LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • g 4/08 p. 8-9
  • ʻUhinga ʻOku Ui Ai ko e Motu Lahí

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • ʻUhinga ʻOku Ui Ai ko e Motu Lahí
  • ʻĀ Hake!—2008
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Feituʻú mo e ʻEá
  • Kilauea—Moʻunga Afi Moʻui kae ʻIkai Fakatuʻutāmaki
  • Meʻa Kehekehe ke Fai
  • Kea—Meʻa Fakakata ʻa e Ngaahi Moʻungá
    ʻĀ Hake!—2002
  • Kofi Kona—Ko ha Kofi Ifo ʻAupito
    ʻĀ Hake!—2005
  • Ko ha Motu Palataisi ʻo e ʻOneʻoné
    ʻĀ Hake!—2006
ʻĀ Hake!—2008
g 4/08 p. 8-9

ʻUhinga ʻOku Ui Ai ko e Motu Lahí

MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI HAUAIʻI

ʻI HE taimi ʻoku fakakaukau ai ʻa e kakaí ki he ʻOtu Motu Hauaiʻí, ko e hā e meʻa ʻoku ʻi honau ʻatamaí? Mahalo pē ko e ngaahi matātahi ʻoneʻone maʻá, ngaahi vai maʻa ʻāsinisini, ʻulu niu sēlue, mo e ngaahi pō māfana ʻi he fakafaletolo taʻeʻato ʻoku maama ʻaki ʻa e ngaahi tūhulu. ʻOku tānaki atu leva ki he ngaahi meʻá ni ha luau faka-Polinisia ʻoku ʻi ai ʻa e fainā foʻou, poi (tisi ngaohi mei he taló), ʻota ika pea pehē foki ki he puaka taʻo ʻi ha ʻumu, pea ko ʻene meimei kakato ia ʻa e fakamatala ki Hauaiʻí. Ko e hā ai ha toe meʻa te te fiemaʻu?

Ko hono moʻoní, ʻoku maʻu ʻe he tokolahi ʻa e ngaahi meʻa fakamānako lahi ange ʻi he ʻotu meʻa ko iá ʻo fekauʻaki mo Hauaiʻi! Ke kamataʻakí, ʻoku ui ʻa e motu ko Hauaiʻí ko e Motu Lahí koeʻuhi ʻe lava ke ke toʻo mai ʻa e ngaahi motu lalahi kehe ʻo e ʻOtu Motu Hauaiʻí—ʻa Oahu, Maui mo Kauai—ʻo ʻai ʻi he tuʻunga faingofua ke nau hao kotoa ʻi loto ʻi he Motu Lahí! Ko e motu fakaofo ko ení ʻokú ne kāpui ʻa e sikuea kilomita ʻe 10,432, ka neongo ia, ʻoku kei tupu pē ia. Ka te tau toki fakamatala lahi ki ai ʻamui ange.

Feituʻú mo e ʻEá

Koeʻuhi ko e motu ia ʻoku taupotu taha ki he tongá, ʻoku maʻu ai ʻe he Motu Lahí ha ʻea lelei. Ko e fakaʻavalisi ʻo e māfana ʻa e ʻeá ʻi he taimi ʻahó he ngaahi feituʻu folau ʻeveʻeva ʻi he matāfonuá ʻoku lele ia mei he tikilī Falenihaiti ʻe 80 tupu ʻi he taimi māfaná (Mē ki ʻOkatopa) ki lalo ʻi he 70 tupú ʻi he taimi momokó (Nōvema ki ʻEpeleli), pea ko e taimi poʻulí ʻoku ʻi lalo ʻi he vahaʻa ʻo e tikilī ʻe 59 mo e 64 ʻa e ʻea anga-mahení. ʻOku faʻa laʻalaʻā ange ʻa e vahefonua Koná, ʻi he tafaʻaki ʻo e motú ki mui matangí, pea ko e feituʻu Hilo, ʻi he tafaʻaki ki he matangí, ʻoku lahi ange ai ʻa e ʻuhoʻuhá.

Ko e ʻea māfaná mo e kelekele lelei mei he moʻunga afí ʻoku tupu ai ʻo toʻulu ʻa e fuaʻiʻakaú mo e vesitapoló. ʻOku lahi fau ai ʻa e mango, lesi mo e tava ifo, pea mo e ngaahi fuaʻiʻakau kehe, fakataha mo e ʻōketi pea mo e ngaahi ʻakau lau lanu mataʻāʻā fakaʻofoʻofa. ʻOku tupu ʻāfaʻafa ai ʻa e natí mo e kofí. Ko e kofi Koná ʻoku ʻiloa ia ʻi he māmaní. ʻOku fakatahataha ʻa e kau fakatau kofi mei he feituʻu kotoa pē ki he Kātoanga Kofi Kona fakataʻú ke ʻahiʻahiʻi pea ke ʻota haʻanau kofi.

Ko e Motu Lahí ʻoku kehekehe lahi ai ʻa e anga ʻo e ʻeá, he ʻoku kau ki ai ʻa e vaotā, toafa pea mo e toafa sinou. Ko e ngaahi vaotaá ʻoku tuʻu fakahahake, ʻi he tafaʻaki ʻuhoʻuha ʻo e motú. ʻOku maʻu ai ʻa e fanga manupuna lahi lanu kehekehe, fakataha mo e ngaahi hulufe pea mo e faʻahinga kehekehe ʻo e ʻōketi vaó. ʻOku fakaʻavalisi fakataʻu ai ʻa e tō ʻa e ʻuhá mei he senitimita nai ʻe 25 ʻi he vahefonua Kona-Kohala ki he senitimita laka hake he 250 ʻi he feituʻu Hiló.

Kilauea—Moʻunga Afi Moʻui kae ʻIkai Fakatuʻutāmaki

ʻOku ʻi ai ʻa e moʻunga afi kehekehe ʻe nima ʻi he motú—ko Mauna Loa, Mauna Kea, Kilauea, Kohala mo Hualalai. Ko e Kilauea ʻoku ʻuhinga moʻoni iá ko e “Puhi Lahi.” ʻI he 1979, naʻe toe moʻui ai ʻa Kilauea ʻi ha puna fakaholomamata ʻa e afí. Talu mei he 1983 mo e meimei tafe hokohoko ʻa hono pela, vela ulouló. Naʻá ne fakaʻauha ʻa e kolo tuʻu matāfonua ʻe tolu ka kuó ne fakatupu ha ʻeka ʻe lauingeau ʻo e kelekele foʻou.

ʻI he aʻu ʻa e pelá ki he tahí fakataha mo ha fuʻu ʻuʻulu mo e sisī longoaʻá, ʻoku tupu ai ha ngaahi kohu mo e ʻahu lalahi pea pehē ki he ngaahi fuʻu konga ʻao pea mo e ngaahi matātahi ʻoneʻone ʻuliʻuli foʻou. ʻOku faʻa lava ke mamata ofi ʻaupito ʻi he tuʻunga malu ki Kilauea, ko ia ʻoku faʻa lave ai ki ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e “moʻunga afi [pē ia ʻe taha] ʻoku fai e ʻalu meʻalele” ki ai ʻi he māmaní.

Ko e moʻunga afi mate Ko Mauna Keá, ʻi heʻene mita ʻe 4,205, ko e moʻunga māʻolunga taha ia ʻi he motú, ʻo kiʻi māʻolunga siʻi hake pē ʻi Mauna Loa, ʻa ia ʻoku mita ʻe 4,169 ʻa hono māʻolungá. Kae kehe, kapau ʻe fua mei hono tefitó ʻi he takele ʻo e tahí, ko Mauna Kea ʻa e moʻunga māʻolunga taha ʻi he māmaní, ʻi heʻene mahiki hake ʻo laka he mita ʻe 9,000 mei he kilisitahí. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku makehe ʻa Mauna Loa he ko e moʻunga lahi taha ia ʻi he māmaní, ko hono fua takaí ko e kiupiki kilomita ʻe 40,000!

Meʻa Kehekehe ke Fai

Lolotonga ʻa e taimi momokó, ʻoku faʻa tō ai ʻa e sinoú ʻi Mauna Kea, ko ia ʻoku feʻungamālie ia mo e ʻuhinga ʻo hono hingoa fakatenetene ko e Moʻunga Hinehiná. ʻOku sikī ai ʻa e kau nofo ʻe niʻihi, neongo ʻoku fakatuʻutāmaki ʻa e sikií ʻi he ngaahi tahifo makamaká. ʻI he lolotonga ní, ko e ngaahi meʻa-fakaʻata-fetuʻu ʻe 13 ʻi he ngaahi meʻa fakaʻata mālohi taha ʻi he māmaní, ʻokú ne fakaʻilongaʻi ʻa e fonua kehekehe ʻe 11, ʻoku nau tuʻu fakataha ʻi he tumutumú ʻi he Feituʻu Fakatotolo Fakasaienisi ʻi Mauna Kea.

ʻOku lahi ʻa e ngaahi meʻa fakafiefia ʻoku fai ʻi he matāfonua ʻo e Motu Lahí. ʻOku lava ke fai ʻa e ngaahi fakafiefia ʻi tahi he kotoa ʻo e taʻú koeʻuhi ko ʻene māfana maʻu pē ʻa e ʻeá mo e tahí. ʻOku lele ʻa e ngaahi matātahí mei he ngaahi feituʻu folau ʻeveʻeva ʻoneʻone maʻa ʻiloá ki he ngaahi matātahi tuʻu mavahe, ʻoku faʻa toki lava pē ke aʻu ki ai ʻa e faʻahinga ʻoku lue laló pe ko e ngaahi meʻalele mālohí.

ʻOku ʻi ai moʻoni ʻa e ngaahi tuʻunga lelei kehekehe ʻo e Motu Lahí—ko hono lahí, tuʻuʻangá, ʻeá mo e siokālafí. Te ke ʻiloʻi ko e kakai ʻi aí ʻoku nau anga-fakakaumeʻa mo tokanga pea ʻoku nau fiefia ʻi hono fakahāhā ʻa e laumālie anga-talitali kakai māfana faka-Hauaiʻí.

[Mape ʻi he peesi 8]

(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu kakató, sio ki he tohi)

NIIHAU

KAUAI

OAHU

HONOLULU

MOLOKAI

MAUI

LANAI

KAHOOLAWE

HAUAIʻI

Hilo

Kohala

Mauna Kea

Hualalai

Mauna Loa

Kilauea

[Fakatātā ʻi he peesi 8, 9]

Mauna Kea mei mui

[Maʻuʻanga Tā ʻi he peesi 9]

U.S. Geological Survey/ Photo by T.J. Takahashi

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share