LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • g 4/06 p. 14-17
  • Ko ha Motu Palataisi ʻo e ʻOneʻoné

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko ha Motu Palataisi ʻo e ʻOneʻoné
  • ʻĀ Hake!—2006
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Tupu ʻi he ʻOtu Moʻungá
  • Ngaahi Anovai Melie mo e Ngaahi Vaotātā Hāhāmolofia
  • Palataisi mo ha Kuohili Fakamamahi
  • Ko ha Taulangaū Lelei
  • Ko e Fakaofo ʻo e ʻOneʻoné
    ʻĀ Hake!—2003
  • Ngaahi Fehuʻi mei he Kau Lautohí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2002
  • ʻUhinga ʻOku Ui Ai ko e Motu Lahí
    ʻĀ Hake!—2008
ʻĀ Hake!—2006
g 4/06 p. 14-17

Ko ha Motu Palataisi ʻo e ʻOneʻoné

MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI ʻAOSITELĒLIA

ʻI HE 1770, naʻe tukufolau ai ʻa e tokotaha-fakatotolo fonua Pilitānia ko Kapiteni Sēmisi Kukí ki he matāfonua fakahahake ʻo ʻAositelēliá. Laka siʻi hake ʻi ha kilomita nai ʻe 150 ki he tokelau ʻo e kolo he ʻahó ni ko Pilisipeiní, naʻá ne fakalaka atu ai ʻi ha motu matāfonua lahi mo ʻoneʻonea, ʻa ia ʻi he faai atu ʻa e taimí, te ne tohoakiʻi ʻa e kau ʻaʻahi fakataʻu ʻe toko 300,000. Kae kehe, naʻe ʻikai fuʻu loko tokanga ʻa Kuki ia ki ai. Ko hono moʻoní, ko ia mo e niʻihi kehé naʻa nau pehē tokua ko ha muitolotolo ia, ʻo ʻikai ko ha motu. ʻI ha ngaahi taʻu siʻi ki mui ai, naʻe hake moʻoni ai ki ʻuta ʻa e tokotaha-fakatotolo fonua ko Mātiu Filinitaá. “ʻOku halaʻatā ha meʻa ia [ʻe lava] ke toe pakukā ange ʻi he muitolotolo ko ení,” ko ʻene tohí ia.

Kapau naʻe fakatoʻotoʻa ʻa Kuki mo Filinitā ke na fakalaka atu ʻi he ngaahi laui kilomita ʻo e ngaahi matātahi mo e ngaahi fokotuʻunga ʻoneʻone koulá, naʻá na mei ʻomai ai ha fakakaukau kehe ʻaupito. Naʻá na mei fetaulaki ai mo ha māmani ʻo e ngaahi vaotā fakaʻofoʻofa, ngaahi anovai melie maʻa ʻāsinisini, ngaahi lilifa ʻo e ʻoneʻone fakalanu fakaholomamata mo e faʻahinga kehekehe ʻe lauingeau ʻo e fanga manú. ʻI hono ui he taimí ni ko e Motu Falāsiá, ko e motu ʻoneʻone lahi taha ko eni ʻi he māmaní ʻoku fuʻu fakaofo ia he naʻe fakakau ia ʻi he Lisi Feituʻu Tofiʻa ʻo e Māmaní ʻi he 1992.a

Tupu ʻi he ʻOtu Moʻungá

Ko e Motu Falāsiá ko hono lōloá ʻoku kilomita ʻe 120 pea ʻoku aʻu ʻa e māukupú ki he kilomita ʻe 25. ʻOkú ne kāpui ha ʻēlia ʻoku hekitā ʻe 160,000. Ko e ngaahi fuʻu moʻunga ʻoneʻone lalahí ʻoku nau māʻolungaʻaki ʻa e meimei mita ʻe 240 ʻi he lēvolo ʻo e tahí, ʻo ʻai ai ʻa e motú ko e motu ʻoneʻone māʻolunga taha ia ʻi he māmaní. Ko e hā ʻa e ngaahi mālohi naʻá ne faʻu ʻa e fuʻu konga fonua fakaofo ko ení?

ʻOku fokotuʻu mai ʻe he fakamoʻoní ko e ngaahi toni taʻefaʻalaua ʻo e ʻoneʻone naʻá ne faʻu ʻa e motú naʻe maʻu ia mei he ʻOtu Moʻunga Vahevahe Lalahí, ko ha ʻotu moʻunga ʻa ia ʻoku falō atu ʻi he lōloa kakato ʻo e matāfonua fakahahake ʻo ʻAositelēliá. ʻI he faai mai ʻa e taimí, ʻoku ʻohifo ʻe he ngaahi ʻuha lalahí ʻa e ngaahi mapakipakiʻi maká mei he ngaahi ʻotu moʻungá ni pea tafiʻi atu kinautolu ki he ngaahi vaitafé ʻo faai atu ai ki tahi. Ko e ngaahi ʻau ʻo e tahí ʻoku nau nuiki ʻo liliu ʻa e ngaahi mapakipakiʻi maká ki ha ʻoneʻone momoiki, ʻa ia naʻe tafiʻi māmālie atu kinautolu ki he tokelaú ʻi he kilisitahí. ʻI hono taʻofi ʻe he ngaahi muifonuá mo e ngaahi pā maka ʻoku tupu hake mei kilisitahí, naʻe tātānaki ai ʻo fokotuʻuna ʻa e fanga kiʻi momomomoʻi ʻoneʻoné, pea tupu ai ʻa e Motu Falāsiá.

Talu mei ai mo e hokohoko atu hono ʻomai ʻe he ʻŌseni Pasifikí ʻa e ʻoneʻone foʻou ʻi he ngaahi matātahí. ʻI aí, ʻoku puhi ai ʻe he havilí ʻa e ʻoneʻoné ki he loto-fonuá, ʻo faʻu ai ʻa e ngaahi fokotuʻunga ʻoneʻoné. ʻOku toki movete māmālie atu leva ʻa e ngaahi fokotuʻunga ʻoneʻoné ʻi he lahi ko e mita ʻe taha ʻi he taʻu, ʻo ne ʻufiʻufi ʻa e meʻa kotoa pē ʻi honau halangá.

Ngaahi Anovai Melie mo e Ngaahi Vaotātā Hāhāmolofia

Ko e meʻa fakaʻohovalé, he ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi anovai melie ia ʻe 40 ʻi he ngaahi taluoluo ʻo e ngaahi fokotuʻunga ʻoneʻoné ʻi he kotoa ʻo e motú. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi anovai ko ení ʻoku ʻiloa kinautolu ko e ngaahi anovai māʻolunga koeʻuhí he ʻoku nau nofo ʻi he ngaahi fuʻu taluoluo lalahi ʻi ʻolunga ʻi he ngaahi fuʻu fokotuʻunga ʻoneʻone māʻolunga fakaʻuliá. Ko e hā ʻokú ne taʻofi ʻa e vaí mei heʻene hūhū hifo he ʻoneʻoné? Ko ha ʻaofi fakanatula, pe mohuku popo ʻoku nofo fakatahataha, ʻi he faʻunga ʻo ha ngaahi lau, kili pe vaʻa ʻakau kuo popo fakakonga.

ʻOku toe maʻu ʻi he motú ha ngaahi anovai matapā, ʻa ia ʻoku faʻu ia ʻi he taimi ʻoku ngoto hifo ai ʻa e ngaahi taluoluo ʻi he ʻoneʻoné ki lalo ʻi he lēvolo nofoʻanga vai ʻi lolofonuá. ʻOku hūhū hifo ʻa e vai melié ki he ngaahi taluoluó, ʻo faʻu ai ha ngaahi anovai maʻa ʻāsinisini kuo sivi ʻe he ʻoneʻoné, ʻa ia ko hono moʻoní, ko e ngaahi matapā ia ki he nofoʻanga vai ʻi he kelekelé.

Ko e ngaahi anovai ʻo e motú ʻoku toe fakafonu ia ʻaki ʻa e ʻuha milimita ʻe 1,500 ʻi he taʻu. Ko e vai ʻoku ʻikai maʻu ʻe he ngaahi anovaí pe tanumia ʻe he ʻoneʻoné ʻokú ne faʻu ʻe ia ha fanga kiʻi vaitafe ʻoku tafe ki he tahí. Ko e kiʻi vaitafe ʻe tahá ʻoku fakafuofua ke ne fakamaha ʻi ha tuʻunga lahi ʻa e lita vai laka hake he 5 miliona ʻi he houa ki he ʻŌseni Pasifikí.

Ko e lahi fau ʻa e vaí ʻoku ʻai ai ke maʻuiʻui ʻa e Motu Falāsiá. Ko e anga-mahení, heʻikai ke tupu ʻa e ngaahi vaotaá ia ʻi he ʻoneʻone ʻoku ʻikai feʻunga ai e maʻuʻanga iví. Ka ko e Motu Falāsiá ʻa e taha ʻo e ngaahi feituʻu siʻisiʻi ʻi he māmaní ʻa ia ʻoku tupu ʻāfaʻafa ai ʻa e vaotaá ʻi ha lau ʻoneʻone. Ko e moʻoni, ʻi he taimi ʻe taha naʻe fuʻu matolu ai ʻa e vaotaá he naʻe tā hifo ai ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe 100 ʻa e ʻuluʻakaú ki he papá. Ko e ʻuluʻakau blackbutt, kaulí mo e tallowwood naʻe manakoa ia ʻe he kau tangata taukei mo e vaotaá. Naʻe pehē ʻe ha tokotaha ʻo kinautolu ʻi he 1929: “ʻOku fetaulaki ʻa e tokotaha fonongá mo ha holisi moʻui ʻo e ngaahi fuʻu ʻuluʻakau papa lalahi ʻa ia ʻoku aʻu ki he [mita] ʻe 45 honau māʻolungá . . . Ko e ngaahi fuʻu ʻakau lalahi mālohi ko eni ʻo e vaotaá ʻoku mei he mita ʻe ua ki he tolu ʻa honau taiamitá.” Ko e ʻuluʻakau ia ʻe niʻihi, hangē ko e satinay mo e tōpenitainé, naʻe iku ʻo ngāueʻaki ke langaʻaki ʻa e ngaahi kauʻā ʻo e Kanali Suesí. Kae kehe, ʻi he ʻaho ní, ko e ʻuluʻakau ʻo e Motu Falāsiá ʻoku nau tupu ʻo motuʻa ʻo ʻikai kei tā hifo.

Palataisi mo ha Kuohili Fakamamahi

Ko e hingoa ʻo e motú naʻe maʻu ia mei ha meʻa fakamamahi naʻe hoko. ʻI he 1836, naʻe hao moʻui ai ʻa Kapiteni Sēmisi Falāsia mo hono uaifí, ko ʻIlaisa, ʻi he vaka ngoto fanā-ua ko e Stirling Castle ʻo na hake ai ʻi he motú. ʻOku hangehangē naʻe tāmateʻi ʻe ha matakali tuʻufonua ʻa e kapitení, ka naʻe toki haofakiʻi ki mui ʻa ʻIlaisa. ʻI hono fakamanatu ʻa e meʻa fakamamahi naʻe hokó, naʻe liliu ai ʻa e hingoa ʻo e motú mei he Motu ʻOneʻone Lahí ki he Motu Falāsiá.

Naʻe toe hoko ʻa e meʻa fakamamahí ki he kakai tuʻufonuá. ʻI he taimi ʻe taha, naʻe nofo ai ʻa e kau ʻApo ne aʻu ki he toko 2,000 ʻi he Motu Falāsiá. Naʻe fakamatalaʻi kinautolu naʻa nau sino lelei mo mālohi. Naʻa nau ui honau ʻapí ko K’gari, pe Palataisi. Ko ha talatupuʻa faka-ʻApo ʻo kau ki he fakatupu ʻo e motú ni ʻoku fakamatalaʻi ai ia ko e feituʻu fakaʻofoʻofa taha ia kuo faifai ange pea ngaohí. Ko e meʻa pangó, naʻe fakaʻauha ʻa e tokolahi ʻo e kakaí ʻe he ngaahi mahaki ʻIulopé. Tānaki atu ki ai, ʻi he kamataʻanga pē ʻo e senituli hono 20, ko e tokolahi taha ʻo e kau ʻApo naʻe toé naʻa nau hiki kinautolu ki he ngaahi nofoʻanga ʻi he fonua lahí.

Ko ha Taulangaū Lelei

ʻI he ʻahó ni, ko e motú ko ha taulangaū ia ki he meʻamoʻui kaivaó. ʻOku ʻi he lotolotonga ʻo e fanga manu ongoongoa lahi ʻoku nofo aí ʻa e fanga dingo—ko e fanga kulī kaivao ia ʻa ʻAositelēliá. ʻI hono fakamavaheʻi mei he fanga kulī lalata ʻi he fonua lahí, ko e fanga dingo ʻo e Motu Falāsiá ʻoku fai ʻa e vakai ki ai ko e hako totonu taha ia ʻo e dingo ʻi ʻAositelēlia hahaké. ʻOku nau fōtunga nai hangē ko e fanga kulī lalatá, ka ʻoku ʻikai ke nau pehē pea ko ia ai ʻoku totonu ke fakafeangai kia kinautolu ʻaki ʻa e tokanga mo e fakaalaala.

Laka hake ʻi he faʻahinga ʻe 300 ʻo e fanga manupuná kuo mātā ʻi he motú. Ko e fanga lofa Brahminy mo e fanga ʻīkale tahi kete-hinehiná ʻoku nau puna holo ʻi ʻolunga ʻi he ngaahi matātahí, lolotonga ia ʻoku pasika holo ʻa e fanga sikotā vaotā pulū fakaʻofoʻofá ia ʻi he ngaahi anovaí. Ko e kau ʻaʻahi fepunaʻaki holó ʻoku kau ai ʻa e fanga kiu ʻoneʻone Mongokōliá ʻa ia ʻoku nau fakafanau ʻi Saipīlia pea nau puna fakatonga ki he faʻahitaʻu momokó. ʻOku nau kiʻi mālōlō taimi nounou ʻi he Motu Falāsiá ki muʻa ke fakaʻosi ʻenau fonongá. Tānaki atu ki ai, ko e fanga peka ʻulu kulei ʻe toko 30,000 pe lahi ange ai, ʻoku fakafuofua ki he lahi ʻo ha foʻi lēveni, ʻoku nau ʻalu hifo fakafaʻahitaʻu ki he motú, ʻi he ʻuakai ki he huhuʻa melie ʻo e ngaahi matala ʻo e pulukamú.

Ko e ngaahi vai takatakai ʻi he Motu Falāsiá ʻoku toe ngaʻuta ai ʻa e meʻamoʻuí, ʻo kau ai ʻa e fanga tofuaʻa hamupaká ʻi heʻenau fou mai ko ia mei he ʻAnitātika momoko ʻīʻií ki he Hakau Great Barrier, ʻa ia ʻoku nau fāʻele mo fakafanau aí. ʻI heʻenau fononga ʻo fokí, ʻoku fakahāhā ai ʻe he fanga tofuaʻá ha meʻa fakaholomamata ʻaki ʻa e mahiki hake honau ngaahi fuʻu sino lalahí ki he ʻataá pea haʻaki hifo ʻi ha pihi lahi hake ʻa e vaí ʻa ia ʻoku lava ke mātā mei ha ngaahi laui kilomita—ko ha fakalāngilangi fakaholomamata moʻoni ia ki ha motu fakatoʻoaloto!

[Fakamatala ʻi lalo]

a ʻOku fakakau atu ʻe he Kautaha Fakaeako, Fakasaienisi mo Fakafonua ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá ki heʻene lisi ʻo e Tofiʻa ʻo e Māmaní ʻa e ngaahi feituʻu fakafonua mo fakanatula ʻoku nau mahuʻinga tuʻu-ki-muʻa fakaeʻātakai, fakapaiolosī, fakasioloki pe fakasaienisí.

[Mape ʻi he peesi 14]

(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu, sio ki he tohi)

ʻŌSENI PASIFIKI

Motu Falāsiá

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

ʻI he toʻomataʻú, mei ʻolunga ki lalo:

Ko e tafenga vai ʻo e Vaitafe Kurrnung

ʻI he Motu Falāsiá ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi anovai melie ʻe 40, ʻo kau ai ʻa e ngaahi anovai māʻolungá mo e matapaá

Ko ha meʻa hāhāmolofia—ngaahi vaotā ʻoku tupu ʻi he ʻoneʻoné

[Maʻuʻanga]

ʻŪ taá kotoa: Anga-lelei ʻa e Tourism Queensland

[Fakatātā ʻi he peesi 16, 17]

Dingo mo e koala

[Maʻuʻanga]

Anga-lelei ʻa e Tourism Queensland

[Fakatātā ʻi he peesi 16, 17]

Ko e Matātahi Maile ʻe Fitu-Nima ʻi he Motu Falāsiá ʻa e taha ʻo e ngaahi matātahi lōloa taha ʻi he māmaní

[Fakatātā ʻi he peesi 17]

ʻĪkale tahi kete-hinehina

[Fakatātā ʻi he peesi 17]

Fanga kukapala

[Fakatātā ʻi he peesi 17]

Fanga pelikani

[Fakatātā ʻi he peesi 17]

Ko e tofuaʻa hamupaká lolotonga ha kiʻi mālōlō ʻi heʻene fononga ki he ʻAnitātiká

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 17]

ʻĪkale: ©GBRMPA; kotoa ʻo e ʻū tā kehé tuku kehe ʻa e fanga pelikaní: Anga-lelei ʻa e Tourism Queensland

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share