Efundelo w’atshuku atshuku w’edjedja ndo Bible

TOHO t’efundelo efula takatombe l’ɔkɔngɔ w’ɔtɛkɛta w’anto fukutanyema la Babɛlɛ. Anto wakadjasɛka la Mezɔpɔtamiya, ɛnyɛlɔ oko ase Sumiriya ndo ase Babilɔna wakakambaka l’alɛta w’atshuku atshuku. Tshɛkɛta shɔ ndja oma lo tshɛkɛta ya lo Latin yalembetshiya “ɛngɔ kele l’atshuku” ndo yɔ nembetshiyaka tolembetelo t’atshuku atshuku takawasalaka la diangɔ dia diɛsa l’oyango wa sala asango lâdiko dia awomba wa wɔdu.

Waa arkɛɔlɔgɛ wakakundola emindo ɛmɔtshi wakikɔ la efundelo w’atshuku atshuku watɛkɛta di’anto ndo di’akambo watɛkɛtama l’Afundelo. Kakɔna keyaso lo dikambo dia yoho y’ofundelo y’edjedja shɔ? Ndo tolembetelo takɔna tele la toho t’efundelo tɔsɔ tɛnya dia Bible kekɔ dibuku dia mɛtɛ?

Efundelo wakatshikala edja

Waa nomb’ewo fɔnyaka dia l’etatelo, yoho y’ofundelo yakakambaka l’ase Mezɔpɔtamiya aki asango wakalembetshiyaka tɔtɛkɛta kana lokanyi. Ɛnyɛlɔ, sango diakawakambaka la diɔ dikambo dia ngɔmbɛ diaki oko ɔtɛ wa ngɔmbɛ. Oko wakatafulanɛka ohomba wa funda akambo lofunda, efundelo w’atshuku atshuku wakatatɛ pama. Dibuku dimɔtshi (NIV Archaeological Study Bible) mbutaka ɔnɛ: “L’etena kɛsɔ asango wakalembetshiyaka aha paka ɛtɛkɛta eto, koko ndo tenyi di’ɛtɛkɛta diakakokaka sanganyema dia tondja tshɛkɛta.” L’ekomelo, asango oko 200 wotshikitanyi wakayokimanyiyaka efundelo w’atshuku atshuku “dia nembetshiya mɛtɛ mɛtɛ ɔtɛkɛta, kâmɛ la tɔtɛkɛta tawɔ ta wolo ndo gramatika katɔ tshɛ.”

Oya lo 2 000 N.T.D., lo nshi ya Abarahama, efundelo w’atshuku atshuku wakahame efula. L’edja ka ntambe 20 yakayele, ɛtɛkɛta oko 15 wakasangola yoho y’ofundelo shɔ. Olekanyi pursa 99 y’efundelo w’atshuku atshuku yakashɔma akafundama lo pase di’awomba. L’ɛnɔnyi 150 wetshi, efula ka pase sɔ diakashɔma la Ura, la Ɛrɛkɛ, la Babilɔna, la Nimroud, la Nippour, la Ashour, la Niniva, la Mari, la Ebla, la Ugarit, ndo la Amarna. Dibuku dimɔtshi (Archaeology Odyssey) mbutaka ɔnɛ: “Waa nomb’ewo mbɔsaka dia lam’asa miliyɔ ɔtɔi la miliyɔ hiende ya pase di’atshuku atshuku yamboshila mbishɔma, ndo pase dikina suke la 25 000 mbishɔmaka ɔnɔnyi tshɛ.”

Waa nomb’ewo y’efundelo w’atshuku atshuku ya l’andja w’otondo wekɔ l’olimu w’efula ndo wa wolo wa kadimola. Lo ndjela wɛdikelo ɔmɔtshi, “paka efundelo 1 lo efundelo 10 mbambadiema kânga mbala ɔtɔi lo nshi yaso nyɛ.”

Woshwelo wa efundelo w’atshuku atshuku wofundami l’ɛtɛkɛta ehende kana esato akakimanyiya waa nomb’ewo dia vɔ mbadia efundelo ɛsɔ. Waa nomb’ewo wakɛnyi dia efundelo ɛsɔ waki la akambo wa woho akɔ wâmɛ l’ɛtɛkɛta wotshikitanyi wakafundama la efundelo w’atshuku atshuku. Kɛnɛ kakakimanyiya waa nomb’ewo dia mbadia ele woho wakaweye dia wakakalolɛka nkombo, titrɛ, ɛlɔndji wa nkumi ya dikanga ndo woho wakayatombolaka nkumi ya dikanga mbala efula.

Oya lo 1850 l’ɛmɔtshi, waa nomb’ewo wakakokaka mbadia ɔtɛkɛta wâmɛ wakatɛkɛta ase Moyen-Orient w’edjedja, ase Akadiya, ase Asuriya ndo ase Babilɔna lo efundelo w’atshuku atshuku. Dibuku dimɔtshi (Encyclopædia Britannica) mbutaka ɔnɛ: “Kam’akonge waa nomb’ewo l’akoka wa mbadia ɔtɛkɛta w’Akadiya, vɔ wakonge l’akoka wa shihodia efundelo w’atshuku atshuku ndo vɔ wakatondja yoho ya mbadiaka ɛtɛkɛta ekina tshɛ wakafundamaka lo efundelo w’atshuku atshuku.” Ngande wɔtɔnɛ efundelo ɛsɔ la Bible?

Tolembetelo tɔtɔnɛ la Bible

Bible mbutaka dia nkumi ya dikanga y’ase Kanana mbakolɛka Jerusalɛma edja ndo lam’akayoyilɛndjaka Davidi oya lo 1070 N.T.D. (Jas. 10:1; 2 Sam. 5:4–9) Koko waa nomb’ewo mɔtshi kombetawɔka dikambo sɔ. Koko, lo 1887 womoto ɔmɔtshi l’okambikambi wa dikambɔ akashola ehase ka diwomba la Amarna la Edjibito. L’ɔkɔngɔ wa vɔ kadimola efundelo 380, waa nomb’ewo wakayɛnaka dia efundelo ɛsɔ waki la mikanda wakafundanɛka nkumi ya dikanga y’ase Edjibito (Amenhotep III la Akhénaton) ndo y’ase Kanana. Mikanda esamalo l’atei awɔ waki oma le ‘Abdi-Heba nkumekanga ka la Jerusalɛma.

Jurnalɛ mɔtshi (Biblical Archaeology Review) mbutaka ɔnɛ: “Pase di’oma la Amarna tɛkɛtaka dimɛna dikambo dia Jerusalɛma oko osomba koko aha oko wodja ndo diɔ mbutaka nto dia ‘Abdi-Heba . . . aki nguvɛrnɛrɛ kaki la dihole diakandadjasɛka ndo woho wakatomama asɔlayi 50 w’ase Edjibito mɛnyaka dia Jerusalɛma akikɔ diolelo dia tshitshɛ diakahikama lo dikona.” Jurnalɛ yakayotaka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ: “Sho kokaka monga la eshikikelo lo ndjela mikanda w’oma la Amarna dia osomba ɔmɔtshi wakaleke ekina nɛmɔ lo nshi yawɔ wakayala mɛtɛ.”

Nkombo yele lo efundelo w’ase Asuriya ndo w’ase Babilɔna

Ase Asuriya ndo l’ɔkɔngɔ diko ase Babilɔna wakafunde awui wendana la ɛkɔndɔ awɔ lo pase di’awomba lo waa mɔnima ndo l’ahole akina. Ɔnkɔnɛ, etena kakonge waa nomb’ewo l’akoka wa mbadia ɔtɛkɛta w’atshuku atshuku w’Akadiya, vɔ wakɛnyi dia pase dimɔtshi diakatɛkɛtaka dikambo di’anto watɛkɛtama lo Bible.

Dibuku La Bible au British Museum mbutaka ɔnɛ: “Lo sawo diakandasha lo 1870 la ntondo k’anto wa lo Société d’archéologie biblique, arkɛɔlɔgɛ Dr Samuel Birch aki l’akoka wa [mbeya l’ekimanyielo ka efundelo w’atshuku atshuku nkombo] y’ase Hɛbɛru nyɛ: Omiri, Ahaba, Jehu, Azariya . . . , Mɛnahɛma, Peka, Hɔshea, Hɛzɛkiya, Manase, ndo nkumi ya dikanga y’ase Asuriya Tingilate-Pilesere . . . [III], Sarangɔna, Senakɛribɛ, Esara-Hadɔna ndo Osnipara, . . . ndo y’ase Suriya Bɛnɛ-Hadada, Hazaɛlɛ ndo Rɛzina.”

Dibuku dimɔtshi (The Bible and Radiocarbon Dating) mbɛdikaka ɔkɔndɔ wa lo Bible wa Isariyɛlɛ ndo wa Juda la efundelo w’atshuku atshuku w’edjedja. Etombelo akɔna wakonge la dikambo sɔ? “Lo tshɛ kayɔ, nkumi ya dikanga 15 kana 16 ya Juda la y’Isariyɛlɛ tɛkɛtamaka lo efundelo w’oma lo wedja ekina wa lo nshi shɔ ndo nkombo yawɔ kâmɛ ndo ɛnɔnyi wakawasɛnɛ mbɔtɔnɛka la [abuku wa lo Bible wa] Nkumi ya Dikanga. Ndoko nkumekanga ɔtɔi kele lokombo lande bu ndo ndoko nkumekanga katɛkɛtama kele anto hawoweye.”

Ehase kɛmɔtshi k’efundelo w’atshuku atshuku keyama efula (Cylindre de Cyrus) kakashɔma lo 1879, mbutaka dia l’ɔkɔngɔ wa nde nɛndja Babilɔna lo 539 N.T.D., Kurɔ akakaloya wanɛ waki lo lɔhɔmbɔ lo wodja awɔ wa lotɔ. L’atei w’anto wakakaloyama mbaki ndo ase Juda. (Ez. 1:1-4) Waa nomb’ewo efula ya lo ntambe 19 kombetawɔ didjango sɔ diofundami lo Bible. Koko, efundelo w’atshuku atshuku wa lo nshi yakolɛka ase Pɛrɛsiya, mbidja ndo Cylindre de Cyrus mbishaka tolembetelo ta shikaa tɛnya dia ɛkɔndɔ wa lo Bible wekɔ mɛtɛ.

Lo 1883, emindo wolekanyi pase di’efundelo w’atshuku atshuku 700 wakashɔma la Nippour, suke la Babilɔna. L’atei wa nkombo 2 500 yatɛkɛtama lɔkɔ, suke la nkombo 70 kokaka monga y’ase Juda. Lo ndjela ombewi w’ɛkɔndɔ Edwin Yamauchi, nkombo shɔ mɛnamaka oko nkombo ya “anto wasala diokanelo, ɛmɛnyi, anongodi w’elambo ndo ɛlɔhɛ wa nkumi ya dikanga.” Djembetelo yɛnya dia ase Juda wakatetemala sala akambo asɔ suke la Babilɔna lo nshi shɔ ekɔ djembetelo y’ohomba efula. Yɔ shikikɛka ɛtɛkɛta wa prɔfɛsiya wa lo Bible wata ɔnɛ etena kakakalola “atshikadi” w’ase Isariyɛlɛ la Juda oma lo lɔhɔmbɔ l’ase Asuriya ndo ase Babilɔna, efula kawɔ kokalola.​—Is. 10:21, 22.

Lo ɛnɔnyi kinunu wa ntondo wa la ntondo ka tena diaso nɛ, efundelo w’atshuku atshuku waki kâmɛ la efundelo wa lo alfabɛtɛ. Koko ase Asuriya ndo ase Babilɔna wakayotshikaka efundelo w’atshuku atshuku dia tatɛ kamba la efundelo wa lo alfabɛtɛ.

Waa nomb’ewo wakahombe nyomeka nkama ya nunu ya pase dia lo efundelo w’atshuku atshuku wele lo ahole wakitshawɔ diangɔ dia nɛmɔ. Efundelo wamboshilaka waa nomb’ewo mbadia shikikɛka dia Bible kekɔ dibuku dia mɛtɛ. Sho mbeyaka nyomokondja tolembetelo tokina tɛnya dia Bible kekɔ dibuku dia mɛtɛ etena kayadiema efundelo wahatadiema.

[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 21]

Foto kakɔsama oma le courtesy of the British Museum