ʻE Lava Ke Ke Moʻui Taʻengata
KO E fuʻu tokolahi taha ʻo e kau tui fakalotu ʻi he māmaní ʻoku nau lotoʻaki ʻa e ʻamanaki ki ha moʻui taʻengatá. ʻE kehekehe nai ʻa e fakaikiikí ʻi he ngaahi lotu taki taha, ka ko ʻenau ʻamanakí ʻoku meimei tatau pē—ke moʻui fiefia ʻi he ngaahi tuʻunga lelei ʻaupito ʻo ʻikai ʻi ai ha fakamanamana ʻo e maté. ʻIkai ko e meʻa ia ʻokú ke holi mo koe ki aí? ʻE lava fēfē ke fakamatalaʻi ʻa e mafola ʻo e ngaahi tui ko iá? Pea ʻe faifai nai ʻo hoko ʻa e ʻamanaki ko ia ʻo e moʻui taʻengatá?
ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he Tohi Tapú naʻe tō loloto ʻe he Tokotaha-Fakatupú ʻa e holi ki he moʻui taʻengatá ʻi he fakakaukau ʻa e tangatá talu pē mei he kamataʻangá, ʻi he taimi naʻá ne fakatupu ai ʻa e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá. ‘Kuo ʻai ʻe he ʻOtuá ʻa ʻitaniti ki honau lotó,’ ko e lau ia ʻa e Tohi Tapú.—Koheleti 3:11.
Kae kehe, ke fakalato ʻa e holi ko ia ke moʻui taʻengatá, naʻe pau ai ki he ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá ke na tali ʻa e mafai ʻo e ʻOtuá ke ne fili ʻa e meʻa ʻoku tonú mo e meʻa ʻoku halá. Kapau ne na fai pehē, pehení ne fakamāuʻi ai kinaua ʻe Sihova kuó na tuha mo e moʻui “taʻengata” ʻi he ʻapi naʻá ne ʻosi teuteu moʻo kinauá, ʻa e ngoue ko ʻĪtení.—Senesi 2:8; 3:22.
Mole ʻa e Moʻui Taʻengatá
ʻOku fakahaaʻi ʻe he lēkooti ʻi he Tohi Tapú naʻe tō ʻe he ʻOtuá ʻi he ngoué ʻa e “ʻAkau ʻo e ʻIlo-ʻo-e-lelei-mo-e-kovi,” ʻa e fuaʻiʻakau ʻa ia naʻá ne tapui ke ʻoua ʻe kai ʻe ʻĀtama mo ʻIvi naʻa faifai angé peá na mate. (Senesi 2:9, 17) Ko ha fakaʻehiʻehi ʻa ʻĀtama mo ʻIvi mei hono kai ʻa e fuaʻiʻakau ko iá ʻe fakahaaʻi ai ki he ʻOtuá ʻokú na tali ʻa hono tuʻunga mafaí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko hono kai ʻa e ʻakau ko iá ʻe hā ai ʻokú na talitekeʻi ʻa e tuʻunga mafai ʻo e ʻOtuá. Naʻe talangataʻa ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ki he ngaahi tuʻutuʻuni ʻa Sihová peá na faʻahi kinaua mo Sētane, ʻa ia ko ha meʻamoʻui laumālie naʻe angatuʻu ki he tuʻunga mafai ʻo e ʻOtuá. Ko hono olá, naʻe fakapapauʻi totonu ai ʻe he ʻOtuá naʻe ʻikai kei tuha ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ke na moʻui taʻengata.—Senesi 3:1-6.
Ko e meʻa naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ke fili mei aí ko e moʻui pe mate, ko e ʻi ai pe ko e ʻikai ʻi ai. Ko e ola ʻo e talangataʻá ko e mate pea ko e ngata fakaʻaufuli ia ʻo ʻena ʻi aí. Naʻe ʻikai malava ke kei moʻui ai pē ʻa ʻĀtama mo ʻIvi pe ko ha taha pē ʻi heʻena fānaú ʻo fakafou ʻi ha faʻahinga vai fakaefaimana pe ko ha laumālie taʻefaʻamate.a
Naʻe faingataʻaʻia kotoa ʻa e fānau ʻa ʻĀtamá koeʻuhí ko ʻene angatuʻú. ʻOku fakamatalaʻi ʻa e ngaahi nunuʻá ʻe he ʻapositolo ko Paulá. Naʻá ne tohi: “Ko e . . . hoko ʻa e angahala ki mamani, ʻi he tangata pe taha; mo e hoko ʻa e mate ʻi he angahala; mo ʻene aʻusia pehe ʻa e kakai kotoa pe ʻe he mate, koeʻuhi ne angahala kotoa pe.”—Loma 5:12.
Toe Maʻu ʻa e Moʻui Taʻengatá
Naʻe fakatātaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e tuʻunga ʻo e fānau ʻa ʻĀtamá ʻaki hono fakatatau ia ki ha tamaioʻeiki ʻi he ʻuluaki senitulí. Koeʻuhi ko e angahalaʻia tukufakaholó, naʻe fanauʻi ai ʻa e fānau ʻa ʻĀtama mo ʻIví kuo ʻikai te nau hao mei he hoko ko e “kau tamaioʻeiki ʻa Angahala,” ʻo pau pē ke nau mate. (Loma 5:12; 6:16, 17) Ko ia ai, naʻe ʻikai te nau mei hao mei ai ka ne taʻeʻoua ʻa e faitoʻo totonu naʻe tokonaki ʻe Sihova ke fakatau mai ʻaki ʻa e tauʻatāina ʻa e kau tamaioʻeiki ko iá. Naʻe fakamatala ʻa Paula: “Ko ia hange naʻe fou mai ha meʻa mei ha foi faihala [ʻa ē ʻa ʻĀtamá], ʻa ia naʻe aʻu ki he kakai kotoa pe moʻo fakahalaia: pehe foki, naʻe fou mai ha meʻa mei ha foʻi faitotonu ʻa ia naʻe aʻu ki he kakai kotoa pe moʻo fakatonuhia ke nau moʻui.” Ko e “foʻi faitotonu” ko iá naʻe taki atu ia ki he feilaulau ʻe Sīsū ʻa ʻene moʻui haohaoa fakaetangatá tonu ko ha “fetongi huhuʻi ʻo e kakai kotoa pe.” Naʻe ʻiloʻi ʻe Sihova ʻa e mālohi fakalao ʻo e huhuʻí ke ne fakatauʻatāinaʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he “fakamāu” ʻo e “fakahalaia.”—Loma 5:16, 18, 19; 1 Timote 2:5, 6.
Ko e ʻuhinga ia ʻe ʻikai ʻaupito maʻu ai ʻe he kau faisaienisí ʻa e kī ki he moʻui taʻengatá ʻi he kouti faka-kēnisi ʻo e tangatá. ʻOku maʻu ʻa e kií ia ʻi he feituʻu kehe. Fakatatau ki he Tohi Tapú, ko e tupuʻanga tefito ʻo e mate ʻa e tangatá ʻoku fekauʻaki ia mo e meʻa fakaeʻulungāanga mo fakalao, ka ʻoku ʻikai ko e meʻa fakaesino. Ko e founga ki hono toe fakafoki ʻa e moʻui taʻengatá, ko e feilaulau huhuʻi ʻa Sīsuú ʻa ia ko ha fiemaʻu fakalao tatau pē mo ia. Ko e feilaulau huhuʻí ko ha toe fakahāhā foki ia ʻo e māʻoniʻoni mo e ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá. Ko ia, ko hai leva ʻe maʻu ʻaonga mei he feilaulaú pea maʻu ʻa e moʻui taʻengatá?
Meʻaʻofa ʻo e Taʻefaʻamaté
Ko Sihova ko e ʻOtuá ʻoku “talu mei muʻa ʻo lauikuonga.” ʻOkú ne taʻefaʻamate. (Sāme 90:2) Ko e ʻuluaki tokotaha ʻa ia naʻe ʻoange ki ai ʻe Sihova ʻa e meʻaʻofa ʻo e taʻefaʻamaté ko Sīsū Kalaisi. ʻOku fakamatala ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Kuo fokotuʻu leva ʻa Kalaisi mei he pekia, pea ʻikai kei aʻana ke pekia; ʻoku ʻikai kei fakaehaua ia ʻe Mate.” (Loma 6:9) Ko e moʻoni, ʻi hono fakafaikehekeheʻi ʻa Sīsū mei he kau taki ʻo e māmaní, ʻoku fakamatalaʻi ai ʻe Paula ko ia tokotaha pē ʻiate kinautolu ʻokú ne maʻu ʻa e taʻefaʻamaté. ʻE moʻui ai pē ʻa Sīsū ʻo “taʻengata.” Ko ʻene moʻuí ʻoku “taʻemavete” pe taʻealafakaʻauha.—Hepelu 7:15-17, 23-25; 1 Timote 6:15, 16.
ʻOku ʻikai ko Sīsū tokotaha pē ʻokú ne maʻu ʻa e meʻaʻofa ko iá. ʻOku maʻu ʻe he kau Kalisitiane kuo pani ʻe he laumālié ʻa ia kuo fili ke nau pule ko e ngaahi tuʻi ʻi he lāngilangi fakahēvaní ʻa e faʻahinga toetuʻu tatau naʻe maʻu ʻe Sīsuú. (Loma 6:5) ʻOku fakahaaʻi ʻe Sione ko e monū ko ʻení ʻoku foaki ia ki he faʻahinga tāutaha ʻe toko 144,000. (Fakahā 14:1) ʻOku nau toe maʻu foki ʻe kinautolu ʻa e taʻefaʻamaté. ʻI he fekauʻaki mo e toetuʻu ʻoku nau maʻú, ʻoku pehē ʻe Paula: “ʻOku ʻikai lava ʻe he kakano mo e toto ke hokosi noa pe ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtua . . . ʻE ifi ʻa e talupite, pea ʻe fokotuʻu ʻa e pekia, ʻo taʻefaʻaʻauha, pea ko kitautolu ʻe liliu. He kuo pau ke ʻai ʻe he meʻa ʻauha ni ʻa e taʻefaʻaʻauha, pea ke ʻai ʻe he meʻa mate ni ʻa e taʻefaʻamate.” ʻOku ʻikai maʻu ʻe he maté ʻa e faʻahinga ʻoku nau maʻu ha toetuʻu peheé.—1 Kolinito 15:50-53; Fakahā 20:6.
Ko e moʻoni, ko e meʻa fakahā ko ʻeni mei he ʻOtuá ʻoku fakaofo. Naʻa mo e kau ʻāngeló naʻe ʻikai ke fakatupu kinautolu ke nau taʻefaʻamate, neongo ko e ngaahi meʻa moʻui laumālie kinautolu. ʻOku hā ʻeni ʻi he moʻoniʻi meʻa ko ia ko e ngaahi meʻa moʻui laumālie ne nau kau fakataha mo Sētane ʻi he angatuʻú ʻe fakaʻauha kinautolu. (Mātiu 25:41) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e ngaahi kaungāpule ʻo Sīsuú ʻoku nau maʻu ʻa e meʻaʻofa ʻo e taʻefaʻamaté, ʻa ia ko e fakamoʻoni ia ʻo e falala taʻeueʻia ʻa Sihova ki heʻenau faitōnungá.
ʻOku ʻuhinga nai ʻení, ko e kiʻi faʻahinga tokosiʻi pē ʻe toko 144,000 te nau moʻui taʻengatá ʻi hono fakahoa atu ki he laui piliona ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá kuo nau moʻuí? ʻIkai. Tau sio angé pe ko e hā hono ʻuhingá.
Moʻui Taʻengata ʻi ha Māmani Palataisi
ʻOku ʻomai ʻe he tohi Fakahaá ʻa e fakahāhā fakaʻofoʻofa ʻo ha fuʻu kakai taʻefaʻalaua ʻa ia kuo foaki kiate kinautolu ʻa e moʻui taʻengata ʻi ha māmani palataisi. ʻOku kau fakataha mo kinautolu ʻa e faʻahinga naʻe mate ka ʻoku toe fokotuʻu hake pea nau toe foki ʻo moʻui lelei mo longomoʻui ʻi he tuʻunga talavou. (Fakahā 7:9; 20:12, 13; 21:3, 4) ʻOku ʻave kinautolu ki ha “vaitafe maa oe vai moui, asinisini o hage koe kilisitala, bea oku haʻu mei he afioaga oe Otua.” ʻI hono ngaahi tafaʻakí ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi “akau oe moui . . . , bea ko hono louakau, ko e mea fakamoui oe gaahi buleaga.” Ko e fakaafe anga-ʻofa ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻoku pehē mai: ‘Ko ia ʻoku fieinuá, ke haʻu ia. Bea ko ia oku loto ki aí, ke ne too taetotogi eia ae vai oe mouí.’—Fakahā 22:1, 2, 17, PM.
Ko e ʻuluʻakau mo e ngaahi vai ko ʻení ʻoku ʻikai ko ha vai fakafaimana ia ʻo e moʻuí pe ko ha fauniteni ʻo e talavoú ʻo hangē ko ia naʻe kumi ki ai ʻa e kau kumi fakafaitoʻo mo e kau fakatotolo ʻi he ngaahi laui senituli ki muʻa. ʻI hono kehé, ʻoku nau fakafofongaʻi ʻe kinautolu ʻa e ngaahi tokonaki ʻa e ʻOtuá fakafou ʻia Sīsū Kalaisi ki hono fakafoki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he tuʻunga haohaoa naʻe muʻaki ʻi aí.
Ko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ke foaki ki he faʻahinga talangofua ʻo e tangatá ʻa e moʻui taʻengata ʻi he māmaní, kuo ʻikai liliu ia. ʻE fakahoko ʻa e taumuʻa ko iá, he ʻoku mateaki ʻa Sihova. ʻOku pehē ʻe he Sāme 37:29: “Ko haʻa fai totonu te nau maʻu ʻa e fonua, pea te nau nofo ai ʻo tuputupuʻa.” ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he talaʻofa ko ʻení, fakataha mo e faʻahinga ko ia ʻo e tangatá ʻa ia ʻoku foaki kia kinautolu ʻa e taʻefaʻamate fakahēvaní ke tau talaki fakahāhā: “ʻOku lahi mo fakaofo hoʻo ngāue, ʻa e ʻAfiona [Sihova] ko e ʻOtua Aoniu; ʻoku totonu mo moʻoni ho ngaahi ʻalunga, ʻa koe ko e Tuʻi ʻo e ngaahi Kuonga. Ko hai ʻe ʻikai ʻapasia ki he ʻAfiona, mo fakahikihikiʻi ho huafa? He ko koe toko taha ʻoku [mateakí].”—Fakahā 15:3, 4.
ʻOkú ke holi ki he meʻaʻofa maʻongoʻonga ko e moʻui taʻengatá? Kapau ko ia, kuo pau ke ke fakamoʻoniʻi ʻa koe tonu ʻokú ke mateaki mo talangofua ki he “Tuʻi ʻo e ngaahi Kuonga.” ʻOku fiemaʻu ke ke ako fekauʻaki mo Sihova pea mo e tokotaha ʻa ia ʻoku fakatuʻunga ai ʻa e malava ke hoko ʻa e moʻui ko iá, ʻa Sīsū Kalaisi. Ko e faʻahinga kotoa ʻoku nau loto-lelei ke tali ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá ki he tonú mo e halá, ʻe foaki kia kinautolu ʻa e meʻaʻofa ko e “moʻui taʻengata.”—Sione 17:3.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha lāulea kakato ki he akonaki fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hoko hili ʻa e maté, kātaki ʻo sio ki he vahe 6 ʻo e tohi Ko e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú?, pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko ha Fakaʻānaua Fuoloa
Ko e talanoa ʻo Kilikamesí, ko ha talanoa lōloa ia ʻoku pehē naʻe hoko ʻi Mesopotēmia ʻi he mileniume hono ua K.M., ʻa ia ʻoku fakamatala ai ki he fekumi ʻa ha helo ki he tuʻunga talavou taʻengatá. Naʻe fakatolonga ʻe he kau ʻIsipite ʻo e kuonga muʻá ʻa e kau maté, ʻi heʻenau fakakaukau ko e ngaahi laumālié ʻa ia naʻe fai e tui ʻoku taʻefaʻamaté, ʻe lava ke nau toe ngāueʻaki ʻa honau ngaahi sinó. ʻI heʻene peheé, naʻe fakafonu ai ʻa e ngaahi fonualoto ʻIsipite ʻe niʻihi ʻaki ʻa e ngaahi meʻa kotoa ʻe fiemaʻu nai ʻe he kau maté ʻi he moʻui ko ia naʻe taku ʻoku hoko atu ʻi he hili ʻa e maté.
Naʻe ʻi he lotolotonga ʻo e kau fakatotolo fakafaitoʻo Siainá ʻa e tui ki he taʻefaʻamate ʻa e sinó, ʻa ia ʻoku hā ngali naʻe hoko ia ʻi he senituli hono valu K.M., pea ko e tui ki hono ʻai ke taʻefaʻamate ʻa e sinó ʻaki ʻa e ngaahi vai fakafaimaná naʻe hoko ia ʻi he senituli hono fā K.M. Naʻe fekumi pea feinga ke huʻi ʻe he kau ʻIulope ʻi he kuonga lotolotó mo e kau fakatotolo fakafaitoʻo ʻi ʻAlepeá ʻa ʻenau ngaahi vai fakafaimana ʻo e moʻuí. Naʻe kau ʻi heʻenau ngaahi huʻí ʻa e fanga kiʻi māsima kona fakatupu mate, meakuli mo e sūlifa. ʻOku ʻikai ke ʻiloʻi ia pe ko e toko fiha naʻa nau konā ʻo mate ʻi hono ʻahiʻahiʻi ʻa e ngaahi huʻi ko iá!
Naʻe toe mafolalahia ʻi ha taimi ʻa e ngaahi talatupuʻa fekauʻaki mo ha meʻa naʻe taku ko e Fauniteni ʻo e Talavoú, ʻa ia ko ha kiʻi matavai naʻe pehē te ne fakafoki ʻa e tuʻunga longomoʻuí ki he faʻahinga kotoa naʻa nau inu mei aí.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻE Fakapipiko ʻa e Moʻui Taʻengatá?
ʻOku fakakikihi ʻa e niʻihi ʻo pehē ʻe fakapipiko ʻa e moʻui taʻengatá, ʻa ia ko hono fakamoleki māmālie pē ʻa ʻitāniti ʻi he ngaahi fakafiefia taʻeʻuhinga ʻo fai pehē ai pē ʻo taʻengata. Mahalo ko e ʻitāniti ia ʻoku nau sioloto ki aí ko ha fakalahi taʻengata ia ʻo e ngaahi founga moʻui mo e ngaahi tuʻunga he lolotonga ní, ʻa ia ʻe hā fakapipiko mo taʻeʻuhinga ia ki he faʻahinga tokolahi. Kae kehe, ʻi he Palataisi ʻe fakafoki mai ʻe he ʻOtuá, ʻokú ne talaʻofa ai ki he tangatá “te nau fefiefiaʻi ʻi he melino lahi.” (Sāme 37:11) Ko e faʻahinga moʻui ko iá ʻe ʻoange ai ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e faingamālie ke nau maʻu ʻa e ʻilo ki he ngaahi fakatupu ʻa Sihová pea nau fakamoleki ai ʻa e taimi ki hono fakatupulekina ha faʻahinga pe ko e kotoa ʻo e ngaahi pōtoʻi, ako pea mo e ngaahi ngāue fakamānako ʻoku nau fakaʻamua he taimí ni ke faí.
Naʻe fakamatala ha mataotao ʻi he tafaʻaki ʻo e kēnisí ko Dr. Aubrey de Grey ʻi he ʻunivēsiti ko Cambridge ʻa ia naʻá ne kau ʻi ha fakatotolo ki hono fakalōloa ʻo e moʻuí: “Ko e kakai ʻoku nau ako lelei pea maʻu mo e taimi ke ngāueʻaki iá ʻoku ʻikai ʻaupito ke nau fakapipikoʻia kinautolu ʻi he ʻahó ni pea ʻoku ʻikai ke nau fakaʻuta atu kinautolu ʻe lava ke taʻeʻiai ha ngaahi meʻa foʻou te nau saiʻia ʻi hono faí.” ʻOku pehē pē mo e lau ʻa e Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá, ʻe “ʻikai lava ʻe he tangata ke mahakulea ʻa e ngaue ʻoku fai ʻe Elohimi mei he kamataʻanga ki he ngataʻanga.”—Koheleti 3:11.