIRE
TIBET
CHINE
CORÉE
JAPON
Bénarès
INDE
Bodh-Gayā
MYANMAR
THAÏLANDE
SRI LANKA
CAMBODGE
JAVA
ELEKO KA 3 N.T.D.
ELEKO KA 1 N.T.D.
ELEKO KA 1 T.D.
ELEKO KA 4 T.D.
ELEKO KA 6 T.D.
ELEKO KA 7 T.D.
Ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu mbaleka mbetsha ɔnɛ onto sangɔsangɔka
[Osato wa lo lɛkɛ 10]
Ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha aki la shɛngiya l’Asie w’otondo wa l’Ehotwelo
[Osato wa lo lɛkɛ 11]
Lo mbɔtɔnganyiyaka lɔsɛnɔ lande la andja, oseka Tao pembaka dia monga pondjo pondjo
[Osato wa lo lɛkɛ 12]
Confucius aketawɔka ɔtɛmwɛlɔ w’ashidi