Maluʻi Koe mei Hono Puke Fakamālohiʻi ʻi ha Kā!
MEI HE TOKOTAHA-TOHI ʻĀ HAKE! ʻI ʻAFILIKA TONGA
KO E puke fakamālohiʻi ʻi ha kā, ko ha palopalema lahi ia ʻi he ngaahi kolo lalahi ʻi he māmaní, mei Karachi ki Lisbon pea mei Nairobi ki Rio de Janeiro. Fakatatau ki he Potungāue Sitētisitika Fakalao ʻa ʻAmeliká, ʻi he vahaʻa ʻo e 1993 mo e 2002, ko e ngaahi puke fakamālohiʻi ʻi he kaá ʻe 38,000 nai naʻe hoko ʻi he taʻú ʻi ʻAmeliká.
Ko ʻAfilika Tonga ʻa ia ko honau tokolahí ko e vahe ono ia ʻe taha ʻo e tokolahi ʻo ʻAmeliká, ʻoku toe māʻolunga ange ai ʻa e puke fakamālohiʻi ia ʻi he kaá—laka hake ʻi he 14,000 ʻi he taʻu. ʻI he hili haʻo vakai ki ha ngaahi fakatātā, te ke mahinoʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻoku vakai ai ʻa e tokolahi ki he puke fakamālohiʻi ʻi ha kaá ko e taha ia ʻi he ngaahi hia ilifiaʻi tahá. Ko e ngaahi meʻa moʻoni eni naʻe hoko ki he faʻahinga tāutaha ʻoku nofo ʻi Johannesburg, ko e kolo lahi taha ʻo ʻAfilika Tongá. ʻI hono lau ʻa e meʻa naʻe hoko kia kinautolú, ʻe tokoniʻi nai ai koe ke ke ʻilo ʻa e meʻa ke fai kapau ʻe faifai ange pea puke fakamālohiʻi koe ʻi ha kā pe ko ʻene lelei angé, ke fakasiʻisiʻi ʻa ʻene malava ko ia ke hoko kiate koé.
Ngaahi Meʻa Moʻoni Naʻe Hoko
◼ “Naʻá ku ngāue fakataha mo hoku kaungāmeʻa ko Susan ʻi he ngāue fakaʻevangelioó ʻo feʻunga mo e taʻu ʻe taha. ʻI ha Pulelulu ʻe taha, ki muʻa ke ma lele ki heʻema ako Tohi Tapu hokó, naʻá ma kiʻi tuʻu ai ʻi ha lalo ʻakau ʻi ha feituʻu nofoʻi ki ha ipu tī. Naʻe hifo ʻa Susan mei he kaá ke ʻomai ʻa e kató mei mui. ʻI heʻene mono mai pē ʻeku ipú, naʻe ʻasi fakafokifā hake ha ongo tangata, ʻo fakamanaʻi ʻe he tokotaha ʻa Susan ʻaki ha meʻafana. ʻI heʻeku ʻohovalé, naʻá ku feinga ke u hū ki tuʻa mei he kaá, ka naʻe tekeʻi au ʻe he tangata ʻe tahá ki loto. Ko ia, ko kimaua ē naʻe fakamālohiʻi ki ha kā ʻo leleakiʻi ʻe ha ongo tangata—naʻá ku mātuʻaki ongoʻi te na tohotohoʻi pe tāmateʻi kimaua.”—Anika, ko ha uaifi kei siʻi.
◼ “Naʻá ku fakaʻuli atu ʻi heʻeku kaá ko e 7 pongipongi ia ko ʻeku ʻalu ki he ngāué. Naʻá ku tuʻu ʻi ha manga-hala ʻa ia ʻoku ʻaluʻi ʻe he kakai taʻemaʻungāué ʻi heʻenau kumi ngāué. Naʻá ku hanganoa pē kae ʻoua kuo tuʻu ha meʻafana ʻi hoku kiá mo e lea, ‘Hū ki tuʻa, pe te u fanaʻi koe.’ ʻI he taimi pē ko iá naʻe ʻasi mai ha helikopeta leʻo ʻi ʻolunga. ʻI he fakakaukau ʻa e tokotaha puke fakamālohí ko e kau polisí naʻá ne fanaʻi au pea lele. Naʻá ne fanaʻi hoku kiá ʻo maumau ai ʻa hoku filo silivá. Naʻe hoko ai heni ʻou mamatea mei hoku kiá ki lalo. ʻOku ʻikai lava ke u ngāueʻaki hoku nimá mo e vaʻé, pea ʻoku ongonoa ia.”—Barry, tamai ʻa ha kiʻi tama taʻu hongofulu tupu.
◼ “Naʻe teu ke u ʻalu mo hoku uaifí ko Lindsay ʻo kai hoʻatā. Naʻá ku talitali kiate ia ʻi heʻeku kaá. Naʻe loka ʻa e ʻū matapaá ka naʻe kiʻi ava siʻi pē ʻa e matapā sioʻatá koeʻuhi ko e ʻafú. Naʻá ku sio atu mei he nofoʻanga fakaʻulí ki he lue fāinoa mai mei he tulikí ha ongo tangata. ʻI he toe nai haʻana foʻi manga ʻe valu peá na aʻu mai ki muʻa ki he kaá, naʻá na mavaeua, ʻo ʻalu ʻa e tokotaha ki he toʻohema ʻo e kaá pea taha ki he toʻomataʻú. Fakafokifā pē kuó na tuʻu ʻi he matapaá ʻo fakamanaʻi ʻaki au ha meʻafana mei he ongo tafaʻakí lōua mo fai tuʻutuʻuni mai. ʻI he hili ʻeku fakamoʻui ʻa e kaá ʻi he talangofua ki heʻena fekaú, naʻá na kailaʻi au ke u hū ki tuʻa ʻo heka ki he nofoʻanga muí. Naʻe fakaʻuli ʻa e tokotaha kae fakamālohiʻi au ʻe he tokotaha ke u punou ki lalo. Naʻá ne ʻeke mai: ‘Ko e hā haʻo ʻuhinga ki he ʻikai te u tāmateʻi koé?’ Naʻá ku tali ange: ‘Ko e taha au ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.’ Naʻe hoko atu pē ʻene pehē te ne tāmateʻi aú, pea naʻe hoko atu ai pē ʻeku lotú mo fakakaukau ki siʻoku uaifí pe ʻe fēfē ʻi haʻane sio ki he ʻikai ke ʻiloa ʻa hono husepānití mo e kaá.”—Alan, ko ha ʻovasia fefonongaʻaki pea ko ha tamai.
ʻOku hā mai mei he ngaahi meʻa ko ení ʻa e vave mo e taʻeʻamanekina ko ia ʻo e malava ke hoko ʻa e puke fakamālohiʻi ʻi ha kaá. ʻOku toe fakahaaʻi mai ai ʻa e ngaahi tuʻunga maheni ʻoku ngāueʻaki ʻe he kau puke fakamālohí. ʻI he ngaahi feituʻu lahi, ʻoku ʻikai kei fakapotopoto ia ke tatali pe mālōlō ʻi ha kā ʻoku tau ʻi ha hala ʻo ha feituʻu nofoʻanga. Ko e ngaahi feituʻu fakatuʻutāmaki ʻe niʻihi ko e ngaahi manga-halá pea mo e hūʻanga ki ho ʻapí.
Fekuki mo e Meʻa Naʻe Hoko Atu Aí
Ko e meʻa ʻoku fai ai ʻa e fakamāloó he naʻe iku lelei ʻa e meʻa naʻe hoko kia Susan mo Anika. ʻI hono leleakiʻi atu kinaua ʻe he ongo puke fakamālohí, naʻe kamata ke fakamatala ʻa e ongo fafiné ki he ngāue fakaeako Tohi Tapu naʻá na faí. Naʻe hā ngali lavea heni ʻa e konisēnisi ʻo e ongo tangatá. Ko e fakamatala eni ʻa Anika: “Naʻá na kole fakamolemole mai ki he meʻa naʻá na faí, ka naʻá na pehē koeʻuhi ko e taimi ʻoku tau moʻui aí, ʻoku pau ai ke na kaihaʻa mo fakamālohi ke maʻu ha moʻui. Naʻá ma fakamatala leva ki he ʻuhinga ʻoku fakaʻatā ai ʻe he ʻOtuá ʻa e masivá mo e faingataʻá.” Naʻe maongo ki he loto ʻo e ongo puke fakamālohí ʻa e pōpoaki ʻa e Tohi Tapú, pea naʻá na fili ai ke fakafoki ʻa e paʻanga mo e vesa-uasi naʻá na toʻó, ʻo fakapapauʻi ange kia Susan mo Anika ʻe ʻikai te na fai ha meʻa kia kinaua. Ko e manatu eni ʻa Susan: “Naʻe kamata fakahinohino mai leva ʻe he tokotaha ʻa e founga ke ma fakaʻehiʻehi ai mei ha puke fakamālohi ʻi he kahaʻú.” ʻOku tānaki mai ʻe Anika: “Naʻá na ʻai kimaua ke ma palōmesi ange ʻe ʻikai ʻaupito te ma toe tuʻu he veʻe halá ki ha ipu tī.” Pea hangē pē ko ia naʻe tala ange ʻe he ongo puke fakamālohí, naʻá na taʻofi ʻa e meʻalelé, hū ki tuʻa, ʻo na tali loto-hounga ha ngaahi tohi Fakatohitapu pea tukuange leva ʻa Susan mo Anika ke na ʻalu.
Ko Alan ʻa e ʻovasia fefonongaʻakí, naʻe fekauʻi ia ke hū ki tuʻa mei heʻene meʻalelé ʻi heʻenau aʻu atu ki ha feituʻu maomaonganoa. Neongo naʻe mole haʻane ngaahi koloa mahuʻinga, naʻá ne fakamālō ʻi heʻene hao taʻelaveá. “ʻOku ou tui naʻá ku hao mola maí,” ko e manatu ia ʻa Alan, “koeʻuhí naʻá ku talangofua mo ʻikai anga-mālohi, pea naʻe ʻikai te u ilifia. Ka ko e moʻoni naʻe mei lava ke u toe tokanga ange. Kuó u ako mei he meʻá ni, ʻoku ʻikai ha taimi ia ke nofo fāinoa ai he ʻoku tau moʻui he taimí ni ʻi he uhouhonga ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu kovi ʻa Sētané.” ʻI he ʻaho hokó, naʻe toe foki ai ʻa Alan mo Lindsay ki he feituʻu tatau ke hoko atu ʻena malanga fakataha mo e fakatahaʻanga naʻe vaheʻi kinaua ki aí. Ko e fakamatala eni ʻa Alan: “Naʻá ma lotu, pea naʻá ma kilo takai holo ʻi he ʻaho kakato ko iá. Naʻe ʻikai ke faingofua ka naʻe ʻomai ʻe Sihova kia kimaua ʻa e ‘mafai makehe atu.’”—2 Kolinito 4:1, 7.
Ko e maʻukovia kovi tahá ʻa Barry, kuó ne nofo saliote ʻi he taʻu ʻe 11 kuohilí. ʻOku kei maʻu pē ʻe Barry ha vakai fakatuʻamelie pea kuo ʻikai te ne fakaʻatā ʻa e meʻa naʻe hokó ke ne ʻai ia ke ne ʻiteʻita. Kuo ʻikai ke ueʻia ʻa ʻene tui ki he talaʻofa ʻa Sihova ko e ʻOtuá ki ha māmani foʻou māʻoniʻoní. (2 Pita 3:13) ʻOku hokohoko atu hono maʻu maʻu pē ʻe Barry ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané pea ngāueʻaki ʻa e faingamālie kotoa pē ke vahevahe atu ai ʻa ʻene tuí. Ko ʻene leá eni: “Kuo hoko maʻu pē ko ha meʻa fakafiefia ʻa e tauhi kia Sihová. Neongo ʻoku ou heka saliote pea ʻikai faʻa lava ke u fai ha meʻa kiate au, ʻoku ou faʻa fakakaukau ki he meʻa kuo fai maʻaku ʻe Sihová, pea ʻoku tokoni ai ia ke u kātaki. Kuo vavé ni ke ngata ʻa e fokotuʻutuʻu koví ni, pea he fakafiefia moʻoni ko e ʻaho te u toe lava ai ʻo lué!”—Aisea 35:6; 2 Timote 3:1-5.
Ko e ngaahi meʻa kuo fai ʻe he kau maʻu mafai ʻi ʻAfilika Tongá kuo iku atu ai ki he holo ʻa e puke fakamālohiʻi ʻi he kaá. Neongo ia, ʻoku kei hokohoko atu pē ʻene hokó pea ʻoku fakautuutu ia ʻi he ngaahi feituʻu kehe ʻo e māmaní. ʻOku hanga ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ko e puleʻanga pē ia te ne fakangata ʻa e ngaahi faihia mo e fakamālohi kotoa ko iá.—Sāme 37:9-11; Mātiu 6:10.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 22]
FOUNGA KE FAKASIʻISIʻI AI ʻA E MALAVA KE PUKE FAKAMĀLOHIʻI ʻI HA KAÁ
◼ Kapau ʻokú ke lele atu ʻi ha feituʻu naʻe hoko ai ha puke fakamālohiʻi ʻi ha kā, lokaʻi maʻu pē ʻa e ngaahi matapā ʻo e kaá pea tāpuni mo ho matapā sioʻatá.
◼ ʻI hoʻo māmālie ke tuʻu ʻi ha manga-hala, tokanga ki he kakai matamatakehe ʻoku nofo holo ʻi he ongo tafaʻaki halá.
◼ Ko hono tauhi ha mamaʻo feʻunga mei he kā ʻi muʻa ʻiate koé ʻe faingofua ange ai haʻo ngaʻunu holo ke hao mei he fakatuʻutāmakí.
◼ Kapau ʻe tau mai ha kā ʻi hoʻo muiʻi kaá, tokanga fekauʻaki mo haʻo hū ki tuʻa ke vakaiʻi ʻa e maumaú. Ko ha foʻi kākā nai ia. Kapau ʻe hoko ha meʻa peheni ʻi ha feituʻu fakatuʻutāmaki, ʻe fakapotopoto ange ke ke lele ki he ʻapi polisi ofi taha atú.
◼ Tokanga fekauʻaki mo e kau sola ʻoku nofo ofi holo ʻi he hūʻanga ki ho ʻapí. Kapau te ke fakatokangaʻi ha meʻa pehē, ʻe fakapotopoto ange ke ke ʻalu peá ke toki foki mai ʻamui, pe te ke fili nai ke lele ki he ʻapi polisi ofi tahá.
◼ Kapau te ke tali ʻi ha kā ʻoku tau ʻi ha feituʻu fakatuʻutāmaki pe ʻi ha feituʻu ʻoku tokosiʻi ai ʻa e kakaí, tokanga ki he meʻa ʻoku hoko ʻi muʻa mo mui ʻiate koé. Kapau ʻokú ke huʻuhuʻu ki ha fakatuʻutāmaki, fakamoʻui ʻa e kaá peá ke lele takai he poloká.
[Fakatātā ʻi he peesi 22]
ʻOku kei fakatuʻamelie pē ʻa Barry neongo ʻene nofo salioté