Mataʻitofe ʻUliʻulí—Mataʻikoloa mei he Potu Tahi Sauté
MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI NUʻU SILA
“ʻOku fiemaʻu ha kau ngāue ki he faama mataʻitofé ʻi Manihiki,” ko e fakamatala ia ʻi ha tuʻuaki ʻi he “Cook Islands News.” Te ke fifili nai, ‘ʻOku anga-fēfē hono fāmaʻi ʻo e mataʻitofé? Pea ko fē koā ʻa Manihiki?’
KO Manihiki, ko ha motu mamaʻo ʻoku faʻu ʻe he feó, ko e taha ia ʻo e ʻotu motu ʻe 15 ʻa ia ʻi hono fakatahatahaʻí ʻoku ui ko e ʻOtu Motu Kukí, ʻoku tuʻu ia ʻi he kilomita ʻe 2,600 ʻi he fakatokelau hahake ʻo Nuʻu Silá. ʻI he konga ki muʻa ʻo e 1970 tupú, fakatatau ki ha ngaahi līpooti ʻe niʻihi, naʻe kamata mei ai ʻa e ʻahiʻahiʻi hono fāmaʻi ʻo e mataʻitofe ʻuliʻulí. ʻI he ʻahó ni ʻoku lahi ʻaupito ʻa e ngaahi faama fakakomēsiale mataʻitofe ʻuliʻuli lavameʻa ʻoku nau mafola holo ʻi he ngaahi fangaʻuta ʻo Manihiki.
ʻOku fiemaʻu ki hono fāmaʻi ʻo e mataʻitofe ʻuliʻulí ha ngāue ala, ka ʻoku toe mātuʻaki fiemaʻu foki ʻa e pōtoʻi fakatekinikalé. ʻOku kamataʻaki ʻa e foʻi ngāué hano filifili lelei ʻo ha ngaahi tofe ʻuliʻuli feʻungamālie. Ko e ngaahi tofe ko ia kuo filí ʻoku fakaava fakaalaala ia, pea ʻoku hihi pōtoʻi ʻa e kakano ʻo e tofé ʻaki ha kiʻi hele matatōtao siʻisiʻi. ʻOku toki fakahū leva ki ai ha foʻi uho fuopotopoto, pe foʻi kula, fakataha mo ha kiʻi meʻi kakano kuo hifiʻi mei he ʻotu kanomate ʻi loto he foʻi fingotá. ʻOku toki fakafoki leva ʻe he kau ngāué ʻa e ngaahi foʻi tofé ki he fangaʻutá pea fakaili fakalelei ai kinautolu, ʻo fufulu ke maʻa mei haʻane kamata ke limulimua pe tupu ai ʻa e fanga kiʻi siosió.
Faai atu pē, ʻoku takatakaiʻi ʻe he meʻi kanomate naʻe fakahū ki lotó ʻa e foʻi kulá pea ʻufiʻufi ia ʻaki ha ngaahi ʻotu meʻa lanu ngingila ʻo e mataʻitofé ʻoku ui ko e neka pe faʻē-ʻo-e-mataʻitofé. Kapau ʻe ʻikai ke talitekeʻi ʻe he foʻi tofé ʻa e foʻi kulá, ʻoku faʻu ha mataʻitofe ʻi loto he taʻu ʻe taha mo e konga ki he taʻu ʻe ua. Kuo ui ʻa e foʻi ngāué “ko ha tauʻaki kainikavea fakaofo ʻi he tangatá mo natula.”
Ngaahi Mataʻitofe ʻUliʻulí—Ko Honau Mahuʻingá
Ko e mataʻitofe ʻuliʻuli ʻo e Pasifiki Sauté ko e taha ia ʻo e ngaahi mataʻitofe hāhāmolofia taha ʻo e māmaní, ko ia ai, ko e taha ia ʻo e ngaahi mataʻitofe mahuʻinga tahá. Ko hono moʻoní, ko e ngaahi mataʻitofe ʻuliʻulí ʻoku nau maʻu ha ngaahi lanu kehekehe, mei he lanu hinehina silivá ki he ʻuliʻuli fakapōpōʻulí. Ko e niʻihi ʻoku lanu kulokula momoho, koula, polonise, kopa, lanu mata mataʻāʻā, pulū, fisiʻifekika pe kalasi kehekehe ʻo e kulei māmá. Naʻa mo haʻo lava ʻo maʻu ai ʻa e ngaahi lanu tuifio, hangē ko e pingikī/lanu kula momoho, lanu mata/koula, lanu mata/ʻuliʻuli, pulū/ʻuliʻuli mo e fisiʻifekika/ʻuliʻuli.
ʻI hono fakapapauʻi ʻa e mahuʻinga ʻo ha mataʻitofe, ko e lanu ʻe tahá ʻoku ʻikai ke fuʻu mahuʻinga moʻoni ange ia ʻi ha toe mataʻitofe ʻe taha. Ko e meʻa ʻokú ne fakaleleiʻi moʻoni ʻa e mahuʻinga ʻo ha foʻi mataʻitofe fakatāutahá ko ʻene potupotutatau pe faitatau ʻo hono ngaahi lanú. ʻOku toe ʻi ai mo e ngaahi tuʻunga kehe ʻoku lava ke fakapapauʻiʻaki ʻa e mahuʻinga ʻo ha mataʻitofe—ko hono lahí, fuó, tafaʻaki ʻi tuʻá mo ʻene ngingilá.
ʻI he talanoa ʻa ha tokotaha tauhi siueli ʻo fekauʻaki mo e lahi ʻo ha mataʻitofe, ʻokú ne ʻuhingá ki hono taiamitá. Ko e lōloa anga-mahení ʻoku ʻi he vahaʻa ʻo e milimita ʻe 8 ki he 12, ʻoku tātātaha ki ha ngaahi mataʻitofe ke aʻu ʻo milimita ʻe 18 pe lahi ange. Neongo ko e lahí ʻoku ʻikai ko e tuʻunga mahuʻinga tahá ia, ʻi he tuʻunga fakalūkufuá, ʻoku ʻalu fakataha ʻa e totongi ia ʻo e mataʻitofé mo hono mamafá pe fuó.
ʻI he hangē ko e lanú, ʻoku kehekehe ʻa e ngaahi fuó. Ko e anga-mahení, ko e ngaahi mataʻitofe fuopotopotó pe fuo hangē ha foʻi pulú ʻa e totongi mamafa tahá. Kae kehe, ko e ngaahi foʻi mataʻikoloa ʻoku fuo hangē ha tulutā vaí pe loʻimatá ʻoku lava pē ke ngāueʻaki ia ki hono ngaohiʻaki ha ngaahi kahoa mo ha hau fakaʻofoʻofa. ʻOku toe ʻi ai foki mo e ngaahi mataʻitofe fuo siakale, ʻa ia ʻoku takatakaiʻi kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi foʻi mama pe fakanifo kehekehe. Kapau te ke ʻiloʻi ha mataʻitofe fuo hangē ha fakamaʻú, ʻoku ʻuhinga iá ʻokú ne maʻu ha tafaʻaki ʻe taha ʻoku fuopotopoto pea tafaʻaki ʻe taha ʻoku lafalafa. ʻOku ʻi ai foki mo e ngaahi mataʻitofe fōkehekehe, pe ngaahi mataʻitofe ko ia ʻoku taʻepotupotutatau honau fuó.
ʻOku hāhāmolofia mo mamafa ha mataʻitofe ʻoku fōtunga taʻemele. ʻOku anga-maheniʻaki, ko e ngaahi mele ʻi tuʻá ʻe ʻi ha fōtunga nai ʻoku luoluo, fetungotungaʻi, mafahifahi, mavauvau, ʻileʻila pe toiʻi meʻa—ʻoku hoko fakanatula kotoa ia. Kapau ʻoku ʻikai ke fuʻu lahi ha ngaahi mele pe hā pē ia ʻi ha ngaahi konga ʻe niʻihi, ʻe malava ke ʻufiʻufiʻi nai ʻa e ngaahi melé ʻi hono fulihi kinautolu ki lalo ʻi he taimi ʻoku fakamaʻu hifo ai ʻa e foʻi mataʻitofé ʻi ha siueli.
Ko e meʻa te ke fakatokangaʻí ko e ngingila ʻa e mataʻitofé, ʻa ia ʻoku fakatuʻunga ia ʻi he matolu ʻa hono neká. Ko ha toe tafaʻaki ʻe taha ʻi hono siviʻi ʻo e mataʻitofé ko e natula ʻo e mataʻikoloá ke tapua ʻa e māmá, ʻa ia ʻoku ʻoange ai ki he mataʻitofé ʻa e fotu manumanumelie mo fakamānako. ʻOku tui ʻa e niʻihi ko e ngingilá—ʻo lahi ange ia ʻa hono lanú, lahí, fuó pe tafaʻaki ki tuʻá—ʻokú ne tohoakiʻi ʻa e saiʻiá.
Fiemaʻu Hono Tokangaʻi ʻo e Ngaahi Mataʻitofé
ʻI heʻene kehe mei he mataʻikoloa mahuʻinga kehé, hangē ko e taiamoní pe lupí, ko e mataʻitofé ʻoku lave kia kinautolu ʻoku “pelepelengesi.” ʻE lava ke nau makohikohi ʻi heʻene mamili mo e siueli kehé pe ngaahi meʻa fefeká. Ko ia, kapau ʻokú ke maʻu ha ngaahi mataʻitofe, tokanga ʻi hono tui pe faʻo kinautolú.
ʻOku lava ʻe he ʻēsití, ʻo kau ai ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he pupuha ʻo e tangatá, ke ne fakatupunga ʻa e maumau, ʻo hangē pē ko e ngaahi faitoʻo tāmate siemú, meʻa fakanamuleleí mo e ngaahi meʻa teuteu kehé. Ko ha tokotaha tauhi siueli ʻiloa ʻi he ʻOtu Motu Kukí ʻokú ne fakahinohinoʻi mai ʻa e founga fakamaʻa hokó: “Huʻi fakataha ha vai mo ha meʻa fufulu ipu vaivai ʻi ha poulu siʻisiʻi. Heu ʻa e vaí ʻaki ha polosi fufulu nifo molū, pea olo fakaalaala ʻa e tuʻuʻanga siuelí mo e mataʻitofé. Vaimaʻa ʻaki ia ha vai foʻou, pea holomātuʻuʻaki ha konga tupenu molū.”
Ngaahi Mataʻitofé ʻi he Hisitōliá
Hangē ko ia kuo fakahaaʻi ʻe he foʻi moʻoni naʻe vikia kinautolu ʻi he ngaahi tohi motuʻá, ko e ngaahi mataʻitofé naʻe ʻi he haʻohaʻonga ia ʻo e ngaahi mataʻikoloa fuoloa taha naʻe ngāueʻaki ki he teuteu ʻa e tangatá. Ko e kakai ʻi he Hahake Lotolotó mo ʻĒsiá naʻe tautefito ʻenau fakamahuʻingaʻi māʻolunga kinautolú, ʻo ngalingali ko ʻenau vakai ki he ngaahi mataʻitofé ko e ngaahi fakaʻilonga ia ʻo e maʻá mo e tuʻunga leleí.
ʻI Loma motuʻa, ko e ngaahi mataʻitofé naʻe fakamahuʻingaʻi māʻolunga ia he ko e kakai pē ʻo e kalasi māʻolunga angé naʻe fakaʻatā ke nau tui kinautolú. Ko Pilini ko e Lahí, ko ha netulolisi mo ha filōsefa ʻo e ʻuluaki senitulí, naʻá ne vikiʻi ʻa e ngaahi mataʻitofé ko e “koloa tuʻu-ki-muʻa taha ia ʻi he māmaní kotoa.” Pea ʻi hono fakatātaaʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e Puleʻanga ʻo hēvaní, naʻe lea ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e ‘mataʻitofe ʻe taha’ naʻe mahuʻinga pehē he naʻe hanga ai ʻe ha tokotaha faifakatau naʻe fekumi ki ha ngaahi mataʻitofe lelei ʻo “fakatau atu ʻa e meʻa kotoa pe naʻa ne maʻu, ka ne fakatau aki ʻa e mataʻitofe ko ia.”—Mātiu 13:45, 46.
Ko e lave ʻa Sīsū ki he ngaahi mataʻitofé ʻoku ʻikai ha veiveiua ʻoku fakahaaʻi fakatouʻosi ai ʻa honau fakaʻofoʻofá mo e mahuʻingá. He fakamālō moʻoni ia ko kitautolu kia Sihova, ko e Tokotaha-Fakatupu ʻo e ngaahi foʻi mataʻikoloá ni, ʻo kau ai mo ia ʻoku maʻu ʻi he Potu Tahi Sauté!
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Ngaahi mataʻitofe ʻuliʻulí (kuo fakalahi ke fakahaaʻi hono fakaikiikí)