ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú . . .
Ko e Hā Hano Kovi ʻo e Telefoni Fakalieliá?
“KO E TELEFONI FAKALIELIÁ,” fakatatau ki ha makasini ʻAmelika ongoongoa ʻe taha, “kuó ne fetongi ʻe ia ʻa e tohi soó ʻi he tuʻunga ko e founga manakoa taha ia ʻo e fetuʻutaki fakaemanako ʻa ha ongo meʻa ʻokú na nofo vāmamaʻo.”
Ko e hā ʻa e telefoni fakalielia? ʻOku fekauʻaki ia mo e talanoa pe fanongo ki he ngaahi meʻa taʻetoefakapulipuli fakalanga holi ki he fehokotaki fakasinó ʻi he telefoní.a ʻOku faʻa feʻauaki tokotaha ʻa e faʻahinga ʻoku nau fai iá ke fakafiemālieʻi ʻa ʻenau holí. Pe ko e talanoa fakalieliá ʻoku hoko ʻi he vahaʻa ʻo ha ongo meʻa ʻoku faisō pe ko e vahaʻa ʻo ha ongo sola, ko e telefoni fakalieliá ʻoku manakoa fakamanavahē. Ko hono moʻoní, ʻoku taukapoʻi fakahāhā ia ʻe he niʻihi.
“Ko e fehokotaki fakasino malu taha ia ʻe lava ke ke maʻú,” ko e taukave ia ʻa ha fefine ʻe taha. ʻOku hā mai, ʻoku tokotokolahi ʻa e niʻihi ʻoku loto-tatau mo iá. Ko e fakatātaá, ʻi ʻOkatopa ʻo e 2000, koeʻuhi ko e tupulaki ʻa e ngaahi mahaki HIV, naʻe ngāueʻaki ai ʻe ha kulupu mataotao Lūsia ki he moʻuí ʻa e ngaahi tuʻuaki nusipepá ke fakaʻaiʻai ʻa e telefoni fakalieliá.
Kae kehe, ʻoku tuʻuaki ʻe he kakai ʻe niʻihi ʻa e telefoni fakalieliá ki he foʻi tupú pē. Ko e ngaahi kautaha telefoni fakalieliá—ʻa ia ʻoku totongi ʻe he kakaí ke fanongo ai ki he ngaahi meʻa fakalieliá—kuo hoko ia ko ha pisinisi maʻuʻanga piliona ʻi he ʻIunaite Seteté ʻataʻatā pē.
Ko e hā koā kuo hoko ai ʻa e tōʻongá ni ʻo fuʻu manakoá? ʻOku fakalea ʻe he tohi ko e Fantasy Factory ʻo peheni: “Ko e fetuʻutaki fekoekoeʻi fakaesino mo fakaeongó ʻoku fakatuʻutāmaki. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki fakaesino ʻo e mahaki fetuku ʻe he fehokotaki fakasinó, fakatuʻutāmaki fakafoʻituitui/fakaengāue ʻi hano ʻiloʻi, manavasiʻi ki hono fakamāuʻí pea mo e ngaahi haʻahaʻa ʻo ha holi ‘anga-kehe.’ ʻOku holoki ʻe he telefoni fakalieliá ʻa e fakatuʻutāmakí.”
ʻOku moʻoni, ko e telefoni fakalieliá ʻoku ʻikai kau ai ha fetuʻutaki fakaesino mo ha tokotaha kehe. Ka ʻoku ʻuhinga ení ʻoku ʻikai ha meʻa ʻe hala ai pe ʻoku hala pē hano fakatuʻutāmaki pe kovi ʻe taha?
ʻOku Taʻehanomaumau ʻa e Telefoni Fakalieliá?
Ko e holi fakaefehokotaki fakasinó ʻoku tautefito ʻa ʻene mālohí ʻi he lolotonga ʻa e kei talavoú. ʻOku ui ʻe he Tohi Tapú ʻa e vahaʻa taimi ko eni ʻoku ʻi hono tumutumú ai ʻa e ngaahi holi fakaefehokotaki fakasinó ko e “finemui” pe talavou. (1 Kolinito 7:36) Lolotonga ʻa e taimi mahuʻinga ko eni ʻi he moʻuí, ʻoku totonu ke ako ʻe ha talavou Kalisitiane ke “tauhi hono ibu i he aga fakamaonioni, moe fakaabaaba.” (1 Tesalonaika 4:4, PM) ʻA ia, kuo pau ke ke ako ke fekuki mo mapuleʻi hoʻo ngaahi ongo fakaefehokotaki fakasinó. ʻOku mahuʻinga eni ki hono maʻu ha vakai mafamafatatau mo lelei ki he fehokotaki fakasinó.
Kae kehe, ko e telefoni fakalieliá ʻoku akoʻi ai ha taha ke ne fakahōhōʻiaʻi, kae ʻikai ko hono puleʻi, ʻa ʻene ngaahi ongo fakaefehokotaki fakasinó. ʻIkai ngata aí, ʻoku poupouʻi ai ha vakai mioʻi mo ololalo ʻo fekauʻaki mo e tangatá pe fefiné. ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e fekoekoeʻi fakaefehokotaki fakasinó ke toki fai pē ʻi loto ʻi he faʻunga ʻo e nofo malí. (Hepelu 13:4) Ka ko e telefoni fakalieliá ʻokú ne fakaʻaiʻai ai ʻa e kau talavoú ke nau hokosia ʻa e ngaahi fiefia fakaefehokotaki fakasinó ʻi tuʻa mei he nofo malí. ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ko e fiefia moʻoní ʻoku hoko mai ia mei he foakí—ʻikai ko e maʻu maí. (Ngāue 20:35) Ka ko e telefoni fakalieliá ʻoku akoʻi ai kita ke te ngāueʻaki ʻa e niʻihi kehé ko ha founga ia ki hono fakahōhōʻiaʻi kitá. ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e ngaahi hoa malí ke nau fakahāhā ʻa e fekoekoeʻi moʻoní ʻaki hono fakatupulekina ʻa e feʻofaʻaki mo e fefalalaʻaki. (Efeso 5:22, 33) Kae kehe, ko e telefoni fakalieliá ʻoku poupouʻi ai ʻa e loto-momokó mo e taʻefeʻiloʻakí.
Ko ha Tōʻonga Fakatupu Maumau
Naʻe ʻiloa ʻa Kolinitō motuʻa ko ha kolo ʻo e ngaahi tōʻonga taʻetaau. Naʻe ʻuhinga lelei leva ʻa e tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiane ʻi aí: “ʻOku te manavahē tuʻu naʻa ʻiloange ʻe leʻei hoʻomou tokanga, ʻo mou hiki mei hoʻomou toka taha mo nofo molumalu kia Kalaisi; ʻo hange ne kākāʻi ʻa Ivi ʻe he Ngata ʻaki ʻene olo.” (2 Kolinito 11:3) Ko e telefoni fakalieliá ko e taha ia ʻo e ngaahi founga ʻoku ngāueʻaki ʻe Sētane ko e Tēvoló ke fakameleʻiʻaki ʻa e toʻutupu he ʻaho ní.
Ki he kau talavou ʻe niʻihi, ko e tā ki he ʻū laine telefoni fakalieliá kuo hoko ia ko ha tōʻonga taʻemapuleʻi. Ko ha kiʻi tangata te tau ui ko Simi ʻoku fakatātaaʻi ai ʻa e anga tofu ko ia ʻo e lava ke hoko ʻo “maʻunimā” ʻa e niʻihi. Naʻe sio ʻa Simi ʻi he fika ʻo ha laine telefoni fakalielia ʻi ha papa tuʻuaki. Naʻá ne ako maʻuloto ʻa e fiká peá ne tā leva ki ai ki mui ai ʻi he fieʻilo. Ko e tā ki he lainé naʻe fakaʻau ke lahi ange ʻa e toutou tā ki aí. ʻIkai fuoloa, naʻe faai hake ki he US$600 ʻa ʻene moʻua telefoní!
Ko hono ueʻi ʻa e ngaahi holi fakaefehokotaki fakasinó lolotonga hoʻo kei taʻemalí ʻoku fepaki ia mo e akonaki ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá. ʻOku fakaʻaiʻai ai: “Ko ia mou ʻai ke mate leva homou ngaahi kupu ʻoku ʻi mamani, ko e feʻauaki, angaʻuli, havala.”—Kolose 3:5.
Ko e Ngaahi Fakatuʻutāmaki ʻi he Faisoó
Fēfē leva ʻa e fānau lalahi ʻoku fakamātoato ʻenau faisoó? Ko e moʻoni, ʻoku fakanatula pē ki he kakai ʻoku feʻofaʻakí ke nau loto ke fefakahāʻaki ʻa ʻenau ngaahi ongó. ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú, naʻe pehē ʻe ha kiʻi fefine manavahē-ʻOtua ʻo fekauʻaki mo e tangata naʻá na teu malí: “Ko e meʻa ʻa hoku ʻofaʻanga au, pea ʻoku huʻu kiate au ʻene holi.” (Hiva ʻo e Hiva 7:10) ʻI he fakaofi mai ʻa e ʻaho malí, ʻoku totonu mo taau ʻa e lāulea ʻa ha ongo meʻa fakamaʻu ki ha ngaahi meʻa pau fakapulipuli. Kae kehe, ko e telefoni fakalieliá ko ha founga malu ia ke fakamatalaʻi ai ʻa e ngaahi ongo fakaemanakó?
ʻIkai. Naʻa mo e faʻahinga ʻoku fakamaʻú ʻoku nau moʻuaʻaki ke muimui ʻi he akonaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Ko e meʻa ki he feʻauaki mo e angaʻuli kotoa pe, ʻumaʻā ʻa e manumanu, naʻa mo e lau ki ai ke mou fakaʻehiʻehi mei ai, telia ʻa e tāu ʻo e feangai ʻa e kakai lotu; kaeʻumaʻā ʻa e angamousaʻa, mo e lau fakasesele pe ko e fiengutuhua, ko e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ngali; ka ʻoku tāu muʻa ha fakafetaʻi. Seuke ʻoku mahino ia kiate kimoutolu, he ʻoku mou ʻilo, ʻilonga ha feʻauaki, pe ha angaʻuli, pe ha manumanu, (ko e toko taha tauhi-aitoli ia,) ʻoku ʻikai hano tofiʻa ʻi he Puleʻanga ʻo Kalaisi mo e ʻOtua.”—Efeso 5:1-4 (Ef 5:3-5, PM); Kolose 3:8.
Ko e talanoa fufū ʻa ia ʻoku langaʻi ʻosi fakakaukauʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukau taʻetāú pe ʻokú ne fakalanga ʻa e feʻauaki tokotahá ʻoku mahino ʻaupito ʻene taʻemaʻa ʻi he ʻafio ʻa Sihová. Pea ʻe lava ke iku ki hano toe maumauʻi lahi ange ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá. Ko e fakatātaá, naʻe faisō ha ongo meʻa ʻi he tuʻunga naʻá na nofo vāmamaʻo. ʻI he ʻuluaki taimí, naʻá na ngāueʻaki ʻa ʻena faʻa talanoa telefoní ko e founga ia ke na feʻilongaki aí. Kae kehe, ʻikai fuoloa naʻe kamata ke na talanoaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga-lea taʻetaau. Naʻe fakaʻaʻau ʻena ngaahi talanoá ke toe kovi ange. ʻOku ʻikai leva ha ofo, ʻi he faifai pea fakaʻatā kinaua ʻe hona tuʻungá ke na fakatahá, naʻe vave ʻena tō ki he tōʻonga taʻemaʻá.
Ko e moʻoni, ko kitautolu ʻoku tau loto ke fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá te tau fai hotau tūkuingatá ke kalofi ʻa e tō ki he tauhele ʻo e telefoni fakalieliá. ʻE lava fēfē ke tau lavameʻa ʻi he fai peheé?
‘Tokeia Ho Sinó’
Ko e telefoni fakalieliá ʻe lava ke hoko ko e meʻa fakatupu maʻunimā. ʻOku fiemaʻu ke tau ‘tokeia hotau sinó, mo takipopulaʻi’ koeʻuhí ke aʻusia ai ʻa e hōifua ʻa Sihová. (1 Kolinito 9:27) Kapau ʻokú ke lolotonga fai ʻa e telefoni fakalieliá, fēfē ke ke kumi ki ha tokoni? Ko hono tala ki hoʻo ongo mātuʻa Kalisitiané ko ha kamata lelei ia. ʻIo, te na loto-mamahi nai ʻia koe. Ka te na toe ʻi he tuʻunga lelei tahá foki nai ke tokoni ke levaʻi hoʻo tōʻongá ke ʻoua naʻa ʻi ai haʻo toe foki ki ai. ʻE toe loto-lelei foki mo malava ʻa e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi ho feituʻú ke tokoni atu.
Kapau ʻokú ke faisō, fakapapauʻi ke ke nofo anga-maʻa, naʻa mo e talanoa ʻi he telefoní. Ko ha fefine Kalisitiane fakamaʻu ko hono hingoá ko Leticia ʻokú ne pehē: “Ko au mo e tangata ʻokú ma teu malí kuó ma lau fakataha ha ngaahi kupu Fakatohitapu fekauʻaki mo e nofo anga-maʻá. ʻOkú ma houngaʻia ʻi he founga kuó ne tokoniʻi ai kimaua ke ma tauhi maʻu ha konisēnisi maʻá.” Loto-toʻa ke liliu ʻa e tuʻunga-leá kapau ko hoʻomo talanoá ʻoku kamata ke huʻunga kovi. Fetalanoaʻaki fakataha fekauʻaki mo e fiemaʻu ke tauhi ke maʻa hoʻomo fetalanoaʻakí.
ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ko e tuʻuaki ʻo e telefoni fakalieliá ʻoku fakaʻaliʻali mai ia ʻi he televīsoné ʻi he tuʻapoó. Mahalo ʻe lelei tahá ke ke fakaʻehiʻehi ʻaupito pē mei he sio televīsone tuʻapoó. Koeʻuhi ko e feʻauaki tokotahá te ne langaʻi tatau pē, kae ʻikai ko hono fakaongonoaʻi, ʻa e ngaahi fakakaukau taʻetāú, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ke ke fakaʻehiʻehi mei he tōʻonga taʻemaʻa ko ení.b ʻE lava ke ke toʻo lavameʻa ʻa e ngaahi fakakaukau taʻemaʻá mei ho ʻatamaí ʻaki ʻa e nōfoʻi ʻi he ngaahi meʻa ʻoku totonú. (Filipai 4:8) Feohi mo e ngaahi kaungāmeʻa ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e lea leleí, pea lau fakaʻaho ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá mo e ngaahi tohi faka-Kalisitiané ke fakaivimālohiʻi ai ʻa hoʻo fakapapaú. ʻI he foungá ni ʻe ʻikai te ke fakaʻatā ai ha faingamālie ki he ngaahi fakaʻānaua taʻetāú ke tolotolo mai ʻo ne fakameleʻi hoʻo fakakaukaú. Ko e mahuʻinga tahá, lotu ki he ʻOtuá ki ha tokoni. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “Li atu ā hono kotoa ʻo hoʻomou lotomoʻua ki he ʻEne ʻAfio; he ʻoku ne mamahiʻi kimoutolu.”—1 Pita 5:6, 7.
“Ko e tenge ʻo e toʻutupú ke kau ʻi he fehokotaki fakasino taʻefakalaó ʻoku lahi ʻaupito,” ko e lau ia ʻa ha kiʻi taʻahine Kalisitiane mei Pelēsila. Kae kehe, ʻoku ʻafioʻi ʻe Sihova ʻa e ngaahi pole ʻokú ke fehangahangai mo iá. Maʻu ʻa e loto-pau te ne ʻoatu kia koe ʻa e tokoni kotoa pē ʻokú ke fiemaʻu ke ke nofoʻaki maʻa ai ʻi heʻene ʻafió.—Efeso 6:14-18.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko ha tōʻonga kovi meimei tatau mo ia ʻa e fetalanoaʻaki fakalanga holi ki he fehokotaki fakasinó ʻi he ngaahi loki talanoa faka-ʻInitanetí.
b Ki ha ngaahi fokotuʻu ki he founga ke ikuʻi ai ʻa e feʻauaki tokotahá, sio ki he tohi Questions Young People Ask—Answers That Work, peesi 198-211, ʻoku pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Fakatātā ʻi he peesi 12, 13]
Fakatouʻosi ʻa e telefoni fakalieliá mo e ʻinitaneti fakalieliá ʻoku lahi hono manakoá
[Fakatātā ʻi he peesi 12, 13]
Kuo pau ke tokanga ʻa e kau faisoó ke ʻoua naʻa hoko ʻo taʻemaʻa ʻenau talanoá
[Fakatātā ʻi he peesi 14]
Ko hono lau ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá mo e ngaahi tohi faka-Kalisitiané ʻe lava ke ne fakaivimālohiʻi ʻa hoʻo fakapapau ke nofo anga-maʻá