Ko e Hā ʻa e Faiva Te Ke Sio Aí?
ʻI HE ngaahi hongofuluʻi taʻu ki muí ni maí, ko e tōtuʻa ʻo e fehokotaki fakasino, fakamālohi, mo e tuʻunga fakalielia ʻi he faivá kuo fakahoko ai ha ngaahi tali kehekehe. ʻOku pehē ʻe he niʻihi ʻoku fulikivanu ha konga fehokotaki fakasino pau, lolotonga ia ʻoku fakakikihi ʻa e niʻihi kehé ko ha fakakaukau pōtoʻi ia ʻi he fokotuʻutuʻú. ʻOku vilitaki ʻa e niʻihi ko e fakamālohi ʻi ha foʻi faivá ʻoku ʻikai fiemaʻu, lolotonga ia ʻoku pehē ʻe he niʻihi ʻoku tonu pē ia. ʻOku fakahaaʻi ʻe he niʻihi ko e talanoa ʻoku ngāueʻaki lahi ai ʻa e lea fakalieliá ʻoku fakatupu ʻita, lolotonga ia ʻoku taukaveʻi ʻe he niʻihi ia ʻoku totonu. Ko e meʻa ʻoku ui ʻe ha tokotaha ʻoku fakalieliá, ʻoku ui ia ʻe he tokotaha ʻe taha ko e fakahāhaaʻi tauʻatāina. Ko e fanongo ki he ongo faʻahí fakatouʻosi ʻoku ʻai nai ai ke hā ngali ko ha meʻa launoa hono kotoa eni.
Ka ko e kakano ʻo e foʻi faivá ʻoku ʻikai ko ha meʻa pē ia ke fai ai ha fakakikihi launoa. Ko ha meʻa ia ke fai ki ai ʻa e tokanga tefito, ʻo ʻikai ki he ngaahi mātuʻá pē kae pehē foki ki he faʻahinga kotoa ʻoku nau fakamahuʻingaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāangá. “ʻI he taimi pē ʻoku ou tuku ai ha faingamālie pea fakafepakiʻi ʻa ʻeku fakafuofua leleí ʻo toe foki ki ha fale faivá, ʻoku ou ongoʻi maʻu pē ʻo hangē ko ha tokotaha koví ʻi heʻeku hū ki tuʻá,” ko e fakamatala mamahi ia ʻa ha fefine ʻe taha. “ʻOku ou mā ʻi he kakai naʻa nau faʻu ʻa e veve ko ení, pea ʻoku ou mā ʻiate au. ʻOku hangē ia kuo ʻai au ke u hoko ko ha meʻamoʻui siʻisiʻi ange ʻi hono siofi ʻo e meʻa kuó u toki ʻosi mamata aí.”
Fokotuʻu ʻa e Ngaahi Tuʻungá
Ko e tokanga ki he kakano ʻo e foʻi faivá ʻoku ʻikai ko ha meʻa foʻou ia. ʻI he muʻaki ngaahi ʻaho ʻo e faivá, naʻe tupu ha tōlili ʻi he ngaahi kaveinga fakaefehokotaki fakasinó mo e ngaahi ʻelemēniti faihia naʻe hā ʻi he faivá. Fakaʻosí, ʻi he 1930 tupú, naʻe fakapaasi ai ha lao ʻi he ʻIunaite Seteté ʻa ia naʻe fakangatangata fefeka ai ʻa e meʻa naʻe lava ke hulu ʻi he ngaahi faivá.
Fakatatau ki he New Encyclopædia Britannica, ko e lao foʻou ko eni ki he ngaahi faivá “naʻe fakamālohiʻi lahi fakaʻulia ia, ʻi hono tapui ʻa hono fakahaaʻi ʻi he faivá ʻa e meimei meʻa kotoa pē ʻoku kaunga ki he meʻa ʻoku hokosia ʻe he kakai lalahi anga-mahení. Naʻe tapui ai ʻa hono fakahaaʻi ʻa e ‘ngaahi konga ʻo e holí,’ mo e tonó, fehokotaki fakasino taʻefakalaó, fakatauelé, pea ko e tohotohó naʻe aʻu ʻo ʻikai lava ke fai ha lave fakahangatonu ki ai, tuku kehe ʻo kapau ʻoku mātuʻaki fiemaʻu fakaʻaufuli ki he talanoá pea naʻe tautea lahi ʻa e tokotaha naʻá ne fai iá ʻi he fakaʻosinga ʻo e foʻi faivá.”
ʻI he fekauʻaki mo e fakamālohí, ko e ngaahi faivá naʻe “tapui ke fakaʻaliʻali pe ke lāulea ai ki he ngaahi meʻatau ʻe ngāueʻaki anga-mahení, ke fakahaaʻi ʻa e ngaahi fakaikiiki ʻo ha faihia, ke fakahaaʻi ʻa e mate ʻa e kau ʻōfisa fakahoko laó ʻi he nima ʻo e kau faihiá, ke lave ki ha tāmateʻi anga-fakamanu tōtuʻa, pe ke ngāueʻaki ʻa e fakapoó pe taonakitá, tuku kehe kapau naʻe mahuʻinga ki he talanoá. . . . Naʻe ʻikai lava ke fakatonuhiaʻi ha faihia ʻi ha tuʻunga pē.” ʻI hono fakanounoú, naʻe fakahaaʻi ʻi he laó “heʻikai faʻu ha faiva ʻa ia ʻe fakamāʻulaloʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāanga ʻa e faʻahinga ʻoku sio aí.”
Mei he Ngaahi Fakangatangatá ki he Fakakalakalasí
ʻI he aʻu ki he 1950 tupú, naʻe tukunoaʻi ai ʻe he kau faʻu faiva Hollywood ʻa e laó, ʻi he ongoʻi kuo motuʻa ʻa hono ngaahi tuʻutuʻuní. Ko ia ai, ʻi he 1968 naʻe veteki ai ʻa e laó pea fetongi ia ʻaki ʻa e fokotuʻutuʻu fakakalakalasí.a ʻI he fokotuʻutuʻu fakakalakalasí, naʻe lava ke taʻealafehuʻia ʻa e kakano ʻo ha foʻi faiva, ka ʻe fakakalakalasi ia ʻaki ha fakaʻilonga ʻo e tomuʻa fakatokanga ki he kakaí ʻo fekauʻaki mo hono tuʻungá ki he “kakai lalahí.” Fakatatau kia Jack Valenti, ʻa ia ʻoku ngāue ko ha palesiteni ʻo e Kautaha Heleʻuhila ʻa ʻAmeliká ʻi he meimei hongofuluʻi taʻu ʻe fā, ko e taumuʻá “ke ʻoatu ha fakatokanga tōmuʻa ki he ngaahi mātuʻá, koeʻuhi ke lava ʻo nau fai ʻenau ngaahi fakafuofua tonu fekauʻaki mo e ngaahi faiva ʻoku totonu mo ʻikai totonu ke sio ai ʻa ʻenau fānaú.”
ʻI hono ʻomai ʻa e fokotuʻutuʻu fakakalakalasí, naʻe toʻo ai ʻa e fakangatangatá. Naʻe ʻaukolo mai ai ʻa e fehokotaki fakasinó, fakamālohí mo e fakalieliá ki he ngaahi pepa fakamatala faiva tefito ʻi Hollywood. Ko e ngaahi tauʻatāina foʻou ʻa ia naʻe tuku ki he ngaahi faivá naʻe tukuange mai ai ha peau kula ʻa ia naʻe ʻikai lava ke lōmia. Neongo ia, ʻi he fakakalakalasí, naʻe tomuʻa fakatokanga ai ki he kakaí. Ka ʻoku tala atu ʻi ha fakakalakalasi ʻa e meʻa kotoa ʻoku fiemaʻu ke ke ʻilo ki aí?
Meʻa ʻOku ʻIkai Lava ke Tala Atu ʻe he Fakakalakalasí
ʻOku ongoʻi ʻe he niʻihi ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú kuo hoko ai ʻo ʻikai fefeka ʻa e fokotuʻutuʻu fakakalakalasí. Ko ha fakatotolo ʻa e Akoʻanga Harvard ki he Moʻui Lelei ʻa e Kakaí ʻoku poupouʻi ai ha huʻuhuʻu pehē, he naʻe ʻiloʻi ai ko e ngaahi faiva ʻoku vakai ki ai ʻoku ala tali ki he kau taʻu hongofulu tupu siʻí ʻoku ʻi ai he taimí ni ʻa e fakamālohi lahi ange mo e tuʻunga ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e fehokotaki fakasinó ʻo laka ange ia ʻi he ngaahi faiva ko ia ʻi ha hongofuluʻi taʻu pē ʻi he kuohilí. Naʻe fakaʻosiʻaki ʻi he fakatotoló ko e “ngaahi faiva ʻoku fakakalakalasi tataú ʻoku lava ke kehekehe lahi ʻa hono lahí mo e kalasi ʻoku lava ke fakalotomamahi ʻa hono kakanó” pea ko e “fakakalakalasi makatuʻunga he taʻumotuʻá pē ʻoku ʻikai ʻomai ai ha fakamatala lelei ʻo fekauʻaki mo hono fakahāhaaʻi ʻo e fakamālohí, fehokotaki fakasinó, fakalieliá mo e ʻū meʻa kehé.”b
Ko e ngaahi mātuʻa ʻoku nau fakaʻatā taʻetokanga ke ō ʻenau fānaú ki he fale faivá ʻoku ʻikai nai ke nau lāuʻilo ki he meʻa ʻoku fai ʻa e vakai ʻoku feʻunga ke sio ai he ʻaho ní. Ko e fakatātaá, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he tokotaha fakaanga faiva ʻe taha ʻa e tokotaha tefito ʻo ha foʻi faiva naʻe fakakalakalasi ʻi he ʻIunaite Seteté ʻoku taau ki he kau taʻu hongofulu tupú. Ko ha “taʻu 17 laumālie faʻifaʻiteliha ʻa ia naʻá ne mateuteu ke kau ʻi he konā fakaʻahó, ngāueʻaki taʻefakalao ʻo e faitoʻo kona tapú, paati taʻemapuleʻi mo e fehokotaki fakasino lahi mo ha tamasiʻi naʻá ne toki fetaulaki pē mo ia.” Ko e faʻahinga meʻa ko ení ʻoku ʻikai ʻaupito ke hāhāmolofia ia. Ko e moʻoni, ʻoku pehē ʻe he Washington Post Magazine ko e lave ki he feʻauaki ngutú ʻoku hā ngali “tali ʻi he founga-tuʻumaʻu” ʻi he ngaahi faiva ko ē ʻoku fakakalakalasi ʻoku feʻunga ki he kau taʻu hongofulu tupú. ʻOku hā mahino, ko ha fakakalakalasi ʻoku ʻikai totonu ke hoko ko e meʻa tefito pē ia ʻi hono fakamāuʻi ʻa e kakano ʻo ha foʻi filimi. ʻOku ʻi ai nai ha tataki lelei ange?
“Fehiʻa ki he Kovi”
Ko ha fokotuʻutuʻu fakakalakalasi ʻoku ʻikai ko ha fetongi ia ki ha konisēnisi kuo akoʻi ʻe he Tohi Tapú. ʻI he kotoa ʻo ʻenau ngaahi filí—ʻo kau ai ʻa e ngaahi fili fekauʻaki mo e fakafiefiá—ʻoku feinga ai ʻa e kau Kalisitiané ke ngāueʻaki ʻa e ekinaki ʻoku maʻu ʻi he Tohi Tapú ʻi he Sāme 97:10: “Fehiʻa ki he kovi.” Ko ha tokotaha ʻoku fehiʻa ki he koví te ne fakakaukau ʻoku hala ke fakafiefiaʻi ia ʻe he ngaahi meʻa ʻoku fehiʻa ai ʻa e ʻOtuá.
ʻOku tautefito ʻa e fiemaʻu ki he ngaahi mātuʻá ke nau tokanga ʻo fekauʻaki mo e faʻahinga faiva ʻa ia ʻoku nau fakaʻatā ke sio ai ʻenau fānaú. Ko ha falala tōtuʻa ia ʻa e hila fakavave pē ki he fakakalakalasí. ʻE mātuʻaki malava ke pouaki ʻi ha foʻi faiva ʻoku fakakalakalasi ʻo feʻunga ki he taʻu ʻo hoʻo fānaú ʻa e meʻa ʻoku ʻikai te ke tali ia ʻe koe mātuʻá. ʻOku ʻikai fakaʻohovale eni ki he kau Kalisitiané, koeʻuhi kuo tali ʻe he māmaní ha founga fakakaukau mo e tōʻonga ʻa ia ʻoku fepaki mo e ngaahi tuʻunga fakaʻotuá.c—Efeso 4:17, 18; 1 Sione 2:15-17.
ʻOku ʻikai ʻuhinga eni iá ʻoku kovi ʻa e faiva kotoa. Ka ʻoku totonu ke fai ha tokanga. ʻI he fekauʻaki mo e meʻá ni, ko e ʻīsiu ʻo e Awake! ʻo Mē 22, 1997, naʻe fai ai ʻa e fakamatala ko ení: “ʻOku totonu ke fuatautau fakalelei ʻe he tokotaha taki taha ʻa e ngaahi meʻá pea fai ha ngaahi fili ʻa ia te ne maʻu ai ha konisēnisi ʻataʻatā ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá mo e tangatá.”—1 Kolinito 10:31-33.
Ko Hono Maʻu ʻa e Fakafiefia Feʻungamālié
ʻE lava fēfē ke hoko ʻo filifili lelei ʻa e ngaahi mātuʻá ʻi he fekauʻaki mo hono fili ʻa e ngaahi faiva ʻe sio ai honau fāmilí? Fakakaukau angé ki he ngaahi fakamatala ko ení mei he ngaahi mātuʻa takatakai ʻi he māmaní. ʻE tokoniʻi nai koe ʻe heʻenau fakamatalá ʻi hoʻo fekumi ke tokonaki ha fakafiefia lelei ki ho fāmilí.—Sio foki ki he puha “Ngaahi Founga Kehe ʻo e Fakafiefiá,” ʻi he peesi 14.
“Ko hoku uaifí pe ko au naʻe ō fakataha maʻu pē mo ʻema fānaú ki he ngaahi faivá ʻi he taimi naʻa nau kei siʻi ange aí,” ko e lau ia ʻa Juan, ʻi Sipeini. “Naʻe ʻikai ʻaupito te nau ʻalu ʻia kinautolu pē pe ō mo e toʻutupu kehé. ʻI he taimí ni, ʻi heʻenau taʻu hongofulu tupú, ʻoku ʻikai te nau ō ki he ʻuluaki hulu ʻo ha foʻi faiva; ʻi hono kehé, ʻokú ma fokotuʻu ange ke nau tatali kae ʻoua kuó ma lau ʻa e ngaahi fakamatalá pe fanongo ʻi ha ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e faivá mei he niʻihi kehe ʻokú ma falala ki aí. ʻI he tuʻunga leva ko ha fāmilí ʻoku mau fili ai pe ʻoku totonu ke mau sio ʻi he foʻi faiva ko ení.”
Ko Mark, ʻi ʻAfilika Tonga, ʻokú ne fakaʻaiʻai ke ʻatā ʻa e fetuʻutakí mo hono foha taʻu hongofulu tupú ʻo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hulu he ngaahi fale faivá. “Ko hoku uaifí mo au ʻokú ma kamata ʻa e fetalanoaʻakí, ʻo ʻeke ʻa ʻene fakakaukau ki he foʻi faivá,” ko e lau ia ʻa Mark. “ʻOku ʻai ʻe he meʻá ni ke ma malava ʻo fanongo ai ki heʻene ngaahi fakakaukaú pea fakaʻuhinga mo ia. Ko hono olá, ʻokú ma ʻiloʻi ai ʻoku malava ke mau fili ʻa e ngaahi faiva ʻa ia te mau fiefia kotoa aí.”
Ko Rogerio, ʻi Pelēsila, ʻokú ne toe fakamoleki ʻa e taimi mo ʻene fānaú ʻi hono sivi ʻa e ngaahi faiva ʻoku nau loto ke sio aí. “ʻOku ou lau mo kinautolu ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he kau fakaangá,” ko ʻene leá ia. “ʻOku ou ʻalu mo kinautolu ki he fale vitioó ke akoʻi kia kinautolu ʻa e founga ke fakasio ai ʻi he puhá ki ha ngaahi fakaʻilonga ʻoku taʻefeʻunga nai ha foʻi filimí.”
Ko Matthew, ʻi Pilitānia, ʻokú ne ʻiloʻi ʻoku ʻaonga ke talanoa mo ʻene fānaú fekauʻaki mo e ngaahi faiva ʻoku nau loto ke sio aí. “Mei ha taʻu siʻi,” ʻokú ne pehē, “naʻe fakakau ʻema fānaú ki he ngaahi fetalanoaʻaki fekauʻaki mo e kakano ʻo e ngaahi faiva naʻa mau mahuʻingaʻia fakafāmili aí. Kapau ko ʻema filí ke fakaʻehiʻehi mei ha filimi pau, ko au mo hoku uaifí te ma fakamatalaʻi hono ʻuhingá, kae ʻikai ko e pehē pē ʻikai.”
Tānaki atu ki ai, kuo ʻiloʻi ʻe he ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ʻoku ʻaonga ke fekumi ki he ngaahi faivá ʻi he ʻInitanetí. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻuʻanga Uepi (Web site) ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi līpooti fakaikiiki ki he kakano ʻo e ngaahi faivá. ʻOku lava ke ngāueʻaki eni ke maʻu ai ha mahino māʻalaʻala ange fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga ʻoku pouaki ʻe ha foʻi faiva tefito.
Ngaahi ʻAonga ʻo ha Konisēnisi Kuo Akoʻi
ʻOku lau ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e faʻahinga “kuo ako honau ngaahi ongoʻanga ke sivi ʻa e lelei mo e kovi.” (Hepelu 5:14) Ko ia ai, ʻoku totonu ko e taumuʻa ia ʻa e ngaahi mātuʻá ke fakahūhū ʻa e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāanga ki heʻenau fānaú ʻa ia ʻe tokoniʻi ai kinautolu ke nau fai ʻa e ngaahi fili fakapotopoto ʻi heʻenau maʻu ko ia ʻa e tauʻatāina ke fili ai ʻenau fakafiefia pē ʻanautolú.
Kuo maʻu ʻe he toʻutupu tokolahi ʻi he haʻohaʻonga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ako lelei ʻaupito mei heʻenau ngaahi mātuʻá ʻi he fekauʻaki mo e meʻá ni. Ko e fakatātaá, ko Bill mo Cherie, ʻi he ʻIunaite Seteté, ʻokú na fiefia he ʻalu ki he faivá mo ʻena ongo tamaiki tangata taʻu hongofulu tupú. “Hili ʻa e mavahe mei he fale faivá,” ko e lau ia ʻa Bill, “naʻa mau faʻa kau ki ha fetalanoaʻaki fakafāmili fekauʻaki mo e foʻi faivá—ko e ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāanga naʻá ne akoʻí pe ʻoku mau loto-tatau ki he ngaahi tuʻunga ko iá pe ʻikai.” Ko e moʻoni, ʻoku ʻiloʻi ʻe Bill mo Cherie ʻa e fiemaʻu ke hoko ʻo filifili leleí. “Naʻa mau lau ki muʻa ʻa e meʻa fekauʻaki mo e foʻi faivá, pea ʻoku ʻikai ke mau mā ke hū ki tuʻa mei ha foʻi faiva kapau ne ʻi ai ha meʻa ʻoku ʻikai lelei naʻe ʻikai te mau ʻamanekina,” ko e lau ia ʻa Bill. ʻI hono fakakau ʻena fānaú ʻi hono fai ʻo e fili mahuʻingá, ʻoku ongoʻi ai ʻe Bill mo Cherie ʻoku tokoniʻi ʻa hona ongo fohá ke na fakatupulekina ha ʻilo vēkeveke fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tonú pea mo halá. “ʻOkú na fai ʻa e ngaahi fili fakapotopoto ange ʻi heʻene hoko mai ki he taimi ke fili ai ʻa e ngaahi faiva te na saiʻia ke sio aí,” ko e lau ia ʻa Bill.
ʻI he hangē ko Bill mo Cherie, kuo tokoniʻi ʻe he ngaahi mātuʻa tokolahi ʻenau fānaú ke nau akoʻi ʻenau ngaahi mafai fakaefakakaukaú ʻi he meʻa fekauʻaki mo e fakafiefiá. Ko ia ai, ko e lahi ʻo e meʻa ʻoku faʻu ʻe he kautaha faʻu faivá ʻoku ʻikai ke taau. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻi he taimi ʻoku tataki ai kinautolu ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú, ʻe lava ke maʻu ai ʻe he kau Kalisitiané ʻa e fakafiefia lelei ʻa ia ʻoku ʻaonga mo fakaivifoʻou.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo ohi ʻi he ngaahi fonua lahi takatakai ʻi he māmaní ha fokotuʻutuʻu meimei tatau ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai ʻe ha fakaʻilonga fakakalakalasi ʻa e kulupu taʻumotuʻa ʻa ia ʻe feʻungamālie nai ki ai ha foʻi faivá.
b Tānaki atu ki ai, ko e founga naʻe ngāueʻaki ki hono fakakalakalasi ʻo ha faivá ʻoku kehe nai ia ʻi he fonua ki he fonua. Ko ha faiva ʻa ia ʻoku pehē ʻoku taʻefeʻunga ki he kau taʻu hongofulu tupú ʻi ha fonua ʻe tahá ʻoku siʻi nai ʻa hono taʻotaʻofi iá ʻi ha fonua ʻe taha.
c ʻOku totonu ke toe manatuʻi ʻe he kau Kalisitiané ko e ngaahi faiva ki he fānaú mo e kau taʻu hongofulu tupú ʻoku ʻi ai nai ʻa e ngaahi tafaʻaki ʻo e tōʻonga fakafaimaná, fakahaʻele faʻahikehé, pe ko e ngaahi meʻa fakatēmeniō kehe.—1 Kolinito 10:21.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 12]
“ʻOKU MAU FAI FAKATAHA ʻA E FILÍ”
“ʻI he taimi naʻá ku kei siʻi ange aí, naʻa mau faʻa ō fakataha fakafāmili ki he heleʻuhilá. ʻI he taimí ni ʻi heʻeku taʻumotuʻa angé, ʻoku fakaʻatā ai au ke u ʻalu ʻo ʻikai mo ʻeku ongo mātuʻá. Kae kehe, ki muʻa ke na tukuange au ke u ʻalú, ʻoku fiemaʻu ʻe heʻeku ongo mātuʻá ke na ʻiloʻi ʻa e hingoa ʻo e foʻi faivá mo e meʻa ʻoku fekauʻaki mo iá. Kapau kuo teʻeki ai te na fanongo ʻi he foʻi faivá, ʻokú na lau ha tuʻuaki pe sio ʻi ha fakaʻaliʻali he TV. ʻOkú na toe vakaiʻi ʻa e fakamatala fekauʻaki mo e foʻi filimí ʻi he ʻInitanetí. Kapau ʻokú na ongoʻi ʻoku ʻikai ke feʻunga ʻa e foʻi faivá, ʻokú na fakamatalaʻi leva ʻa hono ʻuhingá. ʻOkú na fakaʻatā ke u fakahaaʻi foki ʻa ʻeku fakakaukaú. ʻOku ʻatā ʻa e fetalanoaʻakí, pea ʻoku mau fai fakataha ʻa e filí.”—Héloïse, 19, Falanisē.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 13]
TALANOAʻI!
“Kapau ʻoku tapui ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e ngaahi meʻá pea ʻikai ʻomai ha meʻa lelei ke ne fetongi kinautolu, ʻe feinga nai ai ʻa e fānaú ke fakatōliʻa ʻenau ngaahi fakaʻamú ʻi he tuʻunga fakapulipuli. Ko ia ai, ʻi he taimi ʻoku fakahaaʻi ai ʻe he fānaú ʻoku nau loto ke sio ʻi ha faʻahinga fakafiefia ʻoku ʻikai leleí, ʻoku ʻikai ke tapui leva ia he taimi pē ko iá, pe fakangofua kinautolu ki ai ʻe he ngaahi mātuʻá. ʻI hono kehé, ʻoku nau fakaʻatā ʻa e taimi ke fakamokomoko hifo ai. ʻI ha ngaahi ʻaho siʻi, ʻi he ʻikai hoko ʻo loto-mamahi ʻi he meʻa ko iá, ʻokú na lāulea ai ki he meʻá, ʻo ʻeke ki he talavoú ʻa e ʻuhinga ʻokú ne ongoʻi ai ʻe lelei ʻa e faʻahinga fakafiefia ko ení. ʻI hono talanoaʻí, ʻoku faʻa hoko ai ʻa e toʻutupú ʻo loto-tatau mo ʻenau ngaahi mātuʻá pea aʻu ʻo fakamālō kia kinautolu. ʻI he takimuʻa leva ʻa e ngaahi mātuʻá, ʻoku nau fili ha fakafiefia kehe ʻa ia ʻe lava ke nau fiefia fakataha ai.”—Masaaki, ko ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻi Siapani.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 14]
NGAAHI FOUNGA KEHE ʻO E FAKAFIEFIÁ
◼ “ʻOku maʻu ʻe he fānaú ha holi fakanatula ke nau feohi mo e niʻihi kehe ʻi honau toʻú, ko ia ai, kuó ma tokonaki maʻu pē ha feohi lelei ki homa ʻofefiné ʻi he malumalu ʻo ʻema tokangaʻí. Koeʻuhi ʻoku tokolahi ʻaupito ʻa e fānau faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi heʻemau fakatahaʻangá, kuó ma fakalototoʻaʻi ai ʻa homa ʻofefiné ke fakatupulekina ha tuʻunga kaungāmeʻa mo kinautolu.”—Elisa, ʻĪtali.
◼ “ʻOkú ma kau lahi ki he fakafiefia ʻa ʻema fānaú. ʻOkú ma fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi vaʻinga lelei kia kinautolu, hangē ko e ngaahi ʻeva, ngaahi papakiu, ngaahi kaimeʻakai, mo e fakatahataha mo e kaungā Kalisitiane ʻo e taʻumotuʻa kehekehe. ʻI he foungá ni ʻoku ʻikai ke vakai ai ʻema fānaú ki he fakafiefiá ko ha meʻa ʻa ia te nau fiefia pē ai ʻi he feohi mo honau toʻumeʻá.”—John, Pilitānia.
◼ “Kuó ma ʻiloʻi ʻoku fakafiemālie ʻa e ngaahi fakatahataha ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kaungā Kalisitiané. ʻOku toe saiʻia foki ʻema fānaú ʻi he soká, ko ia ʻi he taimi ki he taimi, ʻokú ma fokotuʻutuʻu ai ke kau ʻi he sipotí ni fakataha mo e niʻihi kehe.”—Juan, Sipeini.
◼ “ʻOkú ma fakalototoʻaʻi ʻa e fānaú ke nau fiefia ʻi hono tā ʻa e ngaahi meʻalea fakamūsiká. ʻOkú ma toe kau fakataha atu ki he ngaahi meʻa fakamānakó, hangē ko e tenisí, volipoló, heka pasikalá, lautohí mo e fakatahataha mo e ngaahi kaumeʻá.”—Mark, Pilitānia.
◼ “ʻOku mau ʻalu maʻu pē ʻo teka pulu fakafāmili fakataha mo e ngaahi kaungāmeʻá. Pehē foki, ʻoku mau feinga ke fakataimitēpileʻi ha meʻa makehe ke fai fakataha ʻo tuʻo taha ʻi he māhina. Ko e kī ki hono kalofi ʻa e ngaahi palopalemá ko e ngaahi mātuʻá ke nau tokanga.”—Danilo, ʻOtu Motu Filipaini.
◼ “Ko hono maʻu ʻo e ngaahi meʻa ʻoku hoko moʻoní ʻoku faʻa fakafiefia ange ia ʻi he tangutu pē ʻi ha sea ʻo sio ʻi ha foʻi faivá. ʻOkú ma tokanga ki he ngaahi meʻa fakalotofonua ʻoku hokó hangē ko e ngaahi fakaʻaliʻali tā valivalí, fakaʻaliʻali ʻo e ngaahi meʻalelé, pe ngaahi polokalama fakamūsiká. Ko e faʻahinga meʻa ko eni ʻoku hokó ʻoku faʻa fakaʻatā ai ki ha fetuʻutaki, lolotonga ʻa e fai ʻo e meʻá. ʻOkú ma toe tokanga ke ʻoua ʻe tokonaki ha fakafiefia ʻo fuʻu lahi. ʻIkai ngata pē ko ha meʻa tefito ʻa e taimí ka ko e fakafiefia ʻo fuʻu lahí ʻokú ne toe toʻo ʻa e tuʻunga foʻou mo e fakafiefia ʻo e meʻa ʻoku hokó.”—Judith, ʻAfilika Tonga.
◼ “ʻOku ʻikai ko e meʻa kotoa pē ʻoku fai ʻe he fānau kehé ʻoku taau ki heʻeku fānaú, pea ʻoku ou feinga ke tokoniʻi kinautolu ke nau mahinoʻi ia. ʻI he taimi tatau, ʻoku ou feinga ai mo hoku husepānití ke tokonaki kia kinautolu ha fakafiefia lelei. ʻOkú ma fai ha feinga ke taʻofi kinautolu mei he pehē, ‘ʻOku ʻikai te mau ʻalu ki ha feituʻu. ʻOku ʻikai te mau fai ha meʻa ʻe taha.’ ʻI he tuʻunga ko ha fāmilí, ʻoku mau ō ki he ngaahi paʻaké pea fokotuʻutuʻu ki ha ngaahi fakatahataha ʻi homau ʻapí mo e niʻihi kehe mei heʻemau fakatahaʻangá.”d—Maria, Pelēsila.
[Fakamatala ʻi lalo]
d Ki ha fakamatala lahi ange ki he ngaahi fakatahataha fakasōsialé, sio ki heʻemau pepa ʻoku ʻoatu fakatahá, Ko e Taua Leʻo ʻo ʻEpeleli 1, 1993, peesi 26-31.
[Maʻuʻanga]
James Hall Museum of Transport, Johannesburg, ʻAfilika Tonga
[Fakatātā ʻi he peesi 11]
Vakaiʻi ʻa e ngaahi tuʻuaki ʻo e foʻi faivá KI MUʻA ke ke filí
[Fakatātā ʻi he peesi 12, 13]
Ngaahi mātuʻa, akoʻi hoʻomou fānaú ke nau filifili lelei