Taimi ʻOku Hoko Ai ʻa e Tokanga Fekauʻaki mo e Fōtungá ko ha ʻĀvangá
ʻI HE taimi ʻoku sio ai ʻa e tokolahi taha ʻo kitautolú ʻi ha sioʻatá, ʻoku tau sio ai ki he ngaahi tafaʻaki ʻoku tau ongoʻi ʻe lava ke fakaleleiʻi. Ko ia ʻoku tau toe fulihi hotau valá pe ko e ʻulú pe ʻai ha kiʻi meʻa teuteu pea toki hoko atu ʻi heʻetau ngaahi ngāue ʻo e ʻahó. Ko e tokanga pehē fekauʻaki mo hotau fōtungá ʻoku fakanatula pē ia mo totonu. Ka ki he kakai ʻe niʻihi, ʻoku fuʻu tōtuʻa ʻa e tokanga fekauʻaki mo honau fōtungá ʻo aʻu ai ki ha tuʻunga ʻa ia ʻoku vakai ki ai ʻa e kau toketaá ko ha mahaki.
ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Merck Manual of Diagnosis and Therapy ʻa e mahaki ko ení ko e “hohaʻa tōtuʻa ʻi ha mele ʻi he fōtungá, ʻo fakatupunga ai ʻa e loto-mafasia lahi pe mavahe mei he ngaahi meʻa fakasōsialé, fakaengāué, pe ko ha ngaahi tafaʻaki mahuʻinga kehe ʻo ha meʻa ʻoku hoko.”a Koeʻuhi ko e faʻahinga ʻoku puké ʻoku nau sioloto nai ki ha mele pau pe fakalahiʻi ha kiʻi mele siʻisiʻi, ʻoku nau vakai ai kia kinautolu ʻoku nau palakū.
Ko Palōfesa J. Kevin Thompson ʻo e ʻUnivēsiti ʻo South Florida, ʻi he ʻIunaite Seteté, ʻokú ne pehē, ngalingali ʻoku hāhāmolofia ʻa e mahakí ni, “ʻo ne uesia nai ʻa e 1.0-2.0% ʻo e kakaí fakalūkufua pea 10-15% ʻo e kau uesia fakaeʻatamai ʻoku ʻikai te nau ʻi he falemahakí.” Kae kehe, ʻokú ne tānaki mai: “ʻOku tui ʻa e kau fakatotolo ʻe niʻihi ko e lahi ʻo e mahakí ni ʻoku mahiki ki ʻolunga, ʻi he hoko ʻo toe lelei ange ʻa e ngaahi founga siví ʻi hono ʻiloʻi ʻa e palopalemá, pea ʻi he hoko ʻa e sōsaietí ʻo toe ʻāvangā lahi ange ʻi he tokanga ki he fōtungá.” Neongo ʻoku lava ke uesia ʻe he tuʻungá ni ʻa e kakai ʻo e taʻumotuʻa kotoa pē, ʻoku faʻa kamata ia ʻi he kau taʻu hongofulu tupú. ʻI he tuʻunga ʻo ʻene fekauʻaki mo e kakai lalahí, ʻoku hā ʻokú ne uesia tatau ʻa e kakai tangatá mo e kakai fefiné. ʻOku kehe ʻaupito eni ia mei he ngaahi mahaki-kaí, ʻa ia ʻoku lahi mamaʻo ange ia ʻi he kakai fefiné.
Ko e hohaʻa tamaki tōtuʻa ki he fōtungá ʻa ia ʻoku anga-maheni ʻaki ʻi he kakai ʻoku nau maʻu ʻa e mahakí ʻoku faʻa iku ia ki he toutou sio ki he sioʻatá pea ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ʻoku aʻu ia ki he mavahe fakasōsiale. Ko e meʻa ʻoku kovi angé, ko e “loto-mafasia mo e ʻikai ngāue lelei ʻoku ʻalu fakataha mo e mahakí ni ʻe lava ke iku ia ki he toutou nofo falemahaki mo e tōʻonga taonakita,” ko e fakamatala ia ʻa e Merck Manual. ʻOku ʻikai fai ha ofo ʻi he kumi ʻa e kau mahaki ʻe niʻihi ki he tafa fakasanisaní. “ʻOku ʻikai te u faʻa poupouʻi ia,” ko e lau ia ʻa Dr. Katharine Phillips, ʻa ia kuó ne faʻu ha tohi ki he mahakí ni. “Ko e tafá ʻoku ʻikai toe ala fakafoki,” ko ʻene fakamatalá ia, “pea ko e kakai tokolahi taha ʻoku nau maʻu ʻa e mahakí ʻoku nau faʻa ongoʻi naʻe ʻikai foki lavameʻa ʻa e tafá.”b
ʻI he taimi ki he taimi, ʻoku hā ʻa e mahakí ni ʻi ha taʻu kei siʻi ʻaupito. Ko e George Street Journalc ʻoku līpooti mai ai ha tamasiʻi taʻu ono “naʻá ne tui naʻe enga ʻa hono nifó, ‘fōlahi’ ʻa hono foʻi keté pea naʻe hā taʻefakafiemālie ʻa hono louʻulú. Naʻe halaʻatā ke lava ʻo sio ʻa e niʻihi kehé ki ha taha ʻo hono ‘ngaahi melé.’ Naʻá ne helu hono ʻulú ʻi ha meimei houa ʻi he pongipongi taki taha, pea kapau naʻe ʻikai lava ke hā ‘fakafiemālie’ ia naʻá ne unu hono ʻulú ʻi he vaí pea toe kamata ʻene helú, ʻo faʻa fakatupunga ai ke ne tōmui ki he akó.” ʻI he ʻaho ʻe taha, ʻi heʻene aʻu ki ha ʻōfisi ʻo ha toketā, naʻe aʻu ʻo ne tūʻulutui ke vakaiʻi hono ʻīmisí ʻi he mētale ngingila ʻo ha sea.
ʻOua ʻe Tuku ʻa e Māmaní Ke Ne Puleʻi Hoʻo Fakakaukaú
Ko e ngaahi makasini pepa ngingilá, ngaahi nusipepá mo e ngaahi tuʻuaki he televīsoné ʻoku nafui ʻaki ai ʻa e kakaí ʻa e ngaahi ʻīmisi ʻo e sino haohaoá. Ko e fakaʻuhinga ʻa e kau tuʻuakí ʻoku faingofua: Tuʻuaki ha foʻi ʻīmisi pau ko e tuʻunga totonú ia, pea ʻe fakamoleki ʻe he kakaí ʻenau paʻanga ne maʻu ʻi he ngāue mālohí ke maʻu ʻa e foʻi fōtunga ko iá. ʻI he tānaki atu ki ai ha kiʻi tenge mei he toʻumeʻá mo ha fanga kiʻi lea taʻefakakaukau nai mei he fāmilí pe ko e ngaahi kaumeʻá, ʻoku ʻikai fakaʻohovale ʻa e hoko ai ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻo taʻemafamafatatau ʻi he fekauʻaki mo honau fōtungá.d Ko e moʻoni, ko ha fakakaukau taʻemafamafatatau ʻe mātuʻaki kehe nai ia mei ha mahaki pupunga fakaʻatamai.
ʻOku fakatou taʻefakanatula mo taʻemoʻoni ke fakakaukau kapau ʻoku ʻikai te ke hā fakaʻofoʻofa pe talavou, ʻe ʻikai ke tokanga mai ʻa e niʻihi kehé kiate koe. ʻOku ʻikai ke faʻa fili ʻe he kakaí ʻa e ngaahi kaumeʻá ʻo fakatatau ki he fōtunga fakaesinó. Ko e moʻoni, ko e fōtungá ko ha ʻuluaki meʻa tefito nai ia, ka ko e angaʻitangatá, ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāangá mo e ngaahi meʻa ʻoku fakamahuʻingaʻí ʻa e haʻi moʻoni ʻo e kaumeʻá. ʻI ha ngaahi founga ʻe niʻihi ko kitautolu taki taha ʻoku tau hangē ha tohí—ʻe ʻi ai nai hano takafi fakaʻofoʻofa, ka ʻo kapau ko e meʻa ʻi lotó ʻoku taʻeoli, ʻe vave hono tuku ia ki lalo ʻe he kau lautohí. Kae kehe, tatau ai pē pe ko e hā ʻa e takafí, kapau ʻoku mālie ʻa e tohí, ʻe lau ia ʻe he kakaí. Ko ia fēfē ke ke tokanga ki ho ngaahi ʻulungāangá ʻi ho tuʻunga ko ha tokotahá? Ko e meʻa ia ʻoku fakalototoʻaʻi koe ke ke fai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohi Tapú.—Palovepi 11:22; Kolose 3:8; 1 Pita 3:3, 4.
Pea ke faitotonú, ʻoku liliu hotau fōtungá ʻi heʻetau hoko ʻo motuʻa angé. Kapau ko e moʻuí, kaumeʻá mo e fiefiá ʻoku makatuʻunga ia ʻi he matamatalelei fakatalavoú, ko ha kahaʻu fakamamahi ē ʻe hanga mai ki hono kotoa ʻo kitautolú! Neongo ia, ko hotau tuʻungá ʻe lava ke hoko ia ʻo kehe ʻaupito. ʻO anga-fēfē?
Ko e Fakaʻofoʻofa ʻe Tolongá
ʻOku pehē ʻe he Palovepi 16:31: “Ko e ʻuluhina ko e kalauni matamatalelei ʻoku maʻu ʻi he hala ʻo e faitotonu.” ʻI he vakai mai ʻa Sihova ko e ʻOtuá—pea ʻi he vakai ʻa e faʻahinga kotoa ʻoku nau maʻu ʻene fakakaukaú—ko e kakai ʻoku tupu ʻo motuʻa ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá ʻoku ʻikai hoko ʻo siʻi ai honau fakaʻofoʻofá. Ko hono moʻoní, koeʻuhi ko honau lēkooti ʻo e faivelenga mo e līʻoa fakaʻotuá, ʻoku nau maʻu honau kalauni fakaʻofoʻofá ʻi he ʻulu hinā. Ko e faʻahinga mahuʻinga tāutaha ko iá ʻoku nau tuha mo ʻetau ʻofá mo e ʻapasia lolotó.—Livitiko 19:32.
Tānaki atu ki ai, ko Sihova, ʻi he māmani foʻou ka hoko mai kuó ne talaʻofá, te ne fakafoki ʻa e ngaahi nunuʻa ʻoku fai ʻe he angahala tukufakaholó ki he kotoa ʻo ʻene faʻahinga mateakí, ʻa e taʻumotuʻa mo e kei siʻi. ʻI he ʻosi ʻa e ʻaho kotoa pē, te nau sio ai mo ongoʻi ʻoku fakalakalaka honau sinó kae ʻoua kuo faifai ʻo nau aʻu ki he tumutumu ʻo e haohaoa fakaesinó. (Siope 33:25; Fakahā 21:3, 4) Ko ha ʻamanaki fakafiefia ē ko ia! Te ke saiʻia ke ʻi honau lotolotongá? Kapau ko ia, feinga leva ke tokanga ki he fakaʻofoʻofa ʻa ia ʻoku mahuʻinga moʻoní, pea ʻoua ʻe tuku ʻa e fakakaukau launoa mo faʻa taʻeongoʻi ʻa e māmaní ke ne puleʻi hoʻo fakakaukaú. Te ke hoko ai ko ha tokotaha fiefia lahi ange mo fakaʻofoʻofa ange ʻi hoʻo fai iá.—Palovepi 31:30.
[Fakamatala ʻi lalo]
a “Ko e hohaʻa tōtuʻa ki he fōtunga fakaesinó ko ha fakaʻilonga anga-maheni ia ʻo ha ngaahi uesia lahi fakaʻatamai,” ko e lau ia ʻa e Medical Journal of Australia. ʻOku kau ki heni ʻa e loto-mafasiá, mahaki pupunga mo fakakounaʻí mo e ngaahi mahaki-kai hangē ko e ʻanolekisia nevosá. Ko ia ai, ʻoku faingataʻa nai ke ʻiloʻi pau ʻa e mahakí ni.
b Kātaki ʻo sio ki he kupu ko e “ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú . . . ʻOku Totonu Ke U Tafa Fakasanisani?” ʻi he ʻīsiu ʻo e Awake! ʻo ʻAokosi 22, 2002. Ko e moʻoni, ʻe fiemaʻu nai ki ha tokotaha uesia lahi fakaʻatamai ʻa e tokoni ʻa ha palōfesinale ki he moʻui lelei fakaʻatamaí.
c Ko ha tohi ʻa e ʻUnivēsiti Brown, ʻi Rhode Island, U.S.A.
d Ki ha fakamatala lahi ange, kātaki ʻo sio ki he vahe “ʻOku Mahuʻinga Fēfē ʻa e Fōtungá?” ʻi he tohi ko e Questions Young People Ask—Answers That Work, ʻoku pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.