ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú . . .

Te U Kamata Faialeá Nai ʻAfē?

“ʻI ʻapiako ʻokú te ongoʻi ʻoku ʻikai ke kakato ʻete moʻuí kapau ʻoku ʻikai ke te faialea mo ha taha—ha taha pē!”​—Brittany.

“ʻOku hangē ha kilikilí ʻa hono ʻātakaiʻi kita ʻe he tenge ke faialeá. ʻOku toe hangē foki ha kilikilí ʻa e ngaahi foʻi suka tangatá.”​—Whitney.

◼ ʻOkú ke sio ki ha tamasiʻi mo ha taʻahine ʻokú na lue fetakinima atu ki he kalasi hono hokó. ʻOku fēfē hoʻo ongoʻí?

□ ʻIkai ha tokanga ki ai

□ Kiʻi meheka

□ Mātuʻaki fakaʻamua atu

◼ ʻOkú ke ʻi he fale faivá mo ho ngaahi kaungāmeʻá ʻo ke fakatokangaʻi ʻoku nofo tauhoa ʻa e tokotaha kotoa—tuku kehe pē koe! ʻOku fēfē hoʻo ongoʻí?

□ ʻIkai ha tokanga ki ai

□ Kiʻi meheka

□ Mātuʻaki fakaʻamua atu

◼ Ki muí ni mai ko ho kaungāmeʻa lelei tahá kuo kamata tokanga ia ki ha taʻahine pe tamasiʻi pea ʻoku lolotonga faialea. ʻOku fēfē hoʻo ongoʻí?

□ ʻIkai ha tokanga ki ai

□ Kiʻi meheka

□ Mātuʻaki fakaʻamua atu

Kapau te ke fakaʻilongaʻi ʻa e “kiʻi meheka” pe “mātuʻaki fakaʻamua atu” ko hoʻo tali ia ki ha taha ʻo e ngaahi fehuʻi ʻi ʻolungá, ʻoku ʻikai ko koe pē ʻokú ke ongoʻi peheé. ʻI he ngaahi fonua ʻoku tōʻonga anga-maheni ʻaki ai ʻa e faialeá, ʻe pehē pē nai ʻa e tali ʻa e toʻutupu tokolahi. Ko e lau eni ʻa Yvette taʻu 14: “ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻokú te ongoʻi liʻekina koeʻuhi ko hoto ngaahi toʻú kotoa ʻoku ʻi ai honau kaumeʻa ka ʻokú te hala kita.”

Ko e ongoʻi ko ia ke te maʻu ha vahaʻangatae mo ha foʻi tokotaha makehe—pea ke feohi fakataha mo ha taha ʻoku fakakaukau ʻokú te makehé—ʻoku malava ke mālohi fakamanavahē ia. “Ko e holi ke ʻi ai hato kaumeʻá ʻoku fakaʻau ke mālohi ange ʻi he ʻaho kotoa pē, pea ʻoku faingataʻa ʻaupito ke fekuki mo ia!” ko e lau ia ʻa ha tamasiʻi taʻu hongofulu tupu. Ko hono moʻoní ʻoku kamata faialea kei iiki ʻa e niʻihi. Ko e fakatātaá, ʻi ha savea ʻa e makasini Time naʻe fakahā ai ko e peseti ʻe 25 ʻo e kau taʻu 13 naʻa nau ʻosi “faikaumeʻa pe faialea.” ʻOkú ke fakakaukau ne nau ʻosi mateuteu ki ai? ʻOkú ke mateuteu ke ke faialea? Ke tali iá, ʻoku ʻuluaki fiemaʻu ke tau vakai ki ha foʻi fehuʻi tefito.

Ko e Hā ʻa e “Faialea”?

◼ ʻOkú ke ʻalu maʻu pē mo ha foʻi tokotaha pau ʻo e tangatá kapau ko ha fefine koe pe fefiné kapau ko ha tangata koe.

ʻOkú ke faialea? □ ʻIo □ ʻIkai

◼ Laka hake he tuʻo tahá he ʻaho ʻokú ke fetohiʻaki ai he telefoní pe telefoni mo ha kaungāmeʻa pau ʻo e tangatá pe fefiné.

ʻOkú ke faialea? □ ʻIo □ ʻIkai

◼ ʻOku ʻi ai hao vahaʻangatae fakapulipuli mo ha tokotaha ʻi he tangatá pe fefiné. ʻOku ʻikai ke ʻilo ki ai ʻa hoʻo ongo mātuʻá. ʻOku teʻeki ai te ke tala ange he ʻokú ke ʻilo ʻe ʻikai te na loto ki ai.

ʻOkú ke faialea? □ ʻIo □ ʻIkai

◼ ʻI he taimi kotoa pē ʻokú ke fakatahataha ai mo ho ngaahi kaungāmeʻá, ʻokú ke nofo maʻu pē koe mo e foʻi tokotaha tatau ʻo e tangatá pe fefiné.

ʻOkú ke faialea? □ ʻIo □ ʻIkai

Ngalingali naʻe ʻikai faingataʻa ke ke tali ʻa e ʻuluaki foʻi fehuʻí, ka naʻá ke kiʻi tuʻu nai ki muʻa ke ke tali ʻa e ngaahi fehuʻi kehé. Ko e hā koā ʻa e faialea? ʻI he lāulea ko ení, te tau fakamatalaʻi ia ko ha faʻahinga feohi pē ʻa ia ʻoku fakahangataha ai ʻa hoʻo manakó ki ha foʻi tokotaha ʻe taha pea ko e manako ʻa e tokotaha ko iá ʻoku fakahangataha mai ia kiate koe. Kapau ʻoku ʻi ai haʻo femahinoʻaki mo hao kaungāmeʻa ʻi he tangatá pe fefiné ki haʻamo femanakoʻaki ʻi ha kulupu pe fakatāutaha, pe ʻi he telefoní pe femātaaki, pe ʻi he ʻao ʻo e kakaí pe fakapulipuli, ko e faialeá ia.

Ka ʻokú ke mateuteu ke ke fononga he hala ko iá? ʻI ha vakai ki ha foʻi fehuʻi ʻe tolu ʻe tokoni ai ia ke ke ʻiloʻi.

Ko e Hā ʻa Hoʻo Taumuʻá?

ʻI he ngaahi anga fakafonua lahi ko e anga ʻo e vakai ki he faialeá, ko ha founga totonu ia ki ha ongo meʻa ke na hoko ai ʻo maheni lelei ange. Ka ko e faialeá ʻoku totonu ke ʻi ai hono taumuʻa fungani—ke tokoniʻi ha talavou mo ha finemui ke na fakapapauʻi pe te na feʻungamālie ke hoko ko ha ongo meʻa mali. Ko e hā hono ʻuhingá?

Ko e foʻi lea “finemui” pe talavou ʻoku ngāueʻaki ia ʻe he Tohi Tapú ke fakamatalaʻi ʻa e taimi ʻo e moʻuí ʻa ia ʻoku mālohi ai ʻa e ngaahi ongo fakaefehokotaki fakasinó mo e manakó. (1 Kolinito 7:36) Ke feohi vāofi maʻu ai pē mo ha tokotaha pau ʻi he tangatá pe fefiné lolotonga ʻokú ke kei ʻi he tuʻunga ʻo e “finemui” pe talavoú ʻe malava ke tafunaki ai ʻa e holí pea fakatupunga ai haʻo hokosia ʻi ha tuʻunga fakamamahi ʻa e lea fakapotopoto ʻo e Kaletia 6:7: “ʻIlonga pe meʻa ʻoku to ʻe ha tangata, ko ia ia te ne utu foki.”

Ko e moʻoni, ʻe faialea nai ʻa e niʻihi ʻi ho toʻú ʻo ʻikai ʻi ha taumuʻa ke mali. Te nau vakai nai ki honau kaumeʻa tangatá pe fefiné ko ha fakaʻilonga pē ʻo e lavameʻa fakafoʻituitui pe hangē ha teuteu ke sio atu ki ai ʻi he kakaí ʻo nau ongoʻi ʻoku lahi ange ai honau mahuʻingá. Ko hono vaʻingaʻaki ʻa e ngaahi ongo ʻo ha taha ʻi he founga ko ení ko e taʻeʻofa ia, pea ʻoku ʻikai ha ofo ʻi he faʻa taimi nounou pē ʻa e ngaahi vahaʻangatae ko iá. ʻOku pehē ʻe he finemui ko Heather: “Ko e tokolahi ʻo e toʻutupu ʻoku faialeá ʻoku nau movete pē ʻi he hili ha uike ʻe taha pe ua. ʻOku nau vakai ki he ngaahi vahaʻangataé ʻoku hangē pē nai ha fetongi vaká—ʻa ia ʻi ha ʻuhinga ʻoku teuʻi ai kinautolu ki he veté kae ʻikai ki he nofo malí.”

Ko e faialea vaʻinga pe noaʻiá—toko ua holo pē ke maʻu ai ʻa e fiefiá pe koeʻuhi pē ke ʻi ai ha kaumeʻá—ʻe ala takingofua atu ia ki he ngaahi ongoʻi mamahi. Fakakaukau angé kia Eric, ʻa ia ʻi heʻene taʻu 18 naʻe fāinoa pē ʻene fiefia ʻi he meʻa naʻá ne fakakaukau ko ha kaungāmeʻa vāofi pē mo ha kiʻi taʻahine. Naʻá ne toki ʻiloʻi, ki he taʻahiné naʻe ʻuhinga ʻa e kaungāmeʻá ia ki ha meʻa lahi ange. “Masiʻi! He ʻohovale ko au ʻi he vave ʻene fakamātoató,” ko e lau ia ʻa Eric. “Naʻá ku fakakaukau pē au naʻá ma kaungāmeʻa pē!”

ʻIo, ʻoku ʻikai hala ke feohi ʻa e tangatá mo e fefiné ʻi ha ngaahi tuʻunga fakakulupu ʻoku tokangaʻi lelei. Kae kehe, ʻi heʻene hoko mai ki he faialeá, ʻoku lelei tahá ke ke tatali kae ʻoua ke ke fakalaka ʻi he tuʻunga fakatalavoú pea ʻi ha tuʻunga ke fakakaukau fakamātoato ai ki he nofo malí. Ko e meʻa ia naʻe ʻiloʻi ʻe ha finemui ko Chelsea. ʻOkú ne fakahā: “ʻOku ou fakakaukau ʻi he taimi ʻe niʻihi ko e faialeá ʻoku totonu ko e fakaoli pē, ka ʻoku ʻikai fakaoli ʻi he taimi ʻoku fakamātoato ai ʻa e tokotaha kae ʻikai ke pehē ʻa e tokotaha ʻe tahá.”

Ko Ho Taʻu Fiha Koā ʻEni?

◼ Ko e hā ʻa e taʻu ʻokú ke fakakaukau ʻoku feʻunga ke kamata faialea ai ha talavou pe finemui? ․․․․․․․․․․

◼ ʻEke angé ki ha taha ʻi hoʻo ongo mātuʻá pe ko kinaua fakatouʻosi ʻa e fehuʻi tatau, peá ke hikiʻi hifo angé ʻa ʻena talí. ․․․․․․․․․․

Ngalingali ko e ʻuluaki fika naʻá ke tohiʻí ʻoku siʻisiʻi ange ia ʻi he fika hono uá. Pe mahalo pē ʻoku ʻikai! ʻOkú ke kau nai ʻi he toʻutupu tokolahi ʻoku nau fakatatali fakapotopoto atu ʻa e faialeá kae ʻoua ke nau matuʻotuʻa feʻunga ke ʻiloʻi lelei ange kinautolu. Ko e meʻa ia kuo fili ʻa e finemui Kalisitiane ko Sondra ke faí, neongo ʻokú ne ʻosi ʻi he taʻu fakalao ke malí. ʻOku fakaʻuhinga ʻa Sondra: “ʻI he faialeá ʻokú ke loto ai ke ʻiloʻi koe ʻe ha tokotaha kehe. Ka ʻo kapau ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi koe, ʻe anga-fēfē leva ke ke ʻamanekina ha tokotaha kehe ke ne mahinoʻi koe?”

ʻOku ongoʻi tatau mo ia ʻa Danielle taʻu 17. ʻOkú ne pehē: “ʻI heʻeku fakakaukau ki he taʻu ʻe ua kuo maliu atú, ko e meʻa naʻá ku mei fakasio ʻi ha hoa naʻe ʻamanekiná naʻe mātuʻaki kehe ʻaupito ia mei he meʻa te u sio ki ai he taimi ní. Naʻa mo e taimí ni ʻoku ʻikai te u falala ki haʻaku fai ʻa e fili ko iá. ʻI he taimi te u ongoʻi ai kuó u mapuleʻi lelei hoku angaʻitangatá ʻi ha ngaahi taʻu, te u toki fakakaukau leva ki he faialeá.”

ʻOkú Ke Mateuteu Ke Ke Mali?

Koeʻuhi ko e faialeá ko ha maka lakaʻanga ia ki he nofo malí, ʻoku lelei ke ke ʻeke hifo kiate koe pe te ke lavaʻi ʻa e fatongia ʻo e hoko ko ha husepāniti pe ko ha uaifi—pe naʻa mo e hoko ko ha tamai pe faʻē. ʻOkú ke ʻilo fēfē pe ʻokú ke mateuteu ki ai? Fakakaukau angé ki he ngaahi meʻa ko ení.

◼ Vahaʻangatae ʻOku fēfē ʻa hoʻo tōʻonga ki hoʻo ongo mātuʻá mo ho fanga tokouá? ʻOku faʻa homo ʻa hoʻo mapuleʻi-kitá ʻi he feangai mo kinautolú, ʻo ke ngāueʻaki nai ha lea fefeka pe manuki ke fakahoko ʻaki ʻa hoʻo fakakaukaú? Ko e hā nai ʻa ʻenau lau fekauʻaki mo koe ʻi he meʻa ko ení? Ko e anga ʻo hoʻo feangai mo ho fāmilí ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e tōʻonga te ke fai ki ha hoa.—Efeso 4:​31, 32.

◼ Paʻanga ʻOku lelei fēfē ʻa hoʻo ngāueʻaki ʻa e paʻangá? ʻOkú ke moʻua maʻu pē? ʻOku malava ke ke tauhi ha ngāue? Kapau ʻoku ʻikai, ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku hokó koeʻuhi ko e ngāué? ko e pule ngāué? Pe koeʻuhi ko ha faʻahinga fasi-ʻa-anga taʻefakamānako ʻokú ke maʻu? Kapau ʻoku ʻikai malava ke ke tokangaʻi lelei ʻa hoʻo paʻangá, ʻe malava fēfē leva ke ke fai ia ʻi ha fāmili?—1 Timote 5:8.

◼ Tuʻunga fakalaumālie Kapau ko e taha koe ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ko e hā ʻa ho ngaahi anga fakalaumālié? ʻOkú ke fai ʻiate koe pē ʻo ʻikai kounaʻi ʻa hoʻo lau ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá, kau ʻi he ngāue fakafaifekaú mo kau ʻi he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané? Kapau ʻoku ʻikai te ke tokangaʻi ʻa ho tuʻunga fakalaumālié, ʻe malava fēfē ke ke fakalototoʻaʻi ha hoa ke fai pehē?—2 Kolinito 13:5.

Ko e ngaahi meʻa siʻi pē eni ʻoku fiemaʻu ke ke vakai ki ai kapau ʻokú ke fakakaukau fekauʻaki mo e faialeá mo e nofo malí. ʻOkú ke feohi nai he lolotongá ni mo e tangatá pe fefiné ʻi ha tuʻunga fakakulupu taau. Kapau te ke fili ʻamui ke ke faialea, te ke maʻu ai ha fakaʻutoʻuta lelei ange kiate koe pea mo e meʻa ʻokú ke fiemaʻu ʻi ha hoa tuʻuloa.

KE FAKAKAUKAU KI AI

◼ Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga taau ʻe malava ke feohi ai ʻa e tangatá mo e fefiné?

◼ Ko e hā ʻa e ʻulungāanga ʻoku fiemaʻu lahi taha ke ke ngāue ki ai ka ke feʻunga ko ha hoa mali?

[Puha/​Fakatātā ʻi he peesi 28]

Ko e Lau Eni ʻa e Niʻihi ʻo Ho Toʻú

“ʻOku ou faʻa ongoʻi meheka ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻi he faʻahinga ʻoku faialeá—naʻa mo e faʻahinga kuo nau malí. Ka ko e faialeá ʻoku ʻikai ko e fakaoli pē. Kapau ʻoku pehē, ʻokú ke vaʻingaʻaki ʻa e ongo ʻa e tokotaha kehé. ʻOku ou tui ko e faialeá ke ʻiloʻi ai pe ko e tokotaha kehé ko e tokotaha moʻoni ia ʻokú ke loto ke mali mo iá.”​—Blaine, 17.

“ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku totonu ke te faialea mo e tamaiki tangatá ko ha ‘ʻahiʻahi’ pē ki he taimi ʻe toki haʻu ai ʻa e tokotaha ʻokú te saiʻia moʻoni aí. Ko e meʻa pē ʻe iku ki aí ko e ongoʻi loto-mamahi.”​—Chelsea, 17.

“Ko ʻeku tuí ʻoku totonu ke te matuʻotuʻa feʻunga ke te mali peá te toki kamata faialea. Ka ʻikai, ʻe hangē ia ha ʻalu ʻo ʻinitaviu ki ha ngāue taimi-kakato lolotonga ʻete kei akó, ʻo ʻikai moʻoni ha taumuʻa ia ke tali ʻa e ngāué.”​—Sondra, 21.

[Puha ʻi he peesi 30]

TOHI KI HE NGAAHI MĀTUʻÁ

Ko e faialeá ko ha meʻa ia kuo pau ke fehangahangai mo hoʻomou fānaú ʻi he faai atu ʻa e taimí. ʻOku pehē ʻe Phillip: “ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke u fai ʻe au ha meʻa! ʻOku kole ʻeva mai pē ʻa e tamaiki fefiné ia, pea ʻoku ou tuʻu ai ʻo fakakaukau, ‘Mani, ko e hā e meʻa te u fai he taimi ní?’ ʻOku faingataʻa ke u tala ange ʻikai he ko e niʻihi ʻo kinautolu ʻoku nau fuʻu maʻa lahi ʻaupito!”

Ko e meʻa lelei taha ʻe malava ke mou fai ʻi he tuʻunga ko e ngaahi mātuʻá ko e talanoa mo hoʻomou fānaú ʻo fekauʻaki mo e faialeá. Fēfē ke ngāueʻaki ʻa e kupu ko ení ko ha makatuʻunga ia ki he fetalanoaʻakí! Feinga ke ʻiloʻi ʻa e anga ʻo e ongoʻi ʻa hoʻo tamasiʻí pe taʻahiné ʻo fekauʻaki mo e ngaahi pole ʻokú ne fehangahangai mo ia ʻi he ʻapiakó pea naʻa mo e ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻe malava ke fai ʻa e ngaahi talanoa peheé ʻi he ngaahi tuʻunga hangē ko “hoʻo nofo ʻi ho fale, pea ʻi hoʻo ʻalu ʻi he hala.” (Teutalonome 6:​6, 7) Ko e hā pē ʻa e tuʻungá, manatuʻi ke ‘vave ke fanongo, kae fakatotoka ki he lea.’—Semisi 1:19.

Kapau ʻoku mahuʻingaʻia ʻa hoʻo tamasiʻí ʻi ha taʻahine pe ko hoʻo taʻahiné ʻi ha tamasiʻi, ʻoua ʻe hahaká. Ko e lau eni ʻa ha kiʻi taʻahine taʻu hongofulu tupu: “ʻI he taimi naʻe ʻiloʻi ai ʻe heʻeku tamaí naʻe ʻi ai hoku kaumeʻá, naʻá ne loto-mamahi ʻaupito! Naʻá ne feinga ke u fuʻia ʻaki ʻene ʻeke mai ʻa e ngaahi ʻotu fehuʻi pe naʻá ku mateuteu ki he nofo malí—ʻa ia ʻi hoʻo kei siʻí ʻe malava ke ne ʻai ke ke ongoʻi ʻokú ke fie fakalōloaʻi ʻa e vahaʻangataé pea fakafehālaakiʻi ʻa e fakakaukau ʻa hoʻo ongo mātuʻá!”

Kapau ʻe ʻiloʻi ʻe hoʻo kiʻi taʻu hongofulu tupú ʻoku ʻikai ke talanoaʻi ʻa e faialeá ia, ʻoku ʻi ai ha meʻa fakamamahi ʻe malava ke hoko: Te ne fakapulipuliʻi nai ʻa e vahaʻangataé pea faialea fakafufū. ʻOku pehē ʻe ha kiʻi taʻahine: “ʻI he taimi ʻoku fuʻu tōtuʻa ai ʻa e hohaʻa ʻa e ongo mātuʻá, ʻokú ne ʻai pē ai ke toe fakaʻangeʻange ange ʻa e loto ʻa e fānaú ke fakapulipuliʻi ʻa e vahaʻangataé. ʻOku ʻikai ke nau tuku ia. ʻOku nau toe fai fakafufū ange ia.”

ʻE toe lelei ange ʻa e ola te mou maʻú ʻi hono fai ha ngaahi fetalanoaʻaki hangatonu. ʻOku pehē ʻe ha kiʻi finemui taʻu 20: “ʻOku talanoa tauʻatāina mai maʻu pē ʻa ʻeku ongo mātuʻá kiate au ʻo fekauʻaki mo e faialeá. ʻOku mahuʻinga kiate kinaua ke na ʻiloʻi ʻa e tokotaha ʻoku ou mahuʻingaʻia aí, pea ʻoku ou tui ko e meʻa lelei! ʻE talanoa ʻa ʻeku tangataʻeikí ki he tokotahá. Kapau ʻoku ʻi ai ha meʻa ʻoku fai ki ai ha tokanga, ʻoku tala mai ʻe heʻeku ongo mātuʻá kiate au. ʻOku ou faʻa tomuʻa fakapapauʻi pē ʻoku ʻikai te u mahuʻingaʻia ki muʻa ke aʻu ki he tuʻunga ʻo e faialeá.”

[Fakatātā ʻi he peesi 29]

Ko e feohi ʻa e tangatá mo e fefiné ʻi he ngaahi tuʻunga fakakulupu tāú ʻoku malava ke lelei mo ʻaonga