Vakai ki he Māmaní
Ngaahi ʻUlungaanga Hōloa
“Ko e ngaahi ʻulungaanga mo e tōʻonga ʻa e kakai Siapaní kuo toe kovi ange ia.” Ko e anga eni ʻa e tali ʻa e peseti nai ʻe 90 ʻo e kakai ʻe meimei toko 2,000 ki ha savea ki muí ni naʻe fai ʻe he nusipepa The Yomiuri Shimbun. Ko e hā naʻa nau ʻiloʻi naʻe fakatupu ʻitá? Ki he peseti ʻe 68 ko e “taʻemalava ʻa e niʻihi kehé ke laku fakalelei ʻa e sikaletí, pululolé mo e ngaahi kapa inú.” Naʻe lave ʻa e faʻahinga laka hake he vaeuá ki he taʻemalava ʻa e ngaahi mātuʻá ke akonakiʻi ʻenau fānau longoaʻá. Naʻe kau ʻi he ngaahi lāunga kehé ʻa hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi telefoni selulaá ʻi he feituʻu kakaí, ko e taʻemalava ke fakamaʻa ʻa e teʻe manú, mo e ʻikai tau fakalelei ʻa e kaá mo e pasikalá. Ko e toʻutupú ʻoku fakaangaʻi lahi tahá. “ʻI he haʻohaʻonga ʻo e faʻahinga ʻoku nau tali ʻi honau taʻu 20 tupú ki he 40 tupú, ko e peseti ʻe 66 naʻa nau fakahaaʻi ʻa e hohaʻa fekauʻaki mo e ʻulungaanga kovi ʻa e kau ako ʻi he ako lotolotó mo e ako māʻolungá.”
Hanganaki Moʻui Lelei
“Ko e ngāue fakasinó ʻoku tokoni ia ki he puleʻi ʻo e mamafá, maluʻi mei he ngaahi tuʻunga ʻi he moʻuí hangē ko e suká mo e ʻikai tupu ʻa e huí, fakaleleiʻi ʻa e ongó, pea tokoni ki ha mohe lelei ange he poʻulí,” ko e fakahaaʻi ia ʻe he Tufts University Health and Nutrition Letter. Kae tuku kehe ʻa e meʻa kotoa ko iá, “ko ho tuʻunga moʻui leleí ko ha fakapapauʻiʻanga mālohi tefito ia ʻo e lōloa te ke moʻui aí.” ʻI ha ako taʻu ʻe 13 ki he kakai tangata fatutangata laka hake he toko 6,000, ko e kau fakatotolo ʻi he ʻUnivēsiti Stanford pea mo e Sisitemi Tokangaʻi ʻo e Ngaahi Meʻa ki he Moʻuí ʻa e Kau Sōtia Mālōlō ʻa e U.S. naʻa nau ʻiloʻi ai ko e lahi ʻo e fakamālohisino ʻoku lava ke kau ai ha tokotaha ʻo ʻikai aʻu ki he tuʻunga ʻosi ʻaupito e iví ko ha tomuʻa fakahaaʻi mālohi ia ʻe moʻui fuoloa ange. Neongo ʻoku fakahaaʻi ʻi he ngaahi fakatotolo kehé ʻoku fakahoko ʻe he kēnisí ha ngafa ʻi he malava fakaefakamālohisinó, naʻa mo e fakamālohisino “tuʻunga siʻisiʻi” fakaʻahó—hangē ko e laka vavé—ʻoku ʻaonga ia ki he hanganaki moʻui leleí.
Tuʻuaki ʻa e ʻOlokaholó ki he Toʻutupú
“Ko e meimei toko taha ʻi he kau talavou ʻAositelēlia ʻe toko 10 ʻoku nau fakafalala ki he ʻolokaholó,” ko e līpooti ia ʻa e Sunday Telegraph ʻa ʻAositelēliá. Ko Palōfesa Ian Webster, ko e palesiteni ʻo e Kōsilio ki he ʻOlokaholó mo e Ngaahi Faitoʻo Kona Tapu Kehe ʻa ʻAositelēliá, ʻokú ne pehē kuo tupulekina ha tōʻonga ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kau talavoú ʻa ia ʻoku hoko ai ko ha fakaʻosinga uike lelei ʻa e uike ko ia ʻoku fakamoleki ʻi he “inu ʻolokaholo ki he konaá.” ʻOku līpooti ʻe he The Sydney Morning Herald ʻoku fakahohaʻasi ʻa e kau mataotao ʻe niʻihi ʻe he “ngāue fakautuutu ʻi māmani lahi” ʻi hono tuʻuaki ʻa e ʻolokaholó ki he kau talavoú. ʻOku ʻilo ʻe he kau fakatotoló ko e tokolahi taha ʻo e kau fakamāketi ʻo e ngaahi inu ʻolokaholó ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi tuʻuʻanga Uepi ʻoku tāketi ai ki he kau talavoú. ʻOku ʻomai ʻe he ngaahi meʻá ni ʻa e ngaahi tikite ki he ngaahi tā fasi, pea kau ai ha ngaahi filimi fakafuofua hala pea pehē foki ki he fakamatala ki hono ngaohi ʻenau inu ʻolokaholó. Fakatatau ki he līpōtí, ʻoku hohaʻa ʻa e Kautaha Moʻui ʻa Māmaní he ko e kotoa ʻo e tuʻuaki ko ení “ʻoku fakataumuʻa ia ke fakapapauʻi ʻoku hoko ʻa e ʻolokaholó ko ha konga tefito ia ʻo e moʻui ʻa e kau talavoú.”
“Ko e Loí ko e Ngāue Faingataʻa Ia ki he ʻUtó”
Ko e kau fakatotolo ʻi he ʻUnivēsiti ʻo Pennsylvania kuo nau ʻiloʻi ko e ʻutó kuo pau ke ngāue mālohi ange ia ke ne tala ha loi ʻi he meʻa ʻokú ne fai ke tala ʻa e moʻoní. Kuo ako ʻe Dr. Daniel Langleben ʻa e foʻi moʻoni ko ení ʻi hono ngāueʻaki ha mīsini ngāue faʻifaʻitaki fakaʻāulolongo fakamakinito (fMRI) ke ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi konga ʻo e ʻutó ʻoku ngāue ʻi he taimi ʻoku loi ai ha tahá. ʻI he fehangahangai mo ha fehuʻí, ʻoku ʻuluaki fiemaʻu ʻe hotau ʻutó ke ngāueʻi ia. Pea “ʻi he meimei poto fakanatulá, ʻe ʻuluaki fakakaukau ha tokotaha loi fekauʻaki mo e tali totonú ki muʻa ke faʻufaʻu pe leaʻaki [ha] tali loí,” ko e līpooti ia ʻa e The News ʻo e Kolo Mekisikoú. “ʻI he ʻutó, ʻe ʻikai ʻaupito te ke maʻu ha tali taʻeʻiai ha feinga,” ko e lau ia ʻa Langleben. “Ko e ngāue ki hono tala ha loí ʻoku fihi ange ia ʻi hono tala ʻa e moʻoní, ʻo iku ia ki he ngāue lahi ange ʻa e niuloní.” Ko e ngāue lahi ange ko eni ʻa e niuloní ʻoku fakahaaʻi ia ʻi ha fMRI hangē ha foʻi maama ʻuhilá. “Naʻa mo e tokotaha lea lelei tahá, ko e loí ko ha ngāue faingataʻa ia ki he ʻutó,” ko e lau ia ʻa e pepá.
Ko e Huhu Totó ʻOku Lava Ke Ne Maumauʻi ʻa e Maʻamaʻá
“Ko e kakai ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ngaohi mei he totó, tautefito ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻi ai ʻa e pelesimaá, ʻoku nau ʻi ha fakatuʻutāmaki nai ki hono fakatupunga ʻa e hamu fakalaveaʻi maʻamaʻa ʻoku felāveʻi mo e huhú (TRALI),” ko e fakamatala ia ʻa e FDA Consumer, ko ha pepa ʻa e U.S. ki hono Puleʻi ʻo e Meʻakaí mo e Faitoʻo Kona Tapú. Ko e tuʻunga ko ení ʻe iku nai ai ki he mate kapau ʻoku ʻikai ke ʻiloʻi pea faitoʻo totonu. “Ko e TRALI ʻoku lava ke hoko ia ʻi he taimi ʻoku tali ai ʻe he siemu maluʻi sela toto hinehina ʻi he toto ʻo e tokotaha foaki-totó ki he sela toto hinehina ʻo e tokotaha tali-totó, ʻo fakatupunga ai ha liliu ʻi he tisiū ʻo e maʻamaʻá ʻa ia ʻokú ne fakaʻatā ke hū atu ʻa e huhuʻá. Ko e tokolahi taha ʻo e kau foaki-totó naʻe hoko ki ai ʻa e TRALI ko e kakai fefine mo e fānau laka hake he toko uá pe ko e kau foaki-toto kuo nau maʻu ha ngaahi huhu toto lahi.” Ko e ngaahi fakaʻilongá “ʻoku kau ai ʻa e mofi, nounou ʻo e mānavá, mo ha tō ʻa e mālohi ʻo e totó. ʻOku faʻa fakahaaʻi ʻi he fakaʻatá ko e maʻamaʻa ʻo e tokotaha tali-totó [huhu totó] ʻoku hinehina fakaʻaufuli.”
Ngaahi ʻAonga ʻo e Fakahuhú
“ʻOku ʻikai pē ha toe meʻakai ʻe lelei ange ki he pēpē toki fanauʻí” ʻi he huʻa huhú, ko e tohi ia ʻa e toketā tafa neave ko Dr. Sanjay Gupta ʻi he makasini Time. “ʻOku maʻu ʻe he fanga kiʻi pēpē ʻoku fakahuhú ʻa e tuʻunga māʻulalo ange ʻo e ʻave ki falemahakí, uesia ʻa e telingá, fakalelé, petepeté, kovi ki ai ʻa e ngaahi meʻakai mo e ngaahi palopalema fakafaitoʻo kehé ʻi he fanga kiʻi valevale ʻoku fakainu hiná.” ʻOku toe līpooti ko e fakahuhú ʻokú ne maluʻi ʻa e ngaahi mahaki ʻi he mānavá. Naʻe fakaʻosiʻaki ha fakatotolo ʻi Tenimaʻake ʻo pehē “ko e kakai lalahi ʻa ia naʻe fakahuhu ʻi heʻenau kei pēpeé ʻi he māhina ʻe fitu ki he hivá ʻoku nau ʻi ha tuʻunga poto māʻolunga ange ʻi he faʻahinga naʻe fakahuhu ʻi ha uike ʻe ua pe siʻi ange aí.” Ko e ʻApiako ʻAmelika ki he Mahaki ʻo e Fānaú ʻoku fakahaaʻi mai ai ke fakahuhu ha kiʻi tama ʻo feʻunga mo e māhina ʻe ono, pea kapau ʻe ala lava, ke ʻi ha taʻu ʻe taha pe lōloa ange ai. “Ko hono moʻoní, ko e fanga kiʻi pēpeé ʻoku ʻikai ko e faʻahinga pē ia ʻoku nau maʻu ʻaonga mei he fakahuhú,” ko e lau ia ʻa e U.S.News & World Report. Ko ha fakatotolo ʻo e kakai fefine ʻe toko 150,000 ʻi he ngaahi fonua ʻe 30 naʻe fakahaaʻi ai “ko e taʻu kotoa pē ʻoku fai fakahuhu ai ha fefiné ʻokú ne fakasiʻisiʻi ai ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo e hoko ha kanisā ʻo e huhú ʻi he kotoa ʻo ʻene moʻuí ʻaki ʻa e peseti ʻe 4.3.” Kae kehe, “ko e vaeua pē ʻo e ngaahi faʻē ʻAmeliká ʻoku nau fai fakahuhú, ʻi ha ʻavalisi ʻo e māhina ʻe ua ki he tolu.”
Taimi ʻOku ʻAi Ai ʻe he Foʻiʻakaú ke Toe Kovi Ange ʻa e Langa ʻUlú
“Ko e mataotao ʻi he neavé ko Michael Anthony ʻokú ne fakafuofua ko e peseti ʻe 10 ʻo e kau faingataʻaʻia ʻi he langa ʻulú kuo nau tofanga ʻi he langa ʻulu ko e fakatupunga ʻe he ‘ngāuehalaʻaki ʻo e faitoʻo taʻofi langá,’” ko e fakamatala ia ʻa e The Daily Telegraph ʻo Senē, ʻAositelēliá. “ʻI he ʻikai ko ha langa ʻulu fakauiké, ko e falala tōtuʻa ki he ngaahi faitoʻo fakatau tavale he falekoloá ʻe lava ke iku ia ki he langa ʻulu he ʻaho kotoa pē.” Ko Palōfesa Anthony, ʻoku ngāue fakataha mo e ʻUnivēsiti ʻo Niu Sau Elé, naʻá ne ʻilo ko e “kau mahaki ʻoku nau ngāuehalaʻaki ʻa e ngaahi foʻiʻakau langa ʻulú ʻoku nounou honau selotōniní,” ko ha meʻa tefito ʻokú ne taʻotaʻofi ʻa e fakafōlahi ʻo e ngaahi halanga totó. “Ko e ngaahi lēvolo māʻulalo ʻo e selotōniní ʻokú ne fakatupunga ʻa e tupu ʻo lahi ʻa e ngaahi kālava-tufá, pea ʻoku fakatupunga ʻe he meʻa ko iá ʻa e ngaahi langa ʻulú,” ko ʻene fakamatalá ia. ʻOku fakahaaʻi ʻe Anthony ko e kau faingataʻaʻia ʻi he langa ʻulu lalahi mo tokotokakoví ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo makehe ʻoku ʻomai ʻe ha toketā kae ʻikai ko e ngaahi foʻiʻakau fakatau he falekoloá, ʻo tānaki mai: “Kapau ʻoku ngāueʻaki ʻe he [kau mahakí] ʻa e ngaahi foʻiʻakau [taʻofi langá] ʻo laka hake he tuʻo tolu he uiké, naʻa mo ha ngāueʻaki ʻa e foʻiʻakau ʻe taha tuʻo tolu he uike, ʻe ʻi ha ngaahi māhina siʻi leva ʻe hoko ʻo toe kovi ange ai ʻenau langa ʻulú.”