Kea—Meʻa Fakakata ʻa e Ngaahi Moʻungá
MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI NUʻU SILA
KO E keá ʻi heʻene nofo ʻi he fonua māʻolunga ʻo Nuʻu Silá, ko ha kōkī ia ʻo e moʻungá. ʻI heʻene maʻu ha ongoʻi taʻemataʻofi fekauʻaki mo e vaʻingá, kuó ne fai ai ʻa e meʻa fakaoli mo fakafiefia—pe fakatupu ʻita—ʻaki ʻene ngaahi tōʻonga fakakata pauʻú.
Fakaʻuta atu kuó ke fakamoleki ha ʻaho ʻi he fononga holo ʻi he ngaahi moʻungá. ʻOkú ke aʻu atu ki ha kiʻi fale ʻi he moʻungá kuó ke ongoʻi helaʻia. Hili haʻo kai lahi, ko e meʻa pē ʻokú ke fiemaʻú ke ke kaka ki mohenga ʻo maʻu ha mohe mālōlō lelei. Ka ko ha fāmili ʻo e fanga keá ʻoku kehe ʻenau fakakaukaú ʻanautolu. ʻOku nau fakatūʻuta ʻi he kiʻi falé pea fakapapauʻi ko e fakaheheke hifo ʻi he ʻato kapá ʻe hoko ia ko ha meʻa fakaoli lahi. Ko e longoaʻa ʻo e vau ʻe honau pesipesí ʻa e kapá ʻoku ongo ia hangē ha fasí kia kinautolu. Ke fakahaaʻi ʻa e lahi ʻo ʻenau fiefia ʻi he meʻá ni, ʻoku nau kikī nēkeneka ʻi heʻenau fakaheheke hifó. ʻI he kapakapatā leva honau kapakaú ʻoku nau toe feinga hake ki ʻolunga ʻo toe hoko atu ʻa e tōʻonga longoaʻá kotoa.
Kae kehe, ki he fanga kea manako-vaʻingá, ʻoku lava ke hoko ʻo fakapipiko naʻa mo e vaʻinga ko iá, ko ia ai, ʻoku nau faʻu ʻa e toe ngaahi founga kehe ki hono fakafiefiaʻi kinautolú. ʻI he taimi ko ení ʻoku nau fakaheke hifo ʻa e ngaahi foʻi maka ʻi he ʻató, ʻa ia ʻoku nau hoko hifo leva ai, mo kikī leʻo pakihikihi ʻi he taimi kotoa ko iá. Ke sio ki he anga ʻo e tali ʻa e kau nofo ʻi he kiʻi falé, ʻoku nau tautau ʻo mafuli ʻa ʻolunga ki lalo ʻo sio fakamamaʻu ki loto ʻi he matapā sioʻatá. ʻOku hā ngali ko ʻenau fakakaukaú ʻe fiefia ʻa e kau fononga ongosiá ʻi he fakaʻaliʻali ko eni ʻoku fai ʻi he “ʻató.” Ka ki muʻa ke ke fakapapauʻi pe ʻoku taau ʻa e fanga kōkī ko eni ʻi he moʻungá mo hono ui ko e ngaahi meʻa fakakatá, tau ako angé ha meʻa siʻi fekauʻaki mo kinautolu.
ʻOku fakahingoa ko e keá ʻi heʻene puna ʻo tangi kee-a leʻo-lahí. Ko e manupuna tuʻufonua kinautolu ʻa Nuʻu Sila pea ʻoku toki maʻu pē kinautolu ʻi he feituʻu moʻungaʻia ʻo e Motu Sauté. ʻI heʻenau nofo ʻi he ngaahi feituʻu māʻolunga ange ʻo e vaotaá, ʻo māʻolunga ʻi he feituʻu ʻoku ʻikai tupu ai ʻa e ngoué, ʻoku nau kai tefito mei he fanga kiʻi fuaʻiʻakau īkí pea mo e ngaahi huliʻi ʻakaú.
Ko e keá ko e fanga manupuna fefeka ia mo mālohi—ko e manupuna tangatá ʻoku feʻunga hono mamafá mo e kilokalami ʻe 1.2 pea ʻoku aʻu hono lōloá ki he senitimita ʻe 50. Ko honau lanu tefitó ʻa e lanu matá. Neongo ʻa e nofo tuifio ʻi honau nofoʻanga ʻi he vaotaá, ʻoku nau kei hoko pē ko e fanga manupuna tuʻu-ki muʻa. Ko honau ʻulungaanga taʻemanavaheé, ngaahi tangi makehé, lahí, mo e kula ʻahoʻaho honau lalo kapakaú ʻoku nau makehe ai mei he toenga ʻo e fanga manupuná.
Te nau toutou vaʻinga pē ʻi he ʻeá, ʻo ngāue ʻaonga kakato ʻaki ʻa e ngaahi halanga matangi kehekehe lahi ʻi honau nofoʻanga moʻungá. Ko ha meʻa fakaholomamata kinautolu ʻi heʻenau puna holo ʻi he ngaahi teleʻá, ʻo feʻauʻauhi ʻi he taufetuli mo e fekalofiʻaki ʻia kinautolú. ʻOku pehē ko e taha kinautolu ʻo e fanga manupuna poto taha ʻi he māmaní. Mahalo pē ko e tuʻunga poto ko ení ʻokú ne ʻai ai ke nau maʻu ʻa e ongoʻi fekauʻaki mo e vaʻingá.
ʻOku Nau Manako ke Vaʻinga
Ko ʻenau tōʻonga pauʻú ko ha konga tefito ia ʻo honau angá. ʻI hono maʻu ha fieʻilo taʻemanongá, ʻoku nau vakaiʻi ai ʻa e meʻa kotoa ʻi honau feituʻú, tautefito ki ha meʻa foʻou pe faikehe. Ko e sivisiviʻi ko ení ʻoku ʻikai ke faiʻaki ia ʻa e sió ʻataʻatā pē ka ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa hono ʻahiʻahiʻi mo hono tosiʻi ʻa e meʻá ʻaki honau muʻa tosi mālohí kae ʻoua kuo nau hoko ʻo pipikoʻia ʻi he meʻa ko iá pe maumauʻi ia.
ʻI ha tauʻanga lēlue ʻi ha halanga lēlue he moʻungá, naʻe siofi ai ha foʻi kea ʻokú ne vakaiʻi ha ongo fuʻu kapa huʻakau fonu, naʻe tuku ʻi he peletifoomu ke hū ai ki he lēlué. Naʻe hanga ʻe he foʻi kea taʻenaá ʻo fulihi ʻa e tāpuní ʻi he kapa ʻe taha pea hū hifo hono foʻi ʻulú ki loto ke inu. Naʻe fakapapakaʻi ʻa e foʻi manupuná, pea naʻe tuku ha vaʻa ukamea ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻa takitakí ke malu. ʻI he ʻikai ke taʻofí, naʻe toe foki mai ʻa e foʻi keá, ʻo sivisiviʻi ʻa e “fokotuʻutuʻu fakaemaluʻí” ʻi ha miniti ʻe taha pe ua, pea ueʻi pōtoʻi leva ʻa e vaʻa ukamea ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻa takí ʻaki ʻa hono muʻa tosí. Naʻá ne toki fulihi taʻenā leva ʻa e tāpuní ʻo toe fai ʻene inu. ʻOku nau anga-pauʻu ka ʻoku fakatupu ʻofaʻi kinautolu!
Fanga Keá mo e Kau Nofo Kemí
Ko e kau nofo kemi ʻoku nau nofo ofi ke maluʻi ʻenau ʻū meʻá te nau toʻoa ʻi he ngaahi tōʻonga fakaoli ʻa e fanga manupuna anga-kehe ko ení. Kae kehe, kapau te ke tuku taʻeleʻohi ho feituʻu faiʻanga kemí, ko e maumau ʻe faí ʻe lava ke ʻikai meimei fai ha tui ki ai. ʻAki honau muʻa tosi mālohí, ʻe lava ke nau hae ha tēniti ke maalualu. Ko e meʻa ko ia naʻe hoko ko ho moheʻanga kafu-sipá ʻe ʻikai hano taimi kuo hoko ia ko ha fokotuʻunga fulufuluʻi manu.
Ko ha meʻa pē ʻoku fuopotopoto ʻe hoko ia ko e meʻa lelei taha ke tekaʻi hifo ʻi he moʻunga ofi taha maí. Ko ha meʻa pē ʻoku ngingila ʻe hoko ia ko ʻenau koloa mahuʻinga. Ko e ngaahi tepi suú ʻoku tautefito ʻa ʻene fakaoli ke vaʻingaʻakí. Ko e vaʻinga ʻe taha ʻoku nau fiefia ai ko hono toʻo ʻo ha ngaahi meʻa pea fakatooki hifo mei ha tuʻunga māʻolunga lahi, ʻo ngalingali ki hono fakaoli ʻo e sio ki heʻenau toó.
Ko e fanga keá, mo ʻenau malava taʻefakataumuʻa ke fakakata mo fai ʻa e fakafiefiá, ʻoku ʻofaʻi ai kinautolu ʻe he faʻahinga kotoa ʻoku nau maʻu ʻa e faingamālie ke siofi ʻenau tōʻongá. ʻI he fakakaukau atu ki he ngaahi tōʻonga fakaoli ko ení, ʻoku ʻikai ha ofo ʻi hono ui kinautolu ko e fanga ngeli puna ʻa Nuʻu Silá.
Fanga Keá mo e Kau Sikií
ʻOku manako ʻa e fanga keá ke fakatahataha ki he feituʻu ʻoku maʻu ai ʻenau kau mamatá, hangē ko ia ʻi he ngaahi feituʻu faiʻanga sikií. Ko ia ʻoku taku ko e meʻa fakakata ʻi he ngaahi moʻungá ʻoku vakai ki ai he taimi ko ení ko ha toe meʻa manakoa ia ki he kau sikií. ʻOku hā ngali ʻoku nau saiʻia ke kau ʻi he vaʻingá. Te nau muimui takai ʻi he kau sikií ʻi heʻenau hopo longomoʻui mo tauʻolungá. Ko e fakapaheke hifo ʻi he ngaahi tahifoʻanga sikií ʻoku vakai ki ai ʻa e fanga keá ʻoku tautefito ʻa ʻene mātuʻaki fakafiefiá. ʻI heʻenau fai ení, ʻoku nau fakamāmālie hifo, ʻaki hono ʻai honau ongo vaʻé ki ha faʻunga-V ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe he kau sikií ʻaki ʻenau ngaahi meʻa sikií. ʻOku hangē ia ko hano fakamanatu fiematamuʻa mai kia kitautolu ʻe he keá ko e sinoú ʻoku ʻikai ki he fiefia ʻataʻatā pē ʻa e tangatá.
Ko ʻenau manako ʻi he anga-pauʻú mo e vaʻinga fakaolí ʻoku ʻalu ia mei he fakafiú ki ha fanga kiʻi maumau iiki. Ko e faʻahinga ʻoku nau fakalele ʻa e feituʻu faiʻanga sikií te nau fakamoʻoniʻi kuo pau ke nau ‘maluʻi mei he keá ’ ʻa ʻenau meʻangāué kotoa. Ko e nāunau mātuʻaki mahuʻingá kuo pau ke ʻufiʻufi ia pe ʻaaʻi. Naʻa mo e ngaahi maeá kuo pau ke fetongiʻaki ia ʻa e ngaahi uaea. ʻOku teʻeki ke ʻilo ha founga ke ‘maluʻi ai mei he keá ’ ha kapa veve. Ko e kau sikií kuo pau ke nau muimui ʻi ha muʻaki ngaahi fakatokanga faingofua siʻi ke maluʻi ai ʻenau ʻū meʻá mei he kau pauʻu anga-fakakaumeʻá. Ko e fakatātaá, kapau te ke tuku taʻetokangaʻi hoʻo meʻa faitaá, ʻe hoko ia ko ha meʻa vaʻinga foʻou ki he keá.
Kuo pau ke maluʻi ʻe he kau sikií ʻenau kaá ʻaki hono ʻufiʻufi ʻaki ha neti feʻungamālie. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku hā ngali ko e meʻa pau ʻaupito ia ki he keá ke ne ʻahiʻahiʻi ʻa e tuʻunga mo e tolonga ʻa e meʻalele kotoa pē. ʻOku ʻikai ha meʻa te nau saiʻia ange ai ka ko hono maumauʻi ʻa e ongo uaipa ʻo e sioʻata-muʻá mo e lapa fakamoluú pea ke fahi ʻa e ngaahi maama mui pelesitikí. Kapau ʻe tuku fakaava ha matapā ʻo ha kā, ʻe hū leva ki loto ʻa e kau kengi kea fakaʻauhá. Te nau tangutu he kaá ʻo kikī fiefia ʻi heʻenau fakaʻauha fakaʻāuliliki ha meʻa pē ʻoku ʻikai maluʻi. ʻOku feʻungamālie ʻaupito, ʻa hono ui ʻa e keá ko e kau kengi hala maluʻi pē ia ʻe taha ʻa Nuʻu Silá.
ʻI he Ngaahi Faiʻanga Langá
Ko e ngaahi faiʻanga langa ʻi he moʻungá ko ha toe feituʻu manakoa ia ʻe taha ki he keá ke hoko ai ʻo pauʻu. ʻI he taimi naʻe langa ai ha ʻotu fale iiki foʻou ki he hala fononga lalo Milford ʻiloa ʻo Nuʻu Silá, naʻe vēkeveke mahuʻingaʻia ai ʻa e fanga kea ʻo e feituʻú. Naʻe kamata ke kaihaʻa faʻo ʻa e taha. ʻI he lolotonga hono tuli ʻe he tokotaha tufunga ʻitá ʻa e faihiá, ʻoku kaihaʻasi ʻe ha kea ʻe taha ʻa ʻene sikaletí. ʻI hono halu ʻe he kea fiematamuʻá ʻa e tapaká mo e pepá, ʻoku kikī leʻo-lahi ʻi he leleiʻia ai ʻa e kotoa ʻo hono ngaahi kaumeʻá. ʻOku pehē ko e keá ʻa e manupuna fieʻilo mo taʻenā tahá. Ko e mōmeniti pē ʻoku kilofi ai ʻe he fanga keá ha kakai ʻoku haʻu ki honau feituʻu nofoʻangá, ʻoku nau fakatahataha takatakai ʻo muimui holo ʻia kinautolu ʻo hangē ia ʻoku nau ilifia naʻa kaihaʻasi ʻe he kakaí ʻenau koloá.
Kuo pau pē ke nau siviʻi mo vakaiʻi ʻa e meʻa kotoa ʻoku takatakai ʻia kinautolú. Ko e fanga kiʻi tōʻonga pauʻu ʻoku ʻofaʻi ai kinautolu ʻe he tokotaha mamata ʻoku ʻikai faʻa sio ki aí ʻoku ʻikai makātakiʻi ia ʻe he faʻahinga ʻoku nau nofo mo kinautolu ʻi ha ngaahi ʻaho lahí. ʻOku ʻi ai ha vahaʻangatae hokohoko ʻo e ʻofa-fehiʻa mo e keá. Kae kehe, ʻoku ʻikai ha taha ʻe lava ke ne fakaʻikaiʻi ko e fanga manupuna longomoʻui mo anga-fakakaumeʻa ia. ʻI hono maluʻi kakató, ʻoku ui ai kinautolu ko e kau nofo fika ʻuluaki ia ʻo e ngaahi moʻungá.
Meʻa Fakakata ʻa e Ngaahi Moʻungá
Kapau ʻe faifai angé peá ke fetaulaki mo e fanga manupuna manako-vaʻinga mo poto ko ení, te ke loto-tatau ai ko e kau fai fakakata moʻoni kinautolu. ʻOku nau fiefia ʻi he feohi mo e faʻahinga kotoa ʻoku nau fakatoʻotoʻa ke fononga ange ki honau feituʻu moʻungá, pea ʻoku nau ʻomai ʻa e fakamoʻoni ʻo e meʻá ni ʻaki ʻenau fakakata takai holo. Ko ʻenau manako ʻi he moʻuí mo ʻenau malava ke vaʻingá ko ha meʻa fakafiefia moʻoni ia ke mātā.
Ko e moʻoni, ko ʻenau tōʻonga fakanatulá, fiefiá, mo faʻa fakakatá, ʻoku fakamanatu mai ai kia kitautolu ko e konga kinautolu ʻo e fakatupu ʻa Sihova ko e ʻOtua fiefiá.—1 Timote 1:11.
[Fakatātā ʻi he peesi 27]
ʻOhofi ʻe ha kea ha fakamalu
[Fakatātā ʻi he peesi 28]
Fakatupu ʻe he fanga keá ʻa e maumau ʻi ha kā
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 26]
Courtesy of Willowbank Wildlife Reserve, Christchurch, New Zealand