Mei he Meʻa Fakatuʻumālié ki he Fiemaʻu Pau—Ko ha Hisitōlia ʻo e Koá

ʻOKU siʻi ʻa e ngaahi koloa ʻoku anga-maheniʻaki pe ʻaonga ʻo hangē ko e koá. Mei he kei pēpeé ki he taʻumotuʻá, ko ha konga ia ʻo ʻetau moʻui fakaʻahó. Koeʻuhi naʻe ʻuluaki ngaohi ia ʻi he kuohili taʻeʻiloá, kuo faai mai pē ʻo liliu ʻa e koá mei he meʻa fakatuʻumālié ki he meʻa ʻoku fiemaʻu pau fakaʻaho.

Ko e moʻoni, ko ha kēmisi ʻi he senituli hono 19 naʻá ne talaki ko e lahi ʻo e koa naʻe ngāueʻaki ʻe ha fonuá ko ha fakahaaʻi totonu ia ʻo ʻene koloaʻiá mo ʻene fakasivilaisé. ʻI he ʻahó ni ʻoku lau ia ko ha meʻa ʻoku fiemaʻu pau ki he haisiní mo e moʻui leleí. Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e koloa mahuʻinga ko ení ko ha meʻa tefito ia ʻo e moʻui fakaʻahó?

Kuonga Muʻá

ʻOku siʻi ʻa e fakamoʻoni ʻoku maʻu ki hono ngāueʻaki ʻo e koá ʻi he haisini fakafoʻituituí ki muʻa ʻi Hotau Kuongá. Ko e moʻoni, ko e liliu Paaki Motuʻa ʻo e Tohi Tapú ʻoku fakahaaʻi ai ʻi he Selemaia 2:22: “Te ke fufulu koe aki ae naita, bea too kiate koe ae koa lahi.” Neongo ia, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi ʻuhinga ke veiveiua ai ko ha lave eni ki he meʻa ʻoku tau ʻiloʻi ko e koá—pe ko e ngaahi pā koa, efuefu pe ko ha meʻa kehe. Ko ha liliu fakaeonopooni ʻo e ngaahi lea ʻa e palōfitá ʻoku pehē ai: “ʻAi kiate koe ha lai lahi ʻaupito,” ko ha meʻa fakamaʻa ʻalakalai ʻa ia ʻoku kehe ʻaupito ia mei he koa ʻoku ngāueʻaki he ʻaho ní.

Ko e kau Kalisí pea ki mui ai ko e kau Lomá naʻa nau angaʻaki hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi lolo namu-kakalá ki hono fakamaʻa ʻa honau sinó. Ngalingali naʻa nau ako ʻa e pōtoʻi ʻi he ngaohi-koá mei he kau Kēletí. ʻI heʻene tohi ko e Natural History, ʻoku ngāueʻaki ai ʻe he faʻu-tohi Loma ʻi he ʻuluaki senitulí ko Pilini ko e Lahí ʻa e foʻi lea faka-Kēleti ko e saipo, ʻa ia ʻoku pehē, ko e ngaahi lea hangē ko e lea faka-Falanisē, Lumēnia, Pilitānia, Potukali, Siamane mo e Sipeiní, ko e tukuʻau mai mei ai ʻenau foʻi lea ki he koá.

ʻI he ngaahi senituli naʻe hoko atu aí, naʻe siʻi ai ʻa e ngaahi lave ki hono ngāueʻaki ʻo e koá, neongo ʻi he lolotonga ʻo e Kuonga Lotolotó, naʻe fokotuʻu ai ʻe ʻĪtali, Sipeini mo Falanisē ʻa kinautolu ko e ngaahi senitā ʻo e ngaohiʻanga koá. Kae kehe, neongo ʻa e ngaahi feinga ki hono ngaohi ke lahí, ʻoku hā naʻe ngāueʻaki siʻisiʻi ʻaupito ʻa e koá ʻi ʻIulope. Ko hono moʻoní, ki mui mai pē ʻi he 1672, ʻi hono ʻave ʻe ha tokotaha Siamane talamonū ki ha fefine māʻolunga ha meʻaʻofa naʻe kofukofu ʻo e koa ʻĪtalí, naʻá ne vakai naʻe taau ke ne faʻo ai ha fakamatala fakaikiiki ʻo e founga hono ngāueʻaki ʻa e koloa misiteli ko ení!

Muʻaki Ngaohi ʻo e Koá

Ko e taha ʻo e ʻuluaki ngaahi founga fakaikiiki ki hono ngaohi ʻo e koá ʻoku hā ia ʻi ha tānekinga ʻi he senituli hono 12 ʻo e ngaahi meʻa fakapulipuli ʻi he fefakatauʻakí ki he kau pōtoʻi nima-meaʻá. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú ko e founga fakakemikale ʻo hono ngaohí naʻe kei tuʻu taʻeliliu ai pē ʻa hono founga tefitó. Ko e ngaahi lolo mo e ngako mei he ngaahi maʻuʻanga kehekehe naʻe haka ia fakataha mo ha huhuʻa ʻalakalai sota ʻi ha founga ʻa ia ʻoku maʻu ai ʻa e koa mata. ʻOku ui ʻa e fakafio ko ení ko e haka-koa.

ʻOku mahino, ko e tuʻunga ʻo e koa naʻe ngaohí naʻe fakatuʻunga ia ʻi he naunau naʻe ngāueʻakí. Ko e efuefuʻi ʻakaú mo e ngako ʻo e monumanú naʻe ngāueʻaki ia ʻi he muʻaki ngaohi ʻo e koá, pea naʻe ngaohiʻaki ʻa e ongo meʻa ko ení ʻe he muʻaki kau nofo ʻi he ʻIunaite Seteté ha koa molū melomelo, hangē ha selí, ki heʻenau ngāueʻaki fakaʻahó. Ko e tallow, ʻa e ngako naʻe maʻu mei he fanga pulú mo e sipí, ʻa e meʻa tefito fakatouʻosi ki he koá mo e teʻelangó ʻi he taimi ko iá, ʻo faʻa ngaohi mo fakatau atu fakatouʻosi ʻa e ongo meʻa ko iá. ʻI hono tānaki ki ai ʻa e māsima ʻi he ʻosi ʻenau ngāue ki hono haka ʻo e koá naʻe ʻai ai ke nau malava ʻo ngaohi ha ngaahi pā koa fefeka, ʻo faingofua hono fetuku holó, ʻa ia naʻa nau fakanamuleleiʻaki ʻa e laveni, wintergreen pe caraway.

Ko e koa tukufakaholo naʻe ngaohi ʻi he fakatonga ʻo ʻIulopé naʻe ngaohi ia mei he lolo ʻōlivé. Ko e kau ngaohi koa ʻi he ngaahi feituʻu momoko angé naʻe hokohoko atu ʻenau ngāueʻaki ʻa e ngako mei he fanga pulú mo e sipí. Naʻe aʻu ʻo ngāueʻaki ʻe he niʻihi ʻa e lolo mei he iká. Neongo naʻe feʻunga ia ke ngāueʻaki ki he foó, ko e ngaahi koá ni naʻe ʻikai manakoa ia tautefito ki he kaukaú! Neongo ia, ko e ngakó mo e loló, ko e konga pē kinaua ʻoku ngāueʻaki ki he koá.

Mei he Ngaohi-Nimá ki he Ngaohi-Kautahá

Ko e ʻalakalai naʻe fiemaʻu ki he ngaohi-koá naʻe ngaohi ia ʻi he ngaahi senituli lahi mei he efuefu ʻo e ngaahi ʻakau naʻe filifili, ʻo kau ai ʻa e limú. ʻI Sipeini naʻe tutu ai ʻa e ʻakau saltwort, ʻo ngaohiʻaki ha efuefuʻi ʻalakalai naʻe ui ko e barilla. ʻI hono fakatahaʻi ia mo e lolo ʻōlive naʻe ngaohi fakalotofonuá naʻe maʻu ai ha koa hinehina ʻi he tuʻunga māʻolunga naʻe ui ko e koa Kasitile.

Naʻe ʻi he senituli hono 18 ha fiemaʻu fakavahaʻapuleʻanga fakautuutu ʻo e potasí ke ngāueʻaki ʻi hono ngaohi ʻo e koá, sioʻatá mo e efuefuʻi mahafú.a ʻI he 1790 nai, naʻe faʻu ai ʻe Nicolas Leblanc, ko ha toketā tafa pea ko e kēmisi Falanisē, ha founga ki hono ngaohi ʻo e ʻalakalaí mei he māsima anga-mahení. Ki mui ai, naʻe lava ai ʻe he kau kēmisí ʻo ngaohi ʻa e sotá mei he vai māsimá. Ko e ngaahi fakalakalaka peheé naʻe tofa ai ʻa e hala ki hono ngaohi ʻo e koá ʻi ha kautaha.

Maʻu ʻe he Koá ha Hingoa Lelei

Ko e konga ki mui ʻo e senituli hono 19 ko ha taimi ia ʻo e ngaahi liliu mahuʻinga naʻe fakahā mahino ʻaki ʻa e ngaahi feinga ke akoʻi ʻa e kakaí ki he moʻui leleí pea mo e haisiní. Neongo ia, ko e koa ʻo e taimi ko iá naʻe kei hoko ai pē ia ʻi he tafaʻaki lahi tahá ko ha konga meʻa ʻikai fakaʻofoʻofa lanu melomelo, naʻe ʻi ai ha toetoenga ʻalakalai mata, ʻa ia naʻá ne ʻai ke kalakala ʻa e kilí. Naʻe kei ngaohi-nima pē ia, ʻo haka pē ʻi he ngaahi fuʻu kulo. Naʻe aʻu ia ki he kakaí ko e ngaahi pā koa taʻehingoa ʻa ia naʻe pau ke tuʻutuʻu kongokonga ʻe he faifakatau koloa meʻakaí ʻo fakatau fua pāuni.

Naʻe koa lahi ʻa e koa ʻe niʻihi ka naʻe kei lolololo pē ʻo ngakongakoa ai ʻa e loulouhiʻi nimá ʻo namu-taungalolo ʻi he taimi ʻe niʻihi. Ko e kau ngaohi-koá, ʻi he lahi ange ʻenau tokanga ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e kakaí, naʻa nau kamata ke tānaki atu ki ai ha ngaahi meʻa hangē ko e citronella ke ne fakapuliki ʻa e namu fakatupu luá ʻaki ha namu-lelei taumaʻu ʻo e lēmaní.

Naʻe toe teuaki ha ngaahi fakalelei. Ko e ngaahi koa lolo vesitapoló, fakataha mo honau ngaahi tuʻunga lelei angé, naʻe hoko ia ʻo manakoa. Ko e ngaahi liliu lahi ʻi he fefonongaʻakí naʻá ne ʻai ke faingofua ange ai ki he kau ngaohi-koá ke nau aʻu ki he ngaahi feituʻu ʻoku maʻu lahi ai ʻa e ngaahi meʻa ngaohi-koa ʻoku lelei ʻaupito. Ko ʻAfilika Hihifo ko e feituʻu ia ʻo e lolo pāmé pea ko ha meʻa lanu mālohi hangē ha patá ʻoku maʻu ia mei he kakano ʻi he fua ʻo e pāmé naʻe hoko ia ko ha meʻa tefito ʻi hono ngaahi ʻo e koá mo e ngaahi meʻa teuteú. Naʻe haʻu mei he ngaahi ʻotu motu ʻo e Pasifikí ʻa e mataká, ko e kakano kuo fakamōmoa ʻo e niú, ʻa ia ʻoku maʻu mei ai ʻa e lolo niú. ʻI he ngaahi meʻa ngaohi-koa naʻe maʻu mai mei he ngaahi feituʻu mamaʻó, naʻe kamata ai ʻa e tuʻunga ʻo e koá ke liliu ki ha tuʻunga lelei ange.

Naʻe mahinoʻi ʻe he ngaahi kautaha ngaohi-koá ʻa e holi fakanatula ki he maʻá. Naʻe pau ke fakatuipauʻi ʻa e kau konisiumá ko e koá ko ha fiemaʻu pau. Naʻe vave hono fakafehokotaki ʻe he kau tuʻuakí ʻa e ngaahi koa naʻe ngaohí mo hono ngaahi olá ki he ngaahi meʻa hangē ko e honé, ulo ʻo e laʻaá pea mo e sinoú. Naʻe toe liliu ʻe he niʻihi ʻa e ngaahi fakatātā ʻiloá ʻo ʻai ʻenau ngaahi tuʻuakí—mo e koá—ki ha ʻīmisi lelei ange mo ngeia. ʻI he maliu ʻa e senitulí, naʻe hoko ai ʻa e koá ko ha koloa naʻe fakatau fakamāmani lahi. Naʻá ne langaʻi ha kautaha tuʻuaki. ʻI he 1894 naʻe aʻu ai ʻo hā ʻa e ngaahi tohi ʻi hono tuʻuaki ʻa e koá ʻi he tuʻa ʻo e ngaahi sitapa ʻi Nuʻu Silá. Kuo maʻu ʻe he koá he taimí ni ha hingoa lelei.

Ngaohi ʻi Onopōní

Ko hono muʻaki ngaohi ʻi ha kautahá naʻe kau ki ai ʻa hono haka ʻa e ngaahi meʻá ʻi ha ngaahi fuʻu kulo fakamanga. Naʻe puleʻi ʻe ha tokotaha ngāue pōtoʻi ʻa hono ngaohí ʻi hono ngāueʻaki ha tulele. Mei he anga ʻo e heke ʻa e koá mei ha tulele vela toʻotoʻó, naʻe lava ke ne fakafuofuaʻi ai pe naʻe fiemaʻu ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe ʻai ki aí pe ko e anga ʻo hono ngaohí.

ʻI he ʻahó ni ʻoku kau ki hono ngaohi ʻo e koá ʻa e sitepu lalahi ʻe tolu. Ko e ʻuluakí ko e haka-koá, ʻa ia ʻoku kau ki ai ʻa hono fio ʻa e ngaahi lolo pe ngako kehekehe mo e ʻalakalaí koeʻuhi ke faʻuʻaki ha koa hangatonu pea mo e glycerol ʻi ha foʻi huʻi ʻa ia ʻoku ʻi ai ha vai peseti ʻe 30 nai. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku kei fakahoko ʻa e sitepu ko ení fakafou ʻi he founga ko hono haka-kulo, ka ko e tokolahi taha ʻo e kau ngaohi-koa ʻi onopōní ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e founga haka-koa fakakomipiuta. Ko e sitepu hono uá ko e fakamōmoá, ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e tutu, vekiume mo e fana fakamōmoa ke liliu ʻa e koa hangatonú ki ha fanga kiʻi takaonga ʻoku ʻi ai ʻa e vai peseti pē nai ʻe 12. Ko e sitepu hono tolú pea ko e fakamuimuí ʻoku ui ia ko e fakaʻosiʻosí. ʻOku fio ai ʻa e fanga kiʻi takaongá mo e meʻa fakanamuleleí, fakalanú mo e ngaahi kanoni kehe ʻa ia te ne ʻai ʻa e koá ke makehe mo namu-lelei. ʻOku tutuʻu mei heni ʻa e ngaahi pā koá mo sitapaʻi ki honau fuo makehé ʻi ha mīsini tutuʻu koa. Ko e fiemaʻu leva ʻa e konisiumá he ʻaho ní ke fakautuutu ʻa e kau ʻi he ngaahi koa ʻa e fāmilí ʻa e ngaahi ʻalaha ʻo e fuaʻiʻakaú mo e ngaahi meʻa toʻo mei he ʻakaú, ʻo ʻai ai hono ngāueʻaki ʻo e koá ko ha meʻa ʻoku hokosia “fakanatula” mo fakaivifoʻou ange!

Neongo kuo fai ʻa e ngaahi laka ki muʻa mahuʻinga ʻi hono mahinoʻi ʻa e tuʻunga fakakemikale ʻo e ngaahi meʻa fakamaʻá pea kuo liliu lahi ʻa hono ngaohí, ʻoku kei tauhi pē ʻe he koa motuʻá ʻa hono tuʻunga manakoá. Ko e tokosiʻi pē te nau fakaʻikaiʻi ko ha meʻa ʻoku fiemaʻu pau ʻa e koá ki he haisiní mo e moʻui leleí. Neongo ia, ʻoku hā ngali kehé he ʻi ha kuonga ʻoku ʻiloa lahi ai ʻa e taʻemaʻá ʻi he tuʻunga fakaeʻulungāangá mo fakalaumālié, ʻoku ala aʻusia lahi ange he ʻahó ni ʻi ha toe taimi ʻa e tuʻunga maʻa fakaesinó. Neongo ia, ko e tuʻunga maʻa ʻi tuʻá, ʻoku mahuʻinga tahá ʻi he taimi ʻoku tapua atu ai ʻa e tuʻunga maʻa ʻo e tangata ʻi lotó.

[Fakamatala ʻi lalo]

[Fakatātā ʻi he peesi 12]

Ngaohi-koa ʻi he kuonga muʻá ʻi ʻAmelika Tokelau

[Fakatātā ʻi he peesi 13]

Ko e ngaohi koa motuʻá ʻo ngāueʻaki ʻa e founga haka-kuló

[Fakatātā ʻi he peesi 13]

Ko e “fanga kiʻi pula koa,” ʻa Sir John E. Millais, naʻe ngāueʻaki ia ko ha tuʻuaki ʻo e koá

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 13]

ʻOlungá: Victoria & Albert Museum, London/Art Resource, NY; ʻi laló: © Jeff Greenberg/Index Stock Imagery